ئامەد عیسا، شایەتی لەناوچوونی هەزاران ماسی بوو، لەگەڵ ئەو سەدان دۆنم زەوییەی چیتر هیچ بەرهەمێكی لێ نەچنییەوە، دوای وشكبوونی بەنداوێك، كە زیاتر لە سێ دەیەیە ئاو و ئاوەدانی بۆ زێدی ئەوان و چەندین ناوچەی دیكەی دهۆك هێنا.
وێنەكانی ئێستای ئەو بەنداوە، كە پێشتر پڕبووە لە ئاو، دیمەنی ناوچەیەكی هاوشێوەی چۆڵەوانی و بیابان نیشاندەدەن، زەوییەكەی هێندە وشك بووە، قڵیشی تێكەوتووە.
بەنداوی بیباڤا، دەكەوێتە ناحیەی سەرسەنگ لە قەزای ئامێدی دهۆك، لە ساڵی 1990ـەوە بنیاتنراوە و بەپێی بەدواداچوونی پەرەگراف بۆ یەكەمجارە بە تەواوی وشك ببێت.
"35 ساڵی رەبەقە سوود لە ئاوی بەنداوی بیباڤا بۆ چاندن وەردەگرین، بەڵام لە ئەیلولی ئەمساڵەوە بەنداوەكە وەكو بیابانێكی وشكی لێهاتووە" ئامەد عیسا، جوتیار لە سەرسەنگ بۆ پەرەگراف وای وت، تەنیا ئەو، 250 دۆنم باخ و رەزی لەسەر ئەو ئاوە هەبووەو وشك بوون.
بە بیابانبوون؛ یەكێكە لە كاریگەرییە سەرەكییەكانی وشكەساڵی و گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا، كە ساڵانێكە نەتەوە یەكگرتووەكان لەوبارەیەوە هۆشداری بە عیراق دەدات، بە هەرێمی كوردستانیشەوە، بەوپێیەی پێنجەم لاوازترین ناوچەی جیهانە لەبەردەم لێكەوتەكانی ئەو گۆڕانكارییە درێژخانەیەدا، كە زەوی و مرۆڤایەتی بەدەستیەوە دەناڵێنن.
بەدواداچوونی پەرەگراف ئاشكرایدەكات، تەنیا بەنداوی بیباڤا نییە، بەڵكو دەیان پۆندی گلدانەوەی ئاو لە ناوچە جیاوازەكانی دهۆك ئەمساڵ وشكبوون و پشكی شێری زیانەكانیش بەر جوتیار و گوندنشینان كەوتووە.
ئامەد یەكەمجارە دیمەنی بەنداوەكە بەوشێوەیە دەبینێت، وەكو خۆی دەڵێت شۆك بووە، پێیوایە "جگە لە وشكەساڵی، دوو هۆكاری تر هەبووە كە بەنداوەكە وشك ببێت، یەكەم خۆڵی زۆر لەسەرەوە ڕژاوەتە ناو بەنداوەكە و پێویستی بە ڕاماڵین هەبوو، دووەمیشیان دانانی ماتۆڕی گەورەی راكێشانی ئاو بوو لە دەوروبەری بەنداوەكە" ئەو داوای چارەسەر لە حكومەت دەكات.
لە هەرێمی کوردستان جگە لە ئاوی باران، کە بەشێکی لە بەنداوەکاندا کۆدەکرێنەوە و ئەوی دیکەشی دەچێتە ژێر زەوی و دواتر بە شێوەی کانی و کارێز و بیر دێنەوە دەرەوە، بۆ ئاو پشت بەستراوە بە زێی گەورە، زێی بچووک و سیروان ئەوە جگە لەو چەمانەی دەڕژێنە ناویانەوە.
زیاتر لە چوار هەزار و 500 بیری ئاو لە دهۆك هەن؛ بەپێی راپۆرتێكی دەستەی ئامار كە ساڵی 2022 بڵاویكردەوە، لەو ژمارەیە زیاتر لە دوو هەزار بیری بۆ دابینكردنی ئاو خواردنەوە و نزیكەی دوو هەزار و 300 بیری بۆ كشتوكاڵە. هەروەها زیاتر لە سێ هەزار كانیاو هەن كە نزیكەی نیوەیان وشكبوون.
بەپێی بەدواداچوونەكانی پەرەگراف لە دهۆك، كەمی بارانبارین و لێكەوتەكانی وشكەساڵی، بۆتە هۆی زیانگەیاندن بە سەدا 70ـی زەوی دێمی، بۆ یەكەمجاریش زۆرێك لە جوتیارانی قەزای ئامێدی ئەمساڵ لە پێناو پاراستنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكانیاندا، بە تایبەت ترێ، بە تانكەر ئاویان دابینكرد.
موسلح حەسەن، جێگری بەڕێوەبەری گشتی چاندن لە دهۆك بۆ پەرەگراف وتی "بەشی زۆری پۆندەكانی چاندن لەسنوری پارێزگای دهۆك بەهۆی كەمبارانی وشكبوون، هاوكات لەسەدا 70 چاندنی دێمی زیانی بەركەوتووە، ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی كە بەرهەمی ئەمساڵ بەتایبەت گەنم و جۆ لەئاستێكی باشدا نەبوو".
حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ناوچە جیاوازەکاندا پۆندی دروست کردووە، كە جاران زیاتر بە گۆماو بەناوبانگ بوو، بەپێی ئامارێک كە دراوە بە پەرەگراف، لەسنوری پارێزگای دهۆك 60 پۆندی كشتوكاڵی دروستكراون و چەند بەنداوێكیش هەن؛ وەكو بەنداوی دهۆك، خنس، سبنە 2 ، گەلی بەنداوا، بێدوهێ و كەشكان.
بەنداوی دهۆك كە دەكەوێتە شاری دهۆك و سەرچاوەی سەرەكی ئاوی بارانە، هەر ساڵێك بارانبارین كەم بێت ئاوی بەنداوەكە كەمدەبێتەوە، ئەو بەنداوە كە توانای گلدانەوەی 52 ملیۆن مەتر سێجا ئاوی هەیە، ئێستا كەمتر لە 20 ملیۆن مەتر سێجا ئاوی تێدا ماوە.
"بەگشتی بارودۆخی ئاو لە سنوری پارێزگای دهوك خراپە، هۆكارەشی كەمی بارانبارین بووە، جیاوازی بارانبارین لە نێوان 2023 و 2024 بەرێژەیەكی زۆر بووە" بەوتەی هێژا عەبدولواحد، بەڕێوەبەی ئاودێری دهۆك بۆ پەرەگراف، ئەو دەڵێت كەمی بارانبارین كاریگەری لەسەر پۆندەكان هەبووە، بەڵام نازانێت قەبارەی كاریگەرییەكە چەندە.
هەروەها رونیكردەوە داتاكانی ئاوی ژێرزەوی دەریدەخەن؛ ئاستەكەی بەرەو دابەزین دەڕوات، ئاستی ئاوی سەر زەوی و پۆند و بەنداوەكانیش لە خراپیدایە "بەگشتی لە خراپترین حاڵەتدا ئاستی ئاوی بیر 36 مەتر دابەزیوە".
لە ئەیلولی ئەمساڵدا، حكومەتی هەرێم بودجەی بۆ كەمكردنەوەی لێكەوتەكانی وشكەساڵی تەرخانكرد، بەشێكیش لەو بودجەیە بۆ دهۆك خەرجدەكرێت.
موسلح حەسەن دەڵێت، پرسی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا، كاریگەری بەسەر هەموو جیهانەوە هەیە نەك تەنیا هەرێمی كوردستان، ئەگەر بیرێكی ئاو یان چەند پۆندێك ووشك ببن، ئەوا حاڵەتێكی نوێ نییە و حكومەت پلانی هەیە بۆ روبەڕونەوەی وشكەساڵی و هاوكاریكردنی جوتیاران، بەتایبەت لە خاوێنكردنەوەی جۆگەكانی ئاو.
ئێستا لە هەرێمی كوردستان 21 بەنداو بۆ گلدانەوەی ئاو هەن کە سیانیان گەورەن (دوكان، دەربەندیخان، دهۆك) بە سەرجەمیان نزیكەی 10 ملیار مەتر سێجا ئاو دەگرن، بەڵام بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەكان هەرێمی كوردستان ساڵانە پێویستی بە نزیكەی 12 ملیار مەترسێجا ئاوە.
مەتین سەعید، شارەزای كەشناسی لە دهۆك بۆ پەرەگراف وتی "ئاستی ئاوی ژێر زەوی لە چەند ناوچەیەك بەڕادەیەكی زۆر دابەزیوە، بەنموونە لە ناوچەی وانكێ لە دەوروبەری بەنداوی موسڵ 50 مەتر دابەزیوە، هاوكات لە شنگال و دهۆكیش دابەزیوە"، ئەو دەڵێت، لەسەر ئاستی عێراق ئاوی ژێرزەوی سەدا 70 كەمبووەتەوە، "ئەمەش مەترسیەكی زۆر گەورەیە".
بەپێی بنكۆڵكارییەكی پێشتری پەرەگراف، قەیرانی ئاو تەنیا پەیوەندی بە كەمی ئاوەوە نییە، بەڵكو خراپی ئیدارەدانی ئاو هەیە، چونكە لایەنی پەیوەندیدار شكستیانهێناوە لە دانانی رێكار و سیاسەتێكی وردی دەستپێوەگرتنی ئاو و نۆژەنكردنەوەی ژێرخانی دابەشكردنی بە شێوەیەكی دادپەروەرانە و بەردەوام، هەر ئەوەش بۆتە زەنگی ئاگاداركردنەوە و هەڕەشە لە داهاتووی ئاسایشی ئاو لە هەرێمی كوردستان دەكات.
مەتین سەعید هەرچەندە پێشبینی دەكات وەرزی بارانبارینی نوێ بە بەركەتتربێت بە بەراورد بە پێشتر، بەڵام هێشتا ئومێدی تەواوی نییە چونكە "ئەگەر رێژەی بارانبارین پلەی یەكیش بێت، ئەوا قەرەبووی ئەو كەمئاوییەی ئەمساڵ ناكاتەوە".
