لە سیمای زەردهەڵگەڕاو و دەنگی هەناسەیدا بە ژنێکی بەساڵاچوو دەچێت، بەڵام لەڕاستیدا گەوهەر لە چلەکانی تەمنیدایە و ماوەی 15 ساڵە لەگەڵ نەخۆشی رەبۆ ململانێ دەکات، ئەوەش لە شارێك كە رۆژانە بە شارە هەرە مۆدێرن و پێشكەوتووەكانی جیهان بەراورد دەكرێت و دەبێتە دەستەخوشكیان.
هەر رۆژێک ئاووهەوا نالەبار و تەمومژاوی بێت، گەوهەر حسێن دەڵێت "ئەو رۆژە هەناسە هەڵنامژم"، ئەو وەسفە وەك ئاماژەیەك بەوەی گەروی هەوای پاكی پێناگات و نەخۆشییەكەی لەو رۆژەدا تەواو بێزاری دەكات.
ماڵی گەوهەر لە گەڕەكی بەهاری نوێ لە باشوری شاری هەولێر، تەنیا 50 مەتر دورە لە زەوییەكی پڕ لە زبڵ و خۆڵ و خاشاك، زەوییەكە بەدرێژایی یەك كیلۆمەتر و بە پانی 50 مەتر خاشاك و پاشماوەی خانووی روخاوی لێ فڕێدراوە، لە هەندێك شوێن زبڵ و خاشاك زیاتر لە یەك مەتر بەرزبۆتەوە.
گەوهەر ماوەی 20 ساڵە لەو گەڕەكە دەژیت، ئەو دیمەن و ژینگەیەی گەڕەكەكەی بووە بە بەشێك لە ژیانی رۆژانەی.
"خێرتان دەگاتێ فریامانکەون، من پێشتر هیچ نەخۆشییەکم نەبووە، بەڵام لەو کاتەوەی هاتومەتە ئەم گەڕەکە، توشی نەخۆشی رەبۆ بوم، ئەوەتا قوڕگم نوساوە"، گەوهەر پێیوایە بڵاوبونەوەی تۆزی ئەو خاشاكە هۆكاری توشبونیەتی بە نەخۆشی رەبۆ.
خێرتان دەگاتێ فریامانکەون
رەبۆ لەڕوی زانستییەوە بریتییە لە هەوكردنی رێڕەوی هەناسەدان و ئەو بۆڕیە بچوكانەی هەناسە بۆ سییەكان دەبات، بەگشتی نەخۆشییەكی درێژخایەنی بەربڵاوە و كەسی توشبوو روبەڕوی قورسی هەناسەدان، دەنگدەكردن لەكاتی هەناسەدان و كۆكە دەبێتەوە، لەگەڵ تەنگەنەفەسی.
بەڵام هێشتا لەڕوی زانستییەوە هۆكارەكانی توشبون بە رەبۆ نەزانراوە، حاڵەتی بۆ ماوەیی رۆڵی هەیە، وەك ئەوەی فەرمانگەكانی تەندروستی لە هەرێمی كوردستان ئاماژەی پێدەكەن، بەڵام لەگەڵئەوەشدا جەختدەكەنەوە لەوەی تۆز، دوكەڵ، هەوای سارد و هەوكردنی سنگ كاریگەرییان هەیە بۆ توشبوون بەو نەخۆشییە.
گەوهەر، 6ی ئابی ئەمساڵ روبەڕوی تەنگەنەفەسی توند بۆوە، كاتێك زبڵەكەی بەردەم ماڵیان ئاگری تێبەربوو، وەك خۆی وتی "خەریكبوو بخنكێم... ناچارنەبووبام لێرە نەدەمامەوە. نەمدەزانی چی بکەم!".
زەوییەکەی نزیک ماڵی گەوهەر کەوتۆتە نێوان گەڕەکی بەهاری نوێ و گەڕەکی نەسیج، پێشتر ئەم زەوییە کرابووە باخچە، بەپێی نەخشەی شارەوانی هەولێریش هەر باخچەیە، بەڵام بەهۆی نەمانی پەرژین و چاودێرینەکردنی حکومەت، ئێستا بووە بە زبڵخانە.
تێپەڕبونی تاوەرەکانی کارەبا بەناو زەوییەكە و دانانی مۆلیدەی ماڵان لە لایەکی دیکە، زیاتر بۆتەهۆی پشتگوێخستن و پیسبونی ژینگەكەی.
تۆفیق محەمەد، دوکانی بریکاری خۆراک دابەشکردنی هەیە، دوكانەکەی بەرامبەر ماڵی گەوهەر حوسێنە، تەنیشتیشی زەوییە پڕ لە زبڵەکەیە، ماڵەکەشی لە گەڕەکی نەسیجە و 500 مەترێك لە زەوییەكەوە دورە، ئەوەش وایكردووە، تۆفیق هەم لەسەر کار دوکەڵ و بۆنی سوتانی زبڵەکە هەڵمژێت، هەم لە ماڵەوەش لەو دۆخە بێبەش نابێت.
"ماوەی دوو ساڵە، لێرە کار دەکەم، بەردەوام ئەمە دۆخی ئەم خەڵکەیە کە لێرە دەژین، ئەم زبڵ و خاشاکە بۆنێکی زۆری دێت... هەم خەتای خەڵکە هەم خەتای حکومەت، چەندین جار شۆفڵی شارەوانی دێن، بەڵام تەنیا لەسەر یەکی کۆدەکەنەوە و گەڵابە نایەت بیگوازنەوە".
جگە لە خاشاكی ماڵان، بەشێكی زۆری ئەو زبڵەی لە نێوان هەردوو گەڕەكی بەهاری نوێ و نەسیج كۆبۆتەوە، پاشماوەی روخاندن و نۆژەنكردنەوەی خانووە و هاوڵاتیان لەوێ فرێیدەدەن.
هەم خەتای خەڵکە هەم خەتای حکومەت
بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ پەرەپێدان (UNDP)، لە 2022ـدا ئاماژەی بەوەداوە لەهەولێر رۆژانە دەوروبەری هەزار و 500 تۆن پاشماوەی رەق هەیە كە زۆرینەی پلاستیكە لە نێویاندا كیسەی نایلۆن و دەبەی ئاو، هەموو ئەوانەش دەخرێنە ژێر گڵەوە یان دەسوتێنرێن، لە كاتێكدا مەترسیدارە بۆ ژینگە و تەندروستی مرۆڤ.
ئەرکی کۆکردنەوەی زبڵ و خاشاک لە شاری هەولێر بە شەش کۆمپانیا سپێردراوە، شارەکەش دابەشی شەش زۆن کراوە، هەمویشان لەژێر چاودێری فەرمانگەی خزمەتگوزاریی و ژینگەپارێزی هەولێر کار دەکەن، ماوەی مانگێکە فەرمانگەکە هەڵمەتێکی کۆکردنەوەی زبڵ و خاشاکی لە شارەکە دەستپێکردووە.
گەڕەکی (هانا ستی) یەکێکەی دیکەیە لەو شوێنانەی زبڵ و خاشاکێکی زۆری تێدا کۆبۆتەوە. تەنیا لە دوو رۆژی هەفتەی رابردودا زیاتر لە 200 گەڵابە زبڵ و خاشاکی فڕێدراوە.
بەختیار محەمەد، كە بەشێوەیەكی كاتی بەڕێوەبەری فەرمانگەی خزمەتگوزاری ژینگەپارێزیی هەولێرە، هۆکاری زۆربونی زبڵ و خاشاک لە گەڕەکی بەهاری نوێ، دەگەڕێنێتەوە، بۆ ئەوەی كە "چەند ساڵێكە کەسانێکی نابەرپرسیار زبڵ و خاشاک لەو شوێنە فڕێدەدەن"، بەختیار زیاتر وتی "لە ماوەی رابردودا چەند گەڵابەیەكمان دەستبەسەرداگرتووە کە ویستوویانە لەو شوێنە زبڵ و خاشاک فڕێبدەن، هەروەها سزای چەندین کەسمانداوە".
بەپێی رێنمایی ژمارە (2)ى ساڵى 2023 تایبەت بە بەدواداچون و بەرزەفتکردنى سەرپێچییە ژینگەییەکان، هەرکەسێک لە هەر شوێنێکى نێو شار بە گەڵابە زبڵ و پاشماوە فڕێبدات سزایی دارایی دەدرێت کە لە یەک ملیۆن کەمتر نەبێت و 25 گەڵابە زبڵ و خاشاکیشی پێفڕێدەدرێت.
لەپاڵ بونی سەدان کارگە و پاڵاوگە كە كاریگەرییان لەسەر پیسبونی هەوا هەیە، تەنیا لە ناوەندی شاری هەولێر زیاتر لە هەزار و 100 مۆلیدەی ئەهلی هەن بۆ پێدانی كارەبا بە گەڕەكەكان، ئەمە جگە لەو سەدان مۆلیدەیەی لە شوێنە گشتی و فەرمانگەکانی میری و کۆمپانیاکاندا هەن.
پیسبونی ژینگە و ئاووهەوا، بەپێی وەزارەتی تەندروستی هەرێم یەكێكە لە هۆكارەكانی توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە، كە تەنیا لە ساڵی 2023دا نۆ هەزار و 911 حاڵەتی نوێی شێرپەنجە لە هەرێمی كوردستاندا تۆماركراون و لە سەدا 55یان لە پارێزگای هەولێر بون، ئەوەش هەر بەپێی ئاماری وەزارەتەكە كە لە رۆژی جیهانی شێرپەنجە (4ی شوبات) بڵاویكردەوە و دەركەوتووە شێرپەنجەی سییەكان دووەم بەرزترین جۆری شێرپەنجەیە.
لە ساڵی رابردودا، تەنیا لە یەك سەنتەری هەناوی شاری هەولێر 300 لەوانەی سەردانیان كردون، نەخۆشی رەبۆی هەبووە.
دکتۆر زرار حوسێن، پسپۆڕی هەناوییە، وتی "پیسبوونی ژینگە، پاڵاوگەکانی نەوت و گاز، تۆز و خۆڵ و ژینگەی ناتەندروست سەرەکیترین هۆکارن بۆ توشبوون بە نەخۆشی ڕەبۆ و شێرپەنجەی سییەکان".
پیسبوونی ژینگە، پاڵاوگەکانی نەوت و گاز، تۆز و خۆڵ و ژینگەی ناتەندروست سەرەکیترین هۆکارن بۆ توشبوون بە نەخۆشی ڕەبۆ
ئاسۆ شکاك، سەرۆکی رێکخراوی ئاڤیاریی ژینگەیی لە هەولێر، پێیوایە لەپاڵ ئەركی حكومەت بۆ پاككردنەوەی شار لە زبڵ و خاشاك، پرسی هۆشیاركردنەوەی هاوڵاتیانیش بۆ پاراستنی ژینگە گرنگە، ئەوان وەكو رێكخراوەكەیان یەكێك لە كارەكانیان ئەنجامدانی سیمینارە لە ناوەندە پەروەردەیی و حكومییەكان.
"یەکێک لە هۆکارەکان بۆ پیسبوونی ژینگە کەمی هۆشیارییە... هەندێك بەردەوام بێ گوێدانە بەرپرسیارێتی زبڵ فڕێدەدەن"، ئاسۆ وایوت.
بەڵام ئەوەی پەیوەستە بە گەڕەكی بەهاری نوێ، هێشتا نە هەوڵەكانی شارەوانی، نە سزادانی ئەوانەی خاشاك فڕێدەدەن، نەیانتوانیوە گەوهەر و سەدان خێزانی تر لەو نەهامەتییە رزگار بكەن، ئەوەش لە گەڕەكێكی پایتەختی هەرێمی كوردستان، كە لە ساڵی 2019 وەك دەستە خوشكی پاریس و لە ساڵی 2023 وەك دەستەخوشكی ناشڤیڵ لە ئەمریكا قبوڵكراوە، لە چەندین بۆنەشدا لێپرسراوان بە شاری دوبەی دەچوێنن.
هێشتا ئێواران لەگەڵ ئاوابونی زەردەی خۆر، چڕی دوکەڵی ئاگری زبڵەکەی گەڕەكی بەهاری نوێ دەچێت بە ئاسماندا، هەر رۆژێکیش گەوهەر بە ناچارییەوە بە دەمامکێکەوە، بۆ دابینکردنی پێداویستی رۆژانەیان بێتە دەرەوە، لە نزیکی ئەو زبڵ و دوکەڵە گوزەر دەکات و هەڵیدەمژێت.
*ئەم بابەتە لە چوارچێوەی "پڕۆگرامی فراوانكردنی رۆڵی رۆژنامەنوسانی ژن لە روماڵكردنی ژینگەییدا" بەرهەمهێنراوە، پڕۆگرامەكە لەلایەن دامەزراوەی (كەركوك ناو)ـەوە جێبەجێ دەكرێت و وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ پاڵپشتی دارایی دەكات.
