بەشێك لە دایكانی عیراق روبەڕوی دڵەڕاوكی و نیگەرانی قورس بونەتەوە، بەهۆی ئەوەی كچەكانیان لە تەمەنێكی زوودا كەوتونەتە سوڕی مانگانەوە، هەر بۆیە بەشێكیان بە خێرایی هانایان بۆ پزیشك بردووە و لە روداو و لێكەوتەی جۆراوجۆر ترساون.
بەپێی ئەو خێزانانەی (كەركوك ناو) بۆ ئەم راپۆرتە قسەی لەگەڵ كردون، بەشێك لە كچان لە كۆمەڵگەی عیراقیدا، لە تەمەنی نۆ ساڵییەوە كەوتونەتە سوڕی مانگانە، لەكاتێكدا دیكان دەڵێن ئەو تەمەنە چوار بۆ پێنج ساڵ جیاوازە لە سەردەمی ئەواندا.
گەشاو نادر ناوی خوازراوی دایكێكی 43 ساڵە و دوو كچی هەیە، لە هەشت ساڵیدا كچە 12 ساڵانەكەی بە خێرایی برد بۆ لای پزیشكی گەشەكردن، كاتێك نیشانە پێشوەختەكانی یەكەم سوڕی مانگانە لەوانەش بەرزبونەوەی سنگ و موی جەستەی وردە وردە دەردەكەوتن.
گەشاو بە (كەركوك ناو)ی وت "زۆر بەلامەوە سەیر بوو، چونكە زۆر منداڵ بوو، روبەڕوی دۆخێكی ناخۆش بوینەوە، كچەكەم زۆر شەرمی دەكرد و منیش دەمویست بزانم چی رویداوە... بەڵام دكتۆری گەشە وتی ئاساییە، چونكە ئێستا كچان لە تەمەنێكی زوودا دەكەونە سوڕی مانگانەوە"، ساڵی داهاتوو كچەكەی گەشاو لە تەمەنی نۆ ساڵیدا كەوتە سوڕی مانگانەوە.
"من هەر باوەڕم نەدەكرد، وتم رەنگە ئەو خوێنە بەهۆی هەوكردنەوە بێت".
ئەم باوەڕنەكردنەی گەشاو لەوەوە سەرچاوەی گرتووە، كە كچە گەورەكەی تا تەمەنی 13 ساڵیدا كەوتۆتە سوڕی مانگانەوە، "هەروەها خۆشم هەر بە 13 ساڵی كەوتمە سوڕی مانگانەوە".
بەپێی توێژینەوەیەكی گۆڤاری ئەلیكترۆنی PubMed كە بایەخ بە توێژینەوەی تەندروستی گشتی، ژینگە، زانستی كیمیا و بایلۆجی دەدات، تەمەنی سوڕی مانگانەی كچان تادێت كەمتر دەبێتەوە، لەكاتێكدا لە ساڵانی 1800ەكان لە نێوان 15 تا 16 ساڵان بووە، بۆ ساڵانی 1900ەكان بۆ 14 ساڵی كەمبۆتەوە.
توێژینەوكە ئاماژە بە خێرایی كەمبونەوەی تەمەنی سوڕی مانگانە دەدات لە 20 ساڵی رابردودا و هاتووە "لە ساڵانی 2000 بۆ 2010 لە نێوان 12.3 بۆ 12.8 ساڵیدا بووە، بەڵام لە پێنج ساڵی رابردودا 2020 – 2025 بۆ 11.9 – 12 ساڵی كەمبۆتەوە".
تانیا ئاسۆ، یەكێكە لەو دایكانەی روبەڕوی دڵەڕاوكێی كچەكەی بۆتەوە كاتێك لە تەمەنی 10 ساڵیدا كەوتۆتە سوڕی مانگانەوە، ئەو وتی "لەگەڵ باوكی زۆر ترساین، بە پەلە بردمان بۆ لاپ دكتۆری منداڵان، پشكنینی كرد و سەیری سنگی كرد، وتی زۆر ئاساییە و بەپێی گەشەی بێت كاتی سوڕی مانگانەیەتی، ئەمە جێی دڵەڕاوكیی نییە و كچی ئێستا زوو دەكەونە سوڕی مانگانەوە".
پزیشكان رێنمایی دایكان دەكەن، زوو كەوتنە سوڕی مانگانەی كچان روبەڕوی دڵەڕاوكێیان نەكاتەوە، چونكە چەند ساڵێكە تەمەنی سوڕی مانگانەی كچان كەمبۆتەوە.
سومەیا عەتا نەقشبەندی، پسپۆڕی ژنان و منداڵبون، بە (كەركوك ناو)ی وت "بونیادی جەستەی كەسەكە، خواردنە خێراكان، پلاستیك، ژینگە و گۆڕانی ئاووهەوا هەموی هۆكارە".
بەرەنگاربونەوەی بەکارهێنانی بێشوماری پلاستیك كە بەردەوام ڕێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان هانی دەدات؛ تادێت زیاتر پەرەدەسەنێت لە جیهاندا، بەوپێیەی هەموو ساڵێك 460 ملیۆن تۆن لەو ماددەیە زیانبەخشە بەرهەمدێت لە شێواز و كەرەستەی جیاواز، مەترسییەكە لەوەدایە چاوەڕواندەكرێت تا 2050 رێژەی پلاستیك بگاتە زیاتر لەهەموو ئەو ماسییانەی لە زەریاكاندا هەن.
كارزان عەبدوڵا، پسپۆڕی بواری ژینگە دەڵێت یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی زوو باڵقبون بە تایبەت لای كچان و زوو كەوتنە سوڕی مانگانەوە "بەهۆی بەكارهێنانی پلاستیك و پیسبون بە پلاستیكەوەیە، چونكە كاتێك لەڕێی خواردن و خواردنەوە یان پێستەوە ماددەی BPA دەچێتە لەشی مرۆڤەوە، ئەوا راستەوخۆ كار لەسەر هۆرمۆنەكان دەكات".
BPA ماددەیەکی کیمیایی پیشەسازییە، لە دروستکردنی پلاستیکدا بەكاردێت، لەوانەش بوتڵی ئاو، دەفری خۆراك و خواردنەوە، لە کاتێکدا ئەو ماددەیە پەیوەندی بە نیگەرانییە تەندروستییەكانەوە هەیە كە دەكرێت روبدات لەوانەش تێکچوونی هێلکەدان و کێشەکانی گەشەکردن.
كارزان عەبدوڵا وتی "كاتێك ئەو ماددەیە هۆرمۆنەكان تێكدەدات، خۆی وەك هۆرمۆن لەوانەش ئیسترۆجین دەنوێنێت، بەمەش بە جەستەی منداڵەكە دەڵێت كە ئیسترۆجینی تەواوی هەیە و ئامادەیە بۆ بالغبون هەر بۆیە زوتر لەتەمەنی ئاساییدا باڵغ دەبێت".
هۆڕمۆنی ئیسترۆجین، كە هۆڕمۆنی مێینەشی پێدەوترێت، زۆر هەستیارە بەرامبەر بە پیسبونی ژینگە، هەر تێکچونێک لەو سیستەمە دەتوانێت کاریگەری قوڵ و درێژخایەنی لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەبێت.
كارزان عەبدوڵا، وتی "تێكدانی هۆرمۆنی ئیسترۆجین كێشەی تر وەكو منداڵبون لە ژن و پیاو، تەندروستی كۆرپەلە دروستدەكات".
بەپێی توێژینەوەكەی گۆڤاری ئەلیكترۆنی PubMed "بەركەوتن بە پلاستیك و ماددە كیمیاییەكان دووەمین هۆكاری زوكەوتنە سوڕی مانگانەی كچانە، دوابەدوای قەڵەوی و رێژەی چەوری منداڵ و خواردنی ناتەندروست كە هۆكاری یەكەمن.
هەریەكە لە فشاری كۆمەڵایەتی و دەرونی و ژینگەی خێزان هۆكاری سێیەم و شەكرەكان لە هۆكاری چوارەمن.
ئەم توێژینەوەیە لەڕێی پشكنینی میزی ئەو كچانەوەیە، كە زوو كەوتونەتە سوڕی مانگانەوە.
كارزان عەبدوڵا، جەختیكردەوە لەوەی پلاستیك بەڕادەیەك چۆتە ناو ژیانی خەڵكەوە، قورسە بتوانرێت سفر بكرێتەوە و بەكارنەهێنرێت، "بەڵام دەتوانین كەمی بكەینەوە و پێویست ناكات ئاو و خواردن لە پلاستیكدا هەڵبگرین، چونكە زورتر كارلێك دەكات".
