دارستانێكی چڕی بچوككراوەی داربەڕوو لە پایتەختی هەرێمی كوردستان بەڕێوەیە، لە نێوان دوو شەقامی جەنجاڵ و سەرەكی شارەكە، كە رۆژانە دەیان هەزار ئۆتۆمبێل پێیاندا گوزەر دەكەن و دوكەڵی گاز و بەنزین لە هەوای هەولێردا بڵاودەكەنەوە.
پڕۆژەكە کە لەلایەن رێکخراوى هەسار لەسەر روبەری 180 دۆنم زەوی جێبەجێدەكرێت، بە تەواوی دۆستی ژینگەیە، ئاوی قورس دوای پاڵاوتنی بۆ ئاودانی دارەكان بەكاردەهێنرێتەوە، سود لە وزەی خۆر دەبینێت بۆ بەدەستهێنانی كارەباكەی، لەگەڵ رەخساندنی دەرفەتی كار بۆ گوندنشینان.
ئامانجەكە ئەوەیە لەڕێی چاندنی یەك ملیۆن دارەوە پڕۆژەی پشتێنەی سەوزایی شارەكە تەواوبێت. ئەوە لەڕاستیدا ئەركی حكومەت بوو، بەڵام سەدان خۆبەخش لە چوارچێوەی رێكخراوێكدا كارەكە دەكەن و توانیویانە لە پێنج ساڵی رابردودا 300 هەزار داربەڕوو بچێنن و تا كۆتایی ئەمساڵ (2024) دەیانەوێت بیگەیەننە 700 هەزار دار.
ئاڵنگارییەكی گەورە
كاتێك گەشبین ئیدریس، سەرۆکى رێکخراوى هەسار و تیمەكەی پێنج ساڵ لەمەوبەر ئەو هەنگاوەیان دەستپێكرد، كارەكە بەهیچ شێوەیەك ئاسان نەبوو.
گەشبین وتی كە دەبوو لەیەككاتدا بیر لەوە بكەنەوە چۆن 180 دۆنم زەوی لە خۆڵ و خاشاك پاكبكەنەوە، چۆن نەمامی داربەڕوو دەستبخەن و چۆن ئاو بدرێت و كارەبای پێویستی بۆ بەرهەمبهێنرێت كە لەگەڵ ئامانجی پڕۆژەكەدا یەكبگرێتەوە كە پاراستنی ژینگەیە.
شەقامەكە كە بە 120ی هەولێر ناسراوە و درێژیییەكەی 38 كیلۆمەترە، یەكێكە لە شەقامە هەرە قەرەباڵغ و سەرەكییەكان، چەند ساڵێك لەمەوبەر بەڕوی ئۆتۆمبێلدا كرایەوە و كرایە بانگەشەیەكی گەورەی حكومەت بۆ پرسی ئاوەدانیی، بەڵام لایەنی گرنگی پڕۆژەكە كە پشـتێنەی سەوزاییە فەرامۆشكرا.
پڕۆژەی پشتێنەی سەوزایی هەولێر، دەبوو بە درێژایی شەقامی 120 مەتری و 150 دار جێبەجێبکرایە، ئەوەش بەپێی نەخشەی پڕۆژەكە و بە قوڵی دوو كیلۆمەتر لە دەوری هەردوو شەقامەكە.
گەشبین جەختیكردەوە لەوەی ئەو 180 دۆنم زەوییەی پڕۆژەكەی لەسەر جێبەجێدەكرێت پێنج ساڵ لەمەوبەر شوێنی فڕێدانی خۆڵ و خاشاكی شارەكە بووە، بۆیە یەكەم هەنگاو دەستكرا بە پاككردنەوەی شوێنەكە و دواتر راستەوخۆ تەلبەند كرا، بۆ ئەوەی جارێكی تر نەبێتەوە شوێنی فڕێدانی زبڵ و خاشاك.
گەشبین وتی "500 گەنج بە خۆبەخش لەم پڕۆژەیەدا كاردەكەن"، ئەو گەنجانە لە پاككردنەوەی شوێنەكەوە بەشداربون، ئێستا ئەركیان چاندن و رۆژانە چاودێریكردنی داربەڕووەكان و ئاودانیانە.
500 گەنج بە خۆبەخش لەم پڕۆژەیەدا كاردەكەن
زەهرا تاهیر سەرەتای پڕۆژەکە وەکو خۆبەخش کاریدەکرد و ئێستا کارمەندێکى رێکخراوەکەیە و سەرپەرشتى تیمى خۆبەخشەکان دەکات، وتی "لەگەڵ خۆبەخشەكان شەو و رۆژمان خستۆتەسەر یەک بۆ ئەوەى ئەم بەشەى شارەکە سەوز بکەین".
"هەستێكی زۆر خۆشم هەیە، چونکە من بینەرى دۆخێکم کە رەنگە کەم کەس بینەری بێت، سات لە دواى سات تۆڕێکى فراوان لە گەنج، بێ جیاوازى رەگەز، ئایین و بیروڕا و گەورە و بچووک لە یەک ئامانج هاوبەشین کە دەمانەوێت کوردستان ژینگەیەکى خۆشترى هەبێت و خۆڕاگر بێت بەرامبەر گۆڕانى ئاووهەوا".
بەپێی ئامار و خەمڵاندێکی بەڕێوبەرایەتی ئەندازەی پاركەکانی هەولێر لە ساڵی 2019ەوە، تا کۆتایی مانگی ئایارى ئەمساڵ بڕی داری چێنراو نزیکدەبێتەوە لە 450 هەزار داری هەمەجۆر، لە پلانیشدا هەیە تا کۆتایی ئەمساڵ 100 هەزار داری دیکە بچێنرێت بەتایبەتی لەو شوێنانەی پێویستی بە زیادکردنی ڕێژەی سەوزایی هەیە.
خەرجی پڕۆژەكەی رێكخراوی هەسار تائێستا گەیشتۆتە 300 هەزار دۆلار و لەسەدا 30ی كارەكان تەواوبون، ئەو خەرجییە لە پاككردنەوەی روبەرەكەوە دەستپێدەكات تا دەگاتە تەلبەندکردن، کڕینى بەڕووەکان و کارى پڕۆژەى ئامادەکردنى ئاو بۆ دارەکان و کارەبا و چاندنى دارەكان و چاودێریكردن.
دارستانێكی بەڕوو لە هەولێر
داربەڕووەكان لە ناوەندی هەولێر وردە وردە لە گەشەكردندان، باڵایان لە 20 سانتیمەترەوە دەستپێدەكات بۆ 40 سانتیمەتر و زیاتر، ئەمە بۆ یەكەمجارە داربەڕوو بەو شێوە فراوانە لە ناوەندی شار بچێنرێت.
ساڵانە لە وەرزی چاندندا، خۆبەخشانی پڕۆژەكە هەڵمەتێكی چاندنی داربەڕوو بۆ گوندنشینان رادەگەیەنن، هانیان دەدەن بەڕوو كۆبكەنەوە و بیچێنن.
رێكخراوەكە لە بەرامبەر كۆكردنەوە و چاندنی بەڕووەكاندا بڕێك پارەی دیایركراو دەدەن بە گوندنشینان، ئەوەش بۆتە دەرفەتێكی كار بۆ ئەو گوندنانەی كە داربەڕوی لێیە. دواتر خۆبەخشەكان نەمامەكان دەهێننەوەو بۆ هەولێر و دەیڕوێننەوە.
گەشبین وتی "خەڵك گوندەكە كۆدەكەینەوە و ئامانجی پڕۆژەكەیان بۆ روندەكەینەوە، ئەوانیش هاوكاریی ئێمە دەكەن... مەبەستێكی ترمان ئەوەیە بەڕووەكان لەناوچون بپارێزین، بۆ ئەوەى بێنەوە ناو پڕۆژەى هەسار و گەشەیان پێبدرێتەوە".
سیستمى چاندنى بەڕووەکان هاوشێوەى سیستمى سروشتى دارستانە بەڕووەکانى هەرێمى کوردستانە، تاڕادەیەكی زۆر دارستانە بچكولانەكە كە لە گەشەكردندایە چڕە.
بۆشایی نێوان ئەو دارەبەڕووە چێنراوانەى کە گەشەیان کردووە لە هەولێر لەهەر گروپێكدا زۆر کەمە لە نێوان 20 بۆ 25 سانتیمەتردایە.
"بەڕووەكان بەشێوەی گروپ روێنراون، هەر گروپێك 36 دار بەڕووی لێ چێنراوە، بەڵام مەودای نێوان گروپەكان نزیكەی دوو مەترە"، بەپێی سەرپەرشتیارانی پڕۆژەكە.
بۆ ئەوە سودیان لە شێوازی داربەڕووە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان بینیوە و پێیانوایە بەو شێوازە سەركەوتوو دەبێت.
داربەڕوو بە سروشتی خۆی گەشەی هێواشە، ئەو دارانەی چێنراون باڵایان لە نێوان 20 بۆ 40 سانتیمەتردایە، یاخود زیاترن، هەندێكیشیان بچوكترن.
ئەو "دارستانە چڕە"ی بەڕێوەیە، وەك سەرپەرشتیارانی پڕۆژەكە دەڵێن بەهیوان سودی هەبێت بۆ بەرگرتنی پیسبونی هەوای شاری هەولێر، كە بەدەست دوكەڵ و هەوای پیسەوە دەناڵێنێت.
لە ناوەندی شاری هەولێر، زیاتر لە هەزار و 100 مۆلیدەی ئەهلی هەن بۆ پێدانی كارەبا بە ماڵان، ئەمە جگە لەو سەدان مۆلیدەیەی لە شوێنە گشتی و فەرمانگەکانی میری و کۆمپانیاکاندا هەن. لەگەڵ بونی سەدان کارگە و پاڵاوگە كە كاریگەرییان لەسەر پیسبونی هەوا هەیە.
پیسبونی ژینگە و ئاووهەوا، بەپێی وەزارەتی تەندروستی هەرێم یەكێكە لە هۆكارەكانی توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە، كە تەنیا لە ساڵی 2023دا نۆ هەزار و 911 حاڵەتی نوێی شێرپەنجە لە هەرێمی كوردستاندا تۆماركراون و لەسەدا 55یان لە پارێزگای هەولێر بون.
هەر بەپێی ئاماری وەزارەتەكە كە لە رۆژی جیهانی شێرپەنجە (4ی شوبات) بڵاویكردەوە و دەركەوتووە شێرپەنجەی سییەكان دووەم بەرزترین جۆری شێرپەنجەیە.
دكتۆر بەختیار محەمەد، پسپۆڕی ژینگە لە شاری هەولێر، دەڵێت لەسەدا 85ی پیسبونی هەوای هەولێر پەیوەندی بە پاڵاوگەكانەوە هەیە كە زۆرینەیان دەكەونە بەشی خۆرئاوا و باشوری خۆرئاوای هەولێر.
"پاڵاوگەكان لە پاڵاوتنى هەر لیترێک نەوتى خاو نزیکەى 85 کیلۆگرام دوانەئۆکسیدى کاربۆن دەردەدەن، لە بەرامبەر سوتانى یەک لیتر بەنزین-یش 2,2 کیلۆگرام گازى دوانەئۆکسیدى کاربۆن دەردەدەن"، دكتۆر بەختیار وایوت.
بەپێی ئاماری ساڵی 2018ی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، لە ناوەندی شاری هەولێر ملیۆنێك و 10 هەزار كەس دەژین و رێژەی سەوزایی لە شارەكە بە نزیكەیی لە سەروی سەدا 15وەیە.
گەشبین ئیدریس، سەرۆکى رێکخراوى هەسار دەڵێت پلانەكە ئەوەیە تا ساڵی 2030 دارستانێكی بچوككراوەی بەڕوو لەناو جەرگەی هەولێر دروستبكەن، "ئامانجمانە تا یەك ملیۆن داربەڕوو بەردەوامبین".
17 رێكخراوی لۆكاڵی و نێودەوڵەتی، كۆمپانیا و دامەزراوەی حكومی بەشێوازی جیاواز پاڵپشتی ئەو پڕۆژەیە دەكەن، هاوكات 150 ئەندامی هەمیشەیی خۆبەخشانە پاڵپشتی دارایی پڕۆژەكە دەكەن، كە لە ناوخۆ و دەرەوەی هەرێمی كوردستاندا نیشتەجێن.
سەنگەر ئاکرەیی، یەکێکە لەو کەسانەى لە ئەمریكاوە پاڵپشتی دارایی بۆ ئەو پڕۆژەیە پەیدادەكات، وتی "پڕۆژەكەم لەڕێی سۆسیال میدیاوە بینی، هەستى بەرپرسیارێتی و نیشتیمانى وایلێکردم پاڵپشتى ئەم پڕۆژەیە بکەم، پاڵپشتیم بەردەوام دەبێت بۆ بەردەوامى ئەم پڕۆژەیە"، زیاتر وتی "ئەم جۆرە کارانە کارى ریشەیین بۆ بەرەنگاربونەوەى گۆڕانى ئاووهەوا".
سودوەرگرتن لە ئاوی قورس بۆ ئاودان
رێكخراوی هەسار، بۆ ئەوەی ئاو بەفیڕۆنەدرێت، سود لە دوبارە بەكارهێنانەوەی ئاوی قورسی ماڵان دەبینێت بۆ ئاودانی دارستانەكە.
ئامێری دوبارە سودوەرگرتنەوە و ریسایكلینی ئاو لەناو پڕۆژەكەدا دانراوە، كارەكە بە هاوكاری و هەمئاهەنگیی بەڕێوەبەرایەتی ئاو و ئاودێری هەولێر دەكرێت.
گەشبین وتی "ئاوی قورسی گەڕەكی پێنجی حەسارۆکى شارى هەولێر دوبارە دەپاڵێورێتەوە و بۆ ئاودانی داربەڕووەكان بەكاردەهێنرێت... رۆژانە 300 مەتر سێجا ئاو ریسایكڵدەكرێتەوە، ئەو تانکییانەى دانراون لەهەمان ئەو زەوییەدان کە پڕۆژەى چاندنى دار بەڕوی تێدایە".
رێكخراوی هەسار بۆ ئەوەی ئاوە پاڵێوراوەكە بەفیڕۆ نەچێت و بەشی دارستانەكە بكات، تەکنیکێکى جیاواز بۆ ئاودان بەکاردێنن.
گەشبین وتی "تەكنیكەکە پێیدەوترێت (دیپ رووت ئیڕیگەیشن) واتا (ئاودانى رەگ لە قوڵاییدا)"، زیاتر وتی "پرۆسەكە بەشێوەیەکە كە لە تەنیشت هەر دارێک چاڵێک دروستکراوە بە قوڵایی 30 سانتیمەتر ئەم چاڵە پڕکراوە لە بەرد یاخود چەو بۆ کاتى ئاودێرى ئاو دەکرێتە ناو ئەو چاڵە تا لە قوڵاییەوە دارەکان ئاوییان پێبگات".
بۆ تەواوی پڕۆژەكە رێكخراوی هەسار پشتی بەستووە بە سودوەرگرتن لە وزەی خۆر بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا، ئەوەش لەبەرئەوەی دانانی مۆلیدە زیان بە ژینگە و ئاووهەوا و خودی دارستانەگەش دەگەیەنێت.
شەقامی 120 مەتری هەولێر رۆژانە هەزاران ئۆتۆمبێل هاتوچۆی پیادا دەكەن و دوكەڵی گاز و بەنزین-یان لەگەڵ هەوای هەولێردا تێكەڵ دەبنەوە.
لە هەرێمی كوردستان، زیاتر لە دوو ملیۆن ئۆتۆمبێل هەن، كە بەشێكی زۆریان لە پارێزگای هەولێرن و بە بەنزین و گاز ئیشدەكەن، كە سەرچاوەی پیسكردنی ئاووهەوان.
د. بەختیار محەمەد، دەڵێت "ئەو گازە دوانەئۆکسیدى کاربۆنەى لەگەڵ سوتانى هەر لیترێک بەنزین دەردەدرێتە ناو هەوا 2,2 تا 2,4 کیلۆگرامە بەپێی کواڵیتى بەنزینەکە، بەڵام بۆ گاز لە نێوان 2,6 بۆ 2,9 کیلۆگرامە. لەسەر ئەم بنەمایە رۆژانە هەر دارێکى پێگەیشتوو تواناى هەیە تا 180 گرام دوانەئۆکسیدى کاربۆن بکات بە ئۆکسجین".
ناوبراو زیاتر وتی "بۆ پاڵاوتنى ئەو گازە ژەهراوییانەى وەک دوانەئۆکسیدى کاربۆن و گازى میسان کە لە ئۆتۆمبێل دەردەچێت، رۆژانە 2 بۆ 3 لیتر بەنزین بەکاربهێنێت پێویستى بە نزیکەى 40 دار هەیە".
داربەڕوو یەکێکە لەو جۆرە دارانەیە كە لە توانایدایە زۆرترین بڕى دوانەئۆکسیدى کاربۆن بکات بە ئۆکسجین، گەشبین هەر لەسەر ئەو بنەمایە وتی "بۆیە لەم پڕۆژەیەدا داربەڕومان هەڵبژارد".
داربەڕوو دارێكی رەسەنى ناوچەکەیە، بۆ گۆڕانى ئاوو هەوا لە باشترین دارەکانە، خۆڕاگرە، ئاوى کەمى پێویستە
زیاتر وتی "دارى رەسەنى ناوچەکەیە، بۆ گۆڕانى ئاوو هەوا لە باشترین دارەکانە، خۆڕاگرە، ئاوى کەمى پێویستە، بە ئاسانى و بەهەرزانى بەدەستدەکەوێت، بۆیە بە ئابوورییەکى کەم دەتواندرێت بڕێکى باشى سەوزایی دابینبکرێت".
بەربەست و ئاستەنگی
دارستانە بچكۆلانەكەی هەولێر بێ ئاستەنگ نییە، وەك گەشبین دەڵێت "بەهۆى ئەوەى یەکەمجارە داربەڕوو بەشێوەیەکى زۆر لەنێو شاردا بچێنرێت بۆیە روبەڕوى ئاستەنگ بۆتەوە، سەبارەت بە خۆڕاگرتنى بەرامبەر بە ژینگەى ناوچەکە و پلەى گەرمى".
بەڵام لەگەڵئەوەشدا بەر لە دەستپێكردنی پڕۆژەكەوە و تائێستاش بەردەوامن لە تاقیكاریی بۆ ئەوەی بیگونجێنن لەگەڵ ژینگەی شار.
بەگشتی داربەڕووەكان بێ خزمەت دەردەكەون، بەشێكیان لەژێر پوش و پەلاشدا ونبون و بێ خزمەتن، كەم نین ئەو دارانەی بە تەواوی وشكبون. هەندێكی تریان نەمامەكان شكاون و وەك ئەوە دەردەكەون كە لە گەشەكردن وەستابن.
دڵشاد هیرانى، بەڕێوەبەرى فەرمانگەى ژینگەى هەولێر وتی "ئێمە هیچ پەیوەندییەکمان بەو پڕۆژەیەوە نییە (پڕۆژەى تاقیکارى چاندنى ملیۆنێک داربەڕوو) بۆیە هیچ هاوکاریى و هەمئاهەنگیەکمان نییە".
داربەڕووە چێنراوەکان، كە لە گەشەكردندان جگە لەلایەنە ژینگەییەکەیان، شایەتی کارى بە کۆمەڵى سەدان خەڵکە بۆ روبەڕوبونەوە و خۆڕاگری بەرامبەر بە گۆڕانى ئاووهەوا.
