نیعمەت مەلۆ، هەست بە ئاسودەیی دەكات كاتێك دەبینێت ئاسك و ئاژەڵە كێوییەكانی گەرمیان پۆل پۆل بە قەدپاڵی گرد و تەپۆلكەكانەوە هەڵدەزنێن، دیمەنێك كە لە تەمەنی خۆیدا نەیبینیوە.
شەش ساڵ لەمەوبەر نیعمەت دەستپێشخەرییەكی بۆ پاراستنی ئاژەڵە كێوییەكان راگەیاند و پێیوایە لەپاڵ دەیان دەسپێشخەریی تردا جێیخۆیگرتووە.
ئەو فۆتۆگرافەرە، سەرۆكایەتی گروپێك دەكات (كێودۆستان) بۆ پاراستنی ئاژەڵە كێوییەكانی گەرمیان. گروپەكەی لەگەڵ سێ گەنجی تردا لە ساڵی 2018 راگەیاند و وتی "دوای ئەوەی تێبینیمان كرد تادێت ئاژەڵە كێوییەكانی گەرمیان كەمدەبنەوە".
لە ڤیدیۆیەكەوە دەستیپێکرد
بەر لەساڵی 2018 كاتێك سەرچاوەكانی ئاو لە ناوچەكانی ئیدارەی گەرمیان وردە وردە كەمدەبوونەوە، رۆژێك نیعمەت گرتەیەكی ڤیدیۆیی ئاسكێكی كێوی گرت كە زۆر بە ترس و وریاییەوە لە كانییەك ئاوی دەخواردەوە.
ڤیدیۆكە بەخێرایی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بڵاوبۆوە و دەنگدانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا، بە وتەی نیعمەت "بووەهۆی ئەوەی حكومەت لە چەند ناوچەیەك ئاو بۆ ئاسكەكان دابین بكات".
نیعمەت دەڵێت بەر لە بڵاوكردنەوەی ئەو ڤیدیۆیە چەند ئاسكێك لە "تینوێتیدا كوێرببون"، یان بەشێكی زۆریان ناوچەی گەرمیانیان بەرەو سنوری ئێران لەخۆرهەڵاتەوە بەجێدەهێشت.
گەرمیان لەڕوی ئیدارییەوە قەزاكانی كەلار، كفری و دەربەندیخان لەخۆدەگرێت، هەڵكەوتە و جوگرافیای ناوچەكە بە بونی دەشت، گرد و شاخ و تێپەڕبونی روباری سیروان بەو ناوچەیەدا لەبارە بۆ ژیان و گەشەكردنی دەیان ئاژەڵی كێوی و جۆرەها باڵندە.
ئاسك یەكێكە لەو ئاژەڵە كێوییانەی لەو ناوچانەدا بەباشی گەشە دەكات، بەهۆی بونی سەرچاوەی ئاوی جیاواز، لەوەڕگا و گژوگیای جۆراوجۆر.
لە دەیەی رابردودا ئاسك و ئاژەڵە كێوییەكان روبەڕوی كەمبونەوە و كۆچكردن بونەوە، بەهۆی لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا، بەرلەوەی لە چەند لایەنێكەوە دەستپێشخەریی جۆراوجۆر بۆ خزمەتكردنی ئاژەڵە كێوییەكان بكرێت.
یەكێك لەو دەستپێشخەرییانە گروپی كێودۆستانە، چوار ئەندامەكەی ئەو گروپە ڤیدیۆ و وێنەی ئاژەڵە كێوییەكان دەگرن و بڵاودەكەنەوە، تا خەڵك هۆشیارببنەوە كە ئاژەڵە كێوییەكان بەشێكن لە ژینگە و سروشتی ناوچەكە تا لەو رێیەوە خەڵك دوربكەونەوە لە راوكردنیان.
"ئەم دەستپێشخەرییە دوای ئەوە هات كە بەهۆی وشكەساڵیی و كەمبونەوەی ئاو و لەوەڕگا ژیانی کێوی لە سنوری گەرمیان روبەڕوی مەترسی لەناوچون بۆوە، لەگەڵئەوەشدا بۆشاییەک لە گرنگیدان بە ژیانی کێوی لە سنورەکەدا هەیە"، نیعمەت وتی "ئێمە کە چوار هاوڕێ بوین بڕیارماندا خۆبەخشانە گروپێک دابمەزرێنین و لەڕێگەیەوە ژیانی کێوی بەتایبەت و ژینگەی سروشتەکە بەگشتی بپارێزین".
نیعمەت زیاتر وتی "بڵاوكردنەوەی دیكۆمێنتارییەكانمان لەسەر ئاژەڵە كێوییەكان بۆ ئەوەیە، بەلایەنی پەیوەندیدار بڵێین ئەم ئاژەڵە لێرە بونی هەیە، تاوەکو کاری لەسەر بکەن و خەمی پاراستنی بخۆن". هەروەها هەندێك كات لەڕێی پێشانگاوە نمایشی دیكۆمێنتارییەكانیان دەكەن تا زۆرترین خەڵك بیبینیت.
گروپەكە لە سۆسیال میدیا چالاكن، دیكۆمێنتاریی و بەرهەمەكانیان لەپەیجی كێودۆستان بڵاودەكەنەوە.
خەمەکە بۆ مانەوەی ئاسكی گەرمیانی-یە
لە دەشتەکانی گەرمیان بە نزیکەیی 15 جۆر ئاژەڵی كێوی هەن، دیارترینیان ئاسك، پشیلەی كێوی، رێوی، گورگ، بەراز، چەقەڵ، سوچەڕ، كەروێشك و چەندینی تر كە بون بە بەشێك لە ژینگەی ناوچەكە.
غەزەلی دەرەقی، یەكێكە لە جۆرەكانی ئاسكی ناوچەكە كە گروپەكە كاردەكات بۆ پاراستنیان، بەوتەی نیعمەت لە هەرێمی کوردستان تەنیا لە دەشتەکانی گەرمیان بونی هەیە و زیاتر بە ئاسکی گەرمیانی ناسراوە.
ئەم جۆرە ئاسكە بەپێی ئامارێکی رێکخراوی ژینگەپارێزی گەرمیان لە ماوەی 30 ساڵی رابردودا بەڕێژەی لەسەدا 85 لەناوچون.
مێیەكانی ئەم جۆرە شاخیان نییە، بە پێچەوانەی جۆرەكانی تری ئاسك، تایبەتمەندییەكی تر ئەوەیە نێرەكان لە ملیاندا بەرزییەك هەیە كە لە ئاسكە نێرەكانی تردا نییە. نیعمەت وتی "خەمی گەورەی گروپەكە لە ئێستادا رێگریكردنە لە لەناوچونی ئەم جۆرە ئاژەڵە كێوییە، جۆرێكی دەگمەنە".
خەلیل ئەحمەد (51 ساڵ)، لانیكەم 20 ساڵە شوانە لە گوندی پەلەچەفتیە لە سنوری ناحیەی قورەتوو لە گەرمیان، وتی "ئەوەی لەم یەک دوو ساڵەی کۆتاییدا لەبارەی ئاژەڵی كێویەوە بینیومە هەرگیز بەو شێوەیە نەبووە، ئاسكەكان بە ئاشكرا دەردەكەون، مانگی جارێک یان دوجار ژمارەیەکی زۆر لە ئاسک دەبینم لە قەدپاڵی شاخەکان، تەنانەت هەندێكجار دێنە نزیکی ماڵەكان، خەڵكی گوندەكە ئازاریان نادات ئەوانیش بەبێ ترس گوزرە دەكەن و خواردنی خۆیان بەدەستدەهێنن".
كارێكی تری گروپی كێودۆستان بریتییە لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاریی بۆ پاراستنی ئاژەڵە كێوییەكان، لەڕێی كۆڕ و سیمینار و بڵاوكردنەوەی رێنمایی لەسەر رێگاكان.
خەلیل ئەحمەد وتی "لەسەر رێگاكان رێنماییەکی زۆر بڵاودەکرێنەوە، باسی قەدەغەكردنی راوكردن و پاراستنی ئاژەڵە كێوییەكان دەكەن... دەركەوتنی ئاسكەكان بەشێكی بەهۆی كاری گروپەكەوەیە، بەشێكی تری بەهۆی هۆشیاریی خەڵكەكەوەیە". بەڵام وتی "راوكردن هێشتا هەر ماوە".
سەرئێشەکانی بەردەم كێودۆستان
راوی نایاسایی یەكێكە لە بەربەستە گەورەكانی بەردەم گروپی كێودۆستان، كە كاریگەری راستەوخۆی هەیە لەسەر كەمبونەوەی ئاژەڵە كێوییەكان، ئەوەش یەكێكە لە سەرئێشەكانی بەردەم گروپی كێودۆستان.
دیاردەی راوکردنی نایاسایی لە سنوری ئیدارەی گەرمیان دیاردەیەکی باوە، تەنانەت بەهۆی زۆری حاڵەتەکان لە دادگای تێهەڵچونەوەی ناوچەکە دادوەرێک تایبەتکراوە بە بینینی کەیسەکانی پەیوەست بەم پرسە.
بەپێی ئامارێكی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دارستان و ژینگەی گەرمیان، لە ماوەی ساڵی 2023ـدا 147 سەرپێچیکار لەکاتی راوکردن و بڕینەوەی دار دەستگیرکراون، کە بەپێی ئاماری هەمان بەڕێوەبەرایەتی بەراورد بە ساڵی 2022 زیاتر بووە كە 110 سەرپێچیکار بوو.
هاشم عەلی، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دارستان و ژینگەی گەرمیان، هەرچەندە ئاماری ئەمساڵی لا نەبوو، بەڵام وتی "ئەمساڵ راوی نایاسایی كەمیكردووە، ئەمەش بۆ ئەو رێککارە توندانە دەگەڕێتەوە كە بەرامبەر راوچییەکان دەیگرینەبەر".
وتیشی "هەوڵەکانی گروپی کێودۆستانی لەم رووەوە بەرزدەنرخێنین... گروپەکە زیاتر کارەکانیان لەگەڵ بەشی خانەقینی بەڕێوەبەرایەتییەکەیە، بەڵام گروپێکی چالاکن و یارمەتیدەری کارەکانمانن"، زیاتر وتی "ئەوان یەکێکن لە هۆکارە سەرەکییەکانی باشتربونی دۆخی ئاژەڵە کێوییەکانی سنورەکە و خەڵک لە مەترسییەکانی نەمانی ژیانی کێوی هۆشیاردەكەنەوە".
ئەوان یەکێکن لە هۆکارە سەرەکییەکانی باشتربونی دۆخی ئاژەڵە کێوییەکانی سنورەکە
بەپێی یاسای پاراستن و چاککردنەوەی ژینگە لە هەرێمی كوردستان، راوكردن، یان كوشتن و دەستبەسەرداگرتن، یان گواستنەوەی ئەو مەل و ئاژەڵانەی هەڕەشەی نەمانیان لەسەرە، خستنەڕویان بۆ فرۆشتن، قەدەغەكراوە.
یاسا بەركارەكانی هەرێمی كوردستان و عیراق سزای پێشێلكاریی و تاوانكارییە ژینگەییەكانیان دەستنیشانكردووە، بە زیندانی لە سێ مانگ كەمتر نەبێت، لەگەڵ غەرامەی ملیۆنێك تا 20 ملیۆن دینار، یان یەكێك لەو دوو سزایە.
دەربارەی رێکخستنی ژیانی ئاژەڵە کێوییەکان لە یاسا بەرکارەکانی هەرێم؛ یاسا و رێنماییه‌كان رێگه‌یانداوه به رێكخستنى راوكردن و به‌كارهێنانى دارستانه‌كان له چوارچێوه‌یه‌كى یاسایی داریكراودا.
لە رێنمایی ژماره 1ـى ساڵى 2021 ی تایبه‌ت به راوكردن، ده‌سته‌ى پاراستن و چاككردنى ژینگه‌دا تایبەت بە راوكردنى ئاژه‌ڵ و باڵنده‌كان هاتووە "پێویسته راوچى هه‌ڵگرى مۆڵه‌تى یاسایی بێت و پابه‌ندبێت به مه‌رجه‌كانى مۆڵه‌ت كه تیایدا جۆرى باڵنده و گیانه‌وه‌ر و كاتى راوكردن و ژماره‌ى ئه‌و ئاژه‌ڵه‌ى راوى ده‌كات و ئامراز و چه‌كى به‌كارهاتوى راوكردن دیارییكراوه".
به‌ڵام راوكردنى ئەو ئاژەڵانەی مه‌ترسى له‌ناوچونیان له‌سه‌ره رێگه‌پێنه‌دراوه و هه‌ر كه‌سێك راویان بكات، سزا دەدرێت، لەوانە راوكردنى پڵنگ، ئاسك، مه‌ڕ و به‌رانی كێوى، ورچ و كه‌متیار و جۆره‌كانى ترى ئاژه‌ڵه ده‌گمه‌نه‌كان.
بەپێی راپۆرتێكی بەرنامەی گەشەپێدانی نەتەوە یەکگرتووەکان كە لە ئایاری 2023دا بڵاوكراوەتەوە، چەند جۆرێكی ئاژەڵی كێوی و خشۆك لە ناوچەكانی باكوری عیراق هەڕەشەی لەناوچوونیان لەسەرە، لەوانە پڵنگی فارسی كە ئاژەڵێكی دڕندەیە لە چیاكانی باكوری عیراق دەژی و نیشتیمانی ئەوە.
"خەڵکانێك هەن هاوکارمان نین، کامێراکانی چاودێریمان دەشكێنن، هەندێکجار راوچییەکان بە ئەنقەست رێگەکانمان لێ دەبڕن تاوەکو نەگەین بە ناوچەکان و چاودێری دۆخی ژیانی کێوییەکان بکەین"، نیعمەت وایوت.
نیعمەت جەختیكردەوە لەوەی سەرباری ئەوەی مۆڵەتیان هەیە کە دەتوانن سەردانی هەموو ناوچەکانی گەرمیان بکەن و کاری دیکۆمێنتکردن بكەن، بەڵام زۆرکات بەهۆی نەناسین و بڕوا پێنەکردنیان رێگریان لێدەکرێت.
ئیدارەی گەرمیان 343 هەزار و 594 كەس دانیشتووانەكەیەتی، ئەوەش بەپێی ئامارێکی بەڕێوبەرایەتی ئاماری گەرمیان، لەپاڵ ئاژەڵی كێوی، دەیان باڵندەی دەگمەن و ناوازەش لەو ناوچەیەدا هەن كە پاراستنیان بۆتە بەشێك لەكاری گروپەكە.
سوێسكە، پۆڕ، مراوی، سۆنە، مریشکە رەشە، شینەشاهۆ، کەنوشە، کوندەپەپو، ماسی گرە، حاجی لەقلەق، ڕیشۆڵە، قەلەباچکە، پەپوسلێمانە دەیان جۆری تر كە بەشێكن لە ژینگەی گەرمیان.
بەپێی راپۆرتێكی رێكخراوی سروشتی عیراق كە لە ساڵی 2011 ئەنجامدراوە، دەركەوتووە كە راوكردن لە هەرێمی کوردستان هێشتا سەرچاوەی سەرەکی داهاتە بۆ زۆرێک لە خەڵکی گوندنشینان و تەنانەت ناوچە شارنشیییەکان، ئەوەش بۆتەهۆی "بنبڕکردنی بەربڵاوی زۆرێک لە ئاژەڵە کێوییەکان".
رێكخراوەكە پێشنیار دەكات، بەرنامەکانی داکۆکیکردن و هەڵمەتەکانی پەروەردەیی ئاراستەی لێپرسراوانی سنور، راوچییە ناوخۆییەكان و پارێزەرانی باخچەی ئاژەڵان بكرێت لەسەر گرنگی پاراستنی ئاژەڵان و ئاشناكردنیان بە یاسا نوێیەكان پەیوەست بەو پرسە.
نیعمەت وتی "ئێمە بەمشێوەیە ناتوانین كاری گروپەكە فراوان بكەین، چونكە توانای مادیمان نییە، هەرچەندە پلانی گەورەمان هەیە بۆ كاركردن"، زیاتر وتی "رەنگە ئەگەر پاڵپشتی ماددیمان هەبێت بتوانین كاریگەریی زیاترمان هەبێت لەسەر هۆشیاركردنەوەی خەڵك".
لەگەڵئەوەشدا نیعمەت وتی "ناوەستین تاوەکو ئامانجەکانمان دێنەدی".
