بیرۆكەیەكی تا بڵێی سادەیە، بەڵام دەرەنجامەكەی هێندەی سامانێكی بێشومارە بۆ جوتیاران و ژینگە؛ سیما سامان بە ڕێكەوت رۆژێک لە رۆژان لە نێو بازاڕدا چاوی دەچێتە سەر توێكڵی فڕێدراوی هەنار و لەو ساتەدا بیرۆکەی ئەوەی بۆ دێت چۆن ئەو توێکڵە بگۆڕێت بۆ جۆرێک لە پەیینی سروشتی.
ئەو رۆژەی سیما بیرۆكەکەی لا گەڵاڵە دەبێت، لەگەڵ خوشكەكەی لە ناو بازاڕی هەڵەبجە بووە، نزیكی كارگەكانی گوشینی هەنار و زەیتووندا تێدەپەڕێت، كە چۆن توێكڵەكانیان لە شەقامەكەدا پەرشوبڵاو بونەتەوە، جگە لە بۆنی ناخۆش، ژینگەكەشیان شێواندووە.
"خوشكەكەم وتی پێكەوە دەتوانین چارەسەری ئەم كێشەیە بكەین، پاشماوەی میوەی فڕێدراو و توێكڵ دوبارە بەكاردەهێنینەوە بۆ سودی كشتوكاڵ" سیما سامان وای وت، ئەو دەرچووی پەیمانگەی تەكنیكیی هەڵەبجەیە و پسپۆڕییەكەی لە ژمێریارییدایە، خوشكەكەشی هێشتا خوێندكاری زانكۆیە لە كۆلێژی كشتوكاڵ.
بەرهەمی هەناری هەڵەبجە ساڵانە دەگاتە (30) تۆن بەپێی ئاماری كشتوكاڵی پارێزگاكە، كە بەشێكی دەنك دەكرێـت و دەگوشرێت بۆ ئاوەكەی، لە سەرەتاكانی وەرزی پێگەیشتنیدا فێستیڤاڵی بۆ رێكدەخرێت و لە زۆربەی شارەكانی هەرێمی كوردستان و عیراقەوە، خەڵك روی تێدەكەن، بۆیە پاشماوەی هەناری زۆرە.
هەر لەو پارێزگایەدا و بەپێی هەمان سەرچاوە، بەرهەمی ساڵانەی زەیتوون لە نێوان 200 بۆ 250 تۆندایە، بەشێكی زۆری دەكرێت بە زەیت، دوای گوشینی و پاشماوەكەشی فڕێدەدرێت، بەڵام ئێستا سیما هەرچی هەیە كۆیدەكاتەوە و نایەڵێت بە فیڕۆ بڕوات.
پەیینی سروشتی گوڵە هێرۆ
زۆر كەس باسی سودەكانی میوە دەكات، بەڵام سیما زیاتر لە میوەكە سودی لە توێكڵەكەی بینیووە، جارێكیتر دەیكاتەوە بەرهەمی دۆستی ژینگە و لە هەمانكاتدا سەرچاوەیەكی داهاتی خۆیەتی.
دوای گەڵاڵەكردنی بیرۆكەی بەرهەمهێنانی پەیینی ئەندامی یان سروشتی لە پاشماوەی سەوزە و میوە، دوای تێپەڕینی نیوەی ئەمساڵ ئامێرێكی هاڕینی كڕی، شوێنی گونجاوی لە ناحیەی سیروان-ـی دراوسێی ناوەندی هەڵەبجە دەستكەوت، لەوێ دەیتوانی كارگەكەی گەورەتر بكات و ناوی لێنا؛ پەیینی سروشتی گوڵە هێرۆ.
یەكەم كەسبووم لە خێزانەكەدا رەزامەندیم دا و وتم دەی رۆڵە گیان با كارگەكە بكەینەوە
سیما سامان باسی لەوەكرد، پرۆژەی گوڵە هێرۆ زۆری نەبرد دەستبەكاربوو، پاشماوەی هەنار و میوەی دیكەی زۆریان كۆكردەوە لە كارگەكەدا، تا یەكەم بەرهەمی پەیین لە جۆری كۆمپۆستم بخەنە بازاڕەوە.
رۆژانە زیاتر لە (150) تۆن لە زبڵ و خاشاک لە پارێزگای هەڵەبجە کۆدەکرێتەوە و دەکرێتە ژێر خاکەوە. بەشێكی زۆری پاشماوەی خۆراكییە، دواجار، هەر زۆریشی چەند کیلۆمەترێک لە دەرەوەی شارەکە، لە نزیک گوندی تەپە کوڕە، دەکرێتە خەرەندێکەوە. بەپێی ئاماری شارەوانی هەڵەبجە.
پاشماوەی خۆراك بەگشتی، شەش مانگ لەدوای ئەوەی ژێر خۆڵ دەكرێت، دەڕزێت و دوای ئەوە غازی میسانی لێ دەردەچێت، ئەو غازەش كاریگەریی نەرێنی زۆری لەسەر ژینگە هەیە.
هێرۆ ساڵح، دایكی سیما-ـیە، پاڵپشتێكی گرنگ بووە بۆ دەستپێكی كاركردن لە كارگە نوێیەكەدا، دڵخۆشە بەو دەستپێشخەرییەی كچەكانیی و بەردەوام هانیان دەدات كۆڵنەدەن، "سەرەتا پێیان قورس بوو بڕیار بدەن كارگەكە دابنێن، بەڵام پێموتن من لەپشتانم و دەستپێبكەن، یەكەم كەسبووم لە خێزانەكەدا رەزامەندیم دا و وتم دەی رۆڵە گیان با كارگەكە بكەینەوە".
لە دەستپێكی پرۆژەكەدا، ئەویش دودڵ بووە، كارێكی ئاسان نییە بە تایبەت بۆ خانمان، لە كۆكردنەوەی توێكڵی میوەكانەوە، گواستنەوەی بۆ كارگە، تێپەڕینی بە چەندین قۆناغی جیاواز تا هاڕینی و دواتر ئامادەكردنی بۆ لە كیسە کردن و خستنە بازاڕەوە، "بەڵام ئیرادەم هەبوو، هەر خۆم باری توێكڵەكانم خاڵیی دەكرد، ... رۆژانە نان و چێشتیان بۆ ئامادە دەكەم، خەڵكیش زۆرباش بەدەم كارەكەمانەوە هاتوون و هاوكارمانن".
هێرۆ دەڵێت لە هەڵەبجە پاشماوەی زۆری توێكڵی هەنار و میوەكانی دیكە هەن، بەوپێیەی لە زۆربەی وەرزەكاندا بەرهەمی جیاواز هەیە، كارگەكەش بەو تەمەنە كەمەی هەیەتی، لە ئێستاوە ناسراوە و هەوڵدەدەن فراوانتری بكەن.
بەكارهێنانەوە و وەبەرهێنانەوەی پاشماوەی رەق و خۆراكی یەكێكە لە رێگاكانی بەرەنگاربوونەوەی پیسبوونی ژینگە، كە بەپێی ئامارێكی ڕێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، عیراق پێنجەم ناوچەی جیهانە بۆ دەركەوتنی كاریگەری و لێكەوتە نەرێنییەكانی گۆڕانی ئاووهەوا.
سیما دەڵێت كاردەكات تا پاشماوەی عەلوەی سلێمانیش كۆبكاتەوە، كارگە گەورەتر بكات و لە هەر چوار وەرزەكەدا كاربكات، هەلیكار بۆ كەسانی دیكەش بڕەخسێنێت، "تەنیا ناتوانم بەڕێوەی ببەم، چونكە ئێستا پێنج جۆر پەیینی سروشتی دروستدەكەم".
سەدا 17ـی بەرهەمی خۆراك لە نێویاندا میوە و سەوزە بە فیڕۆ دەچن لە جیهاندا، نەتەوە یەكگرتووەكان هانیی هاوڵاتیان دەدات؛ ئەوەی دەمێنێتەوە بیگۆڕن بۆ پەیین.
رزگار ئیبراهیم، كرێكارە لە كارگەی گوڵە هێرۆ، لە هەموو كارەكانی دروستكردنی پەیینەكەدا كاردەكات، هەرچەندە دەڵێت كارەكەی قورسە، بەڵام حەزی لێیە، "سەدا 100 بەرهەمەكە سروشتییە، گەشەی باش بە دار و نەمام دەدات" رزگار بە هیوایە هۆشیاری دەربارەی بەكارهێنانی پەیینی سروشتی لەبری كیمیایی زیاتر بڵاوبكرێتەوە، بەوپێیەی بۆ كشتوكاڵ و ژینگەش سودی هەیە.
هــەزار لە هــــەزار
كارگەكەی سیما بۆ پەیینی سروشتی، لە یەك تۆن توێكڵی میوە، كە هەزار كیلۆیە، بە تێكەڵكردنی ماددەەكانی دیكەوە، هەزار كیسە پەیین بەرهەمدەهێنێت.
سیما لەگەڵ خوشكەكەی، دایكی، خاڵی و كرێكارێكدا كارگەكە بەڕێوەدەبەن، چونكە هێشتا سەرەتایە و فراوانیان نەكردووە، لە دەستپێكیشدا دوو تۆن توێكڵی هەناری كۆكردەوە، لەگەڵ دوو تۆن پاشماوەی زەیتوون، یەك تۆن كا و هەندێك لە پاشماوەی عەلوە وەكو توێكڵی شوتی و سەوزەكان.
هەموو پاشماوەكانی گواستەوە بۆ كارگەکە، دەستیكرد بە بەرهەمهێنانی پەیین، چەند قۆناغێك دەبڕێت لە تەڕكردن و هەڵخستن و هاڕین تا هێشتنەوە و ئەوكاتەی دەبێتە پەیینێكی باش.
"هەر تۆنێك توێكڵ هەزار كیسە پەیینی لێدەردەچێت، تائێستاش 600 كیلۆ پەیینم بەرهەمهێناوە و لە پشكنین دەرچوون" سیما وای وت.
هەر كیسەیەك پەیین، لە نێوان دوو تا سێ كیلۆدایە، هەر كیلۆیەك پەیینی گوڵە هێرۆ لە بازاڕ بە سێ هەزار دینارە، لە ناوچەكانی سیروان، هەڵەبجە، سلێمانی بەرهەمەكەی بە جوتیار، خاوەن شەتڵگە و خەڵك بە گشتی، ناساندووە، "كارەكان باش دەڕوات، باخەوانەكانیش داوایانكردووە پاشماوەی باخەكانیان وەكو گەڵا و لق و پۆپی دارەكانیان بكەم بە پەیین".
پەیینی ئەندامی پێویستییەكی زۆر گرنگە و سودێكی زۆری بۆ كەرتی كشتوكاڵی هەیە
پەیینی سروشتی لەباتی پەیینی كیمیایی، بە جێگرەوەیەكی باش دادەنرێت كە رێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان هانی بەكارهێنانی دەدات، بەوپێیەی پەیینی كیمیایی زیان بە پێكهاتەی خاك و زیندەوەران دەگەیەنێت، هەروەها سەرچاوەیەكیشە بۆ پیسبوونی ژینگە، بە تایبەت سەرچاوەكانی ئاو.
ستار مەحمود، بەڕێوەبەری گشتیی كشتوكاڵی هەڵەبجە وتی "پەیینی ئەندامی پێویستییەكی زۆر گرنگە و سودێكی زۆری بۆ كەرتی كشتوكاڵی هەیە"، ئەو دەڵێت بەوهۆیەوە دۆنمێك زەوییان بۆ ماوەی ساڵێك تەرخانكردووە بۆ پرۆژەكەی سیما سامان، وەكو هاندان و هاوكاری.
تەنیا لەمساڵدا كشتوكاڵی هەڵەبجە هاوكاری زیاتر لە حەوت كچ و كوڕی گەنجی كردووە كە پرۆژەی بەرهەمهێنانی پەیینی سروشتییان هەبووە، لەڕێی شارەزا و پسپۆڕانەوە، رێنماییان كردوون.
"مەبەستمانە پەرەی زیاتر بەم جۆرە پەیینە بدرێت، تا سودێکی زۆر بە كشتوكاڵ بگەیەنێت، تەنانەت ئەگەر ئەو گەنجانە پێویستیان بە كەرەستە، ئامراز و لایەنی داراییش هەبێت، بەپێی توانا هاوكاریان دەبین".
لە هەڵەبجە دوو هەزار و 350 جوتیار لە باخداری و زیاتر لەو ژمارەیەش لە بەرهەمهێنانی دانەوێڵەدا كاردەكەن، زۆرینە گەنجن، بەڵام زۆرینە پەیینی سروشتی بەكارناهێنن، بە وتەی ستار مەحمود، خەڵك هێشتا ئاشنای شێوازی دروستكردن و بەكارهێنانیشی نەبووە، سەرباری ئەوەی كارێكی ئاسان و كەم مەسرەفە.
پەینی كۆمپۆست باشترین جێگرەوەیە بۆ پەیینی كیمیایی، بۆیە كشتوكاڵ روو لە جوتیارانە و هانیان دەدات واز لە دەرمانی قڕكەر و ماددەی كیمیایی بهێنن كە زیانی بۆ ژینگە و تەندروستیش هەیە.
بەپێی رێنماییەكانی رێكخراوی خۆراک و کشتوکاڵی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان (فاو)، ئەوەی پەیینی كیمیایی تیایدا شكستی هێناوە پەیینی سروشتی دەیكات، بەوپێیەی دەبێتە هۆی بەهێزكردنی توانای خاك و دەوڵەمەندكردنی بە فسفۆڕ و ماددە خۆراكییەكانی تر.
خوشكان فایەق، خاوەنی شەتڵگەی خوشكان لە هەڵەبجە، پێنج ساڵە لەو كارەدا ئەزمون پەیدادەكات و لە گوڵە هێرۆكەی سیما (پەیینی سروشتی) بەكارهێناوە، "پەیینەكە بۆ باخ، دار، كشتوكاڵ و سەوزەكان زۆر بەهێز و باشە"، تەنیا كێشەی ئەوەیە نرخەكەی بۆ ئەو زۆر دەكەوێت، بۆیە خۆیشی جۆرێك لە پەیینی ئەندامی بەرهەمدەهێنێت، لە تێكەڵەی پاشماوەی ئاژەڵ و هەندێك گەڵا و شتی تر، لەو بەرهەمە بەكاردەهێنێت و هەندێكجار لەگەڵ گوڵەكاندا بە كڕیاری دەفرۆشێت.
خوشكان وتی پەیینی كۆمپۆست، ئەوەی سیما بەرهەمیدەهێنێت، زۆر نییە، خەڵك نایناسێت و ئاشنای بەكارهێنانی نین، بۆیە بەكارهێنەری كەمە، خەڵكیش لە بارودۆخێكی دارایی باشدا نییە تا گوڵ و دار و پەیین بكڕێت. "جوتیار و باخەوانەكان نایكڕن و شارەزای سودەكانی نین".
لە خاكەوە و بۆ خاك
ئەوەی بەكارهێنەرانی پەیینی سروشتی پێی دڵخۆشن، مەترسی تیا نییە، چونكە هەر لە پاشماوەی ئەو بەرهەمانە دروستكراون كە لە خاك و سروشتەوە بەرهەمهاتوون و پەیینەكەشیان بەبێ لێكەوتەی خراپ جارێكیتر تێكەڵ بە خاك دەبێتەوە.
"دروستكردنی پەیینی كۆمپۆستەكەی سیما گەورەترین سود گەیاندنە بە خاك و كەرتی كشتوكاڵ" شێخ قادر عەبدولقادر، وەكو جوتیار و دوكاندارێك وای وت، كە ساڵانێكە فرۆشیاری كەرەستە، دەرمان و پەیینی كشتوكاڵییە لە هەڵەبجە. ئۆمێدی بە كارگەكەی سیما هەیە، "زۆر بە زانستی و سەركەوتویی بەرهەمیدەهێنێت و كڕیاری باش پەیدا دەكات لە ئایندەدا، چونكە هێشتا نوێیە".
جۆرە جیاوازەكانی پەیینی سروشتی رۆڵیان هەیە لە گەشەکردنی بەرهەمی سەوزە و میوەكان بە شێوەیەکی تەندروست، پاراستنی بەرهەمەكان دژی نەخۆشی، چونكە كەموکورتی ماددە خۆراكییەكان بۆ خاك و ڕوەك قەرەبوودەکاتەوە، کواڵیتی خاك باشتر دەكات.
ئومێد ئەحمەد، بەكارهێنەری پەینی كۆمپۆستە بۆ بەرهەمی هەرمێ، لالەنگی، شاتوو، زەعفەران و میوەكانیتر، جگە لە گوڵ و نەمام و باخچەكەی ماڵەوەی، "دەبینم هەموویان زۆرباش گەشە دەكەن"، دوای ئەو سەركەوتنە بڕیاریدا چیتر نەیكڕێت و خۆی پەیینی سروشتی بەرهەمبهێنێت، لە توێكڵی میوە و گەڵای دار.
ئەو باخچەكەی ئاوەدانکردۆتەوە و كار گەیشتۆتە سەربانەكەی، لەوێ بەرهەمی پیاز و هەندێك سەوزەی دیكەی هەیە، بە هەمان پەیینی سروشتی بەرهەمهێنراوی خۆی گەورەیان دەكات، هەر ئەوەش نا، تەنانەت بەشی دراوسێ و گەڕەكەكەی دەكات، "پەیینێكی باشە، دەوڵەمەندە بەوزە و توخمەكان، رێگە لە نەخۆشبونی خاك دەگرێت و زیان لەسەر مرۆڤ دروستناكات"، ئومێد نیگەرانە بەهۆی خراپی پەیینی بەكارهێنراو بە تایبەت كیمیاییەكان لەلایەن جوتیارانەوە، خەریكە خاك بەپیتییەكەی لە دەستدەدات.
ئەم پەیینە؛ بەرهەمی سروشت خۆیەتی، واتا لەسروشتە بۆ سروشتە و هیچ زیانێكی نییە
دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە پەیج و راگەیەندراوەكانیدا، چەندینجار هانی جوتیاران و هاوڵاتیانی داوە، لە پێناو پاراستنی و بەرەنگاربوونەوەی پیسبوونی خاک، پەیینی سروشتی لەباتی پەیینی کیمیایی بەكاربهێنن.
د. كارزان عەبدوڵا، پسپۆڕی زانستەكانی ژینگە رونیكردەوە كە پەیینی كۆمپۆست، ئۆرگانییە و لە كا، گەڵا، گیا، لق و قەدی ناسكی دار و نەمام، توێكڵی هەنار، زەیتوون و میوەكانی وەكو سێو و شوتی بەرهەمدەهێنرێت، ئەم پەیینە قازانجێكی زۆرباشی هەیە بۆ كشتوكاڵ".
"كەم جوتیار هەیە بتوانێت كۆنتڕۆڵی بەكارهێنانی پەیینی كیمیایی بكات و بە ڕێگەی ستاندارد بەكاریبهێنێت" هانی جوتیارانی دا خۆیان پەیینی سروشتی دروستبكەن، كارزان وتی "گرنگی ئەم پەیینە ئەوەیە؛ بەرهەمی سروشت خۆیەتی، واتا لەسروشتە بۆ سروشتە و هیچ زیانێكی نییە.. كۆمپۆست بەخێرایی خاكەكە بەپیت دەكات."
پسپۆڕەكەی زانستی خاك دەڵێت پەیینی سروشتی زیندوێتی خاك زیاددەكات، توانای رەگ بۆ هەڵمژینی توخمەكان زیاتر دەكات، بۆیە بەرهەمی روەكەكانیش تەڕ، پاراو، سەوز و جوان دەبن، بەرهەمێكی باشتریان دەبێت.
ئاڵنگارییەكان دوو لایەنەن
ئاڵنگارییەكانی بەردەم سیما سامان، یەكێكیان گرفتی هاتوچۆیە، ماڵی لە ناوەندی هەڵەبجە و كارگەی پەیینی سروشتی گوڵە هێرۆ لە ناحیەی سیروانە، رێگایەكی دور نییە و بە ئۆتۆمبێل 10 خولەكێكی دەوێت، بەڵام لەروی داراییەوە بارگرانییە.
"دەبێت هەموو رۆێك 10 هەزار دینار بدەین بە كرێی هاتوچۆ، جگە لە كرێی گواستنەوەی توێكڵ و پاشماوەی میوە بۆ كارگە، بۆیە بەهۆی نەبونی توانای داراییەوە تەنانەت نەمتوانی ئامێرێكی بچوك بكڕم"، سیما دەڵێت دوو رێكخراوی بیانی بە پاڵپشتی دارایی هاوكارییان كردووە، كە نزیكەی نیوەی تێچووی كارگەكەی بووە، ئێستا پێویستی بە ئامێری زیاترە و نەیتوانیووە بیكڕێت.
سیما وتی "بە بازاڕكردنی پەیینەكەم و ناساندنی بەخەڵك كێشەیەكی گەورەی تری منە، چونكە خەڵك و جوتیارەكان تائێستا زۆر ئاشنای بەرهەمەكە نین".
بە دوو قەبارەی جیاواز بەرهەمەكەی دەخاتە كیسەوە، لەسەر كیسەكە، وێنەی هەنار و چڵە زەیتوون هەیە، لەگەڵ ناوی بەرهەمەکە و زانیاری دیكەش دەربارەی پێكهاتەكەی نوسراوە.
جەمال محەمەد، خاوەنی شەتڵگەی بڕوا پەیینی سروشتی گوڵە هێرۆ-ـی بەكارهێناوە و لێی رازییە، "زۆرباشە و بەهێزە، بەداخەوە كێشەی بەبازاڕكردنی هەیە، چونكە خەڵك و بەتایبەت جوتیارەكان ئاستی هۆشیارییان لەڕوی زانستییەوە كەمە و پێویستە ڕووبكەنە كڕینی پەینی كۆمپۆست سودی زیاترە لە كیمیایی كە زیانی جەستەیی و ژینگەیی هەیە".
ئەویش پێشتر خۆی پەیینی بەرهەمهێناوە، بەڵام دواتر بەردەوام نەبووە، ئەگەر حكومەت هاوكارییان بكات، دەتوانن پەیینی كۆمپۆست زۆر بكڕن و بەكاریبهێنن، "بەوپێیەی گرانە، ئەگەر كۆمپۆستی زۆر بكڕم زیانێكی زۆر دەكەم، چونكە خەڵك نایكڕێت"، ئەو داواكارە هۆشیاری و هاوكاری زیاتر هەبن تا خەڵك و جوتیاران بەكاریبهێنن.
خەڵك مێژویەكی دوردرێژی لەگەڵ بەكارهێنانی پەیینی كیمیایی هەیە، بۆیە ئاسان نییە، بە رۆژێك و دوان وازی لێبهێنن و روو لە پەیینی سروشتی بكەن.
شێخ قادر-ـی دوكانداری كەرەستە و ماددەی كشتوكاڵی، دەڵێت پەیینی كۆمپۆست دەفرۆشرێت، هەندێكجار بە زۆر دەیدات بە كڕیار و سودەكانیان بۆ روندەكاتەوە، ئەگەرنا نایكڕن، چونكە هێشتا پێویستە زیاتر پەیینەكە بە خەڵك بناسرێت و ببێتە جێگرەوەی پەیینی كیمیایی. رووی دەمی لە جوتیاران و هاوڵاتیان كرد و وتی "روبكەنە پەیینی سروشتی و ژینگە بپارێزن".
*ئەم بابەتە لە چوارچێوەی پڕۆگرامی فراوانكردنی رۆڵی رۆژنامەنوسانی ژن لە روماڵكردنی ژینگەییدا بەرهەمهێنراوە، پڕۆگرامەكە لەلایەن دامەزراوەی (كەركوك ناو)ـەوە جێبەجێ دەكرێت و وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ پاڵپشتی دارایی دەكات.
