گەڵای دار هەنجیرەكانی باخەكەی شیرین قەری، كە رۆژانێك تا بڵێی نەرم و بریقدار دەردەكەوتن، ئێستا وشك بون، زوو زوو لقەكانی دەشكێنەوە و لەبری دەنگی كەوتنە خوارەوەی هەنجیری پێگەیشتوو كاتێك بەر زەوی دەكەوێت، تەنیا بێدەنگییەكی كوشندە لە باخەكەیدا هەیە.
گوندەكەی ئەو ناوی كەرسی-ـیە، كەوتۆتە نێو دڵی چیاكانی شنگالەوە، زەوییەكی بە پیت و پڕ لە باخی میوەی هەنجیر و توتن بوو تا چاو بڕبكات، پێش ئەوەی لە بەهەشتی كشتوكاڵەوە ببێتە زەوییەكی نیمچە روتەڵەی بێ بەرهەم، بەهۆی لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا لە نێویاندا كەمئاوی و وشكەساڵی.
شیرین (54 ساڵ) دایكی چوار منداڵە، دەیان ساڵە لەو زەوییەدا كە لە باوباپیرانەوە بۆیان ماوەتەوە، سەرقاڵی بەرهەمهێنانی هەنجیرە، بە تایبەت لە دوای كۆچی دوایی هاوسەرەكەیەوە هەموو بەرپرسیارێتی چاودێری 250 دار لە ئەستۆی ئەودایە، كە بەرهەمی ساڵانەی حەوت تا هەشت تۆن بوو، جگە لە میوە و سەوزەواتی تر.
"پێشتر هەموو شتێك جیاواز بوو، لەگەڵ خۆرهەڵاتندا لە خەو هەڵدەستاین و پێكەوە لە كێڵگە و باخەكاندا كارمان دەكرد، سەرقاڵی خزمەتی هەنجیر و گرنگیدان بە دارەكان بوین، لە هەموو شتێكدا پشتمان بەم خاكە دەبەست كە سەرچاوەی ژیان و بژێویمان بوو".
ناوچەی كەرسی بە دوری 37كم دەكەوێتە باكوری خۆرهەڵاتی شنگال، یەكێكە لە ناوچە جوان و سەوزەكانی قەزاكە، كە كشتوكاڵ سەرچاوەی سەرەكی خەڵكەكەی بووە، لە هەنجیر و توتنەوە بگرە تا دەگات بە هەنار و زەیتون و سەوزەوات.
لە ساڵانی دواییدا، بارانبارین لە ناوچەكە رووی لە كەمیكرد و زەوی وشك بۆوە، ئەوەش هۆكارێك بوو بۆ شكستی كشتوكاڵ و بەرهەمهێنان، لە ساڵی 2020ـدا ژیانی خەڵكی ناوچەكە بە تەواوی بەسەر یەكدا قڵپ بۆوە، بە بەرچاوی خۆیانەوە داری هەنجیرەكان وشك دەبوون، لە پاڵ نەبونی پاڵپشتی حكومی و بەرزبونەوەی پلەكانی گەرما، زەوییە كشتوكاڵییەكان سیفەتی بەرهەمهێنانیان لە دەستدەدا.
بە بەرچاومانەوە زەوییەكە مرد و جگە لە رۆیشتن، نەمانتوانی هیچ بكەین
"وەكو جاران باران داینەكرد، زەوی وردەوردە وشك بوو، بەوهۆیەوە كێڵگە و باخەكانمان لەبەرهەم دەكەوتن" شیرین وای وت، كاتێك باسی خراپی بارودۆخی ناوچەكەی كرد بۆ (كەركوك ناو)، كە چۆن جوتیارانی ناچاركردووە بەرەو شارەكان و بەدوای كاری دیكەدا كۆچ بكەن، "تەنیا ئێمە نەبوین، نزیكەی 130 خێزان لە وشكەساڵی هەڵاتن، لە بەر هەژاری و لەناوچونی ئەوەی كردیان، بە بەرچاومانەوە زەوییەكە مرد و جگە لە رۆیشتن، نەمانتوانی هیچ بكەین".
زۆربەی ناوچەكانی قەزای شنگال لە خۆرئاوای پارێزگای نەینەوا، بە هەنجیری زۆر نایاب بەناوبانگە، جگەلەوەش، ترێ و هەنگوین و توتن و دەیان بەرهەمی دیكەی هەیە.
عەلی ئەلیاس، ئەندازیاری كشتوكاڵی و چالاكوانی ژینگەیی دەڵێت، تا ساڵی 2019 هەموو شتێك باش بووە لە ناوچەكەدا، بەڵام لە 2020ـەوە زەوی دەستیكرد بە وشكبون بەهۆی كەمبونەوەی ئاوی ژێرزەوی لە بیرە ئیرتیوازییەكاندا كە سەرچاوەیەكی ئاودانی كشتوكاڵی بون، سەرباری بەرزبونەوەی پلەكانی گەرما.
"كەمبونەوەی ئاو گەیشتە ئاستێك كە جێی نیگەرانی بوو، هۆكارێكیش نەبونی بەنداو بوو تا بتوانین ئاوی باران كۆبكەینەوە، هەروەها خەڵك بیری زیاتریان لێدا، بێئاگا لەوەی چی رودەدات كاتێك ئاوی ژێرزەوی كەمتردەبێتەوە" بەپێی بەدواداچونەكانی ئەلیاس.
بەرهەمی هەنجیر بەشێوەیەكی گشتی لە كۆتاییەكانی مانگی تەمموز تا كۆتایی تشرینی یەكەم پێدەگات و دەگاتە بازاڕ، بۆ ئەوەش پێویستی بە پلەی گەرمای گونجاو هەیە كە نێوان 29 تا 38 پلەی سیلیزیدایە، بەڵام چەند ساڵێكە پلەی گەرمای ناوچەكە دەگاتە سەروو 40 پلە.
"نزیكەی پێنج ساڵە تامی هیچ بەرهەمێكم نەكردووە كە چاندوومە، زەوییەكە چیتر بەكەڵكی كشتوكاڵ نایەت، وەك ئەوەی رەتیبكاتەوە بەرهەم بدات، سەرباری ئەو پارەیەی لە وەبەرهێنانی زەوییەكانماندا خەرجمانكردووە" قاسم خودێدا عاشور، جوتیار لە گوندی هەنگارای شنگال وای وت.
ئەو بە حەسرەت و دڵتەنگییەوە دەڵێت "نزیكەی 10 ملیۆن دینارم لە زەوییەكەمدا خەرجكرد لە پێناو بژێوی خێزانەكەمدا، تا لە برسا نەمرین، هەموو هەوڵێكمدا تا زەوییەكە بەرهەمی هەبێت وەكو جاران، بەڵام هیچ بژاردەیەكمان بۆ نەمایەوە تەنیا بەجێهێشتنی نەبێت".
بەپێی ئامارێكی نافەرمی كشتوكاڵی شنگال، دەوروبەری چوار هەزار داری هەنجیر وشك بوون یان لە بەرهەم كەوتوون لە ساڵی 2023ـدا.
بەرەكات عیسا، بەڕێوەبەری كشتوكاڵی ناحیەی سنونێ لە شنگال بە (كەركوك ناو)ـی وت "بەرهەمی هەنجیر بە رێژەی لە سەدا 50 كەمیكردووە، بەهۆی كەمی پاڵپشتی حكومی و نەبونی هەوڵی تاكەكەسی پێویست بۆ گەڕانەوەی بەرهەمهێنان هاوشێوەی ساڵانی پێشوو"، لە كاتێكدا وەك ئەو دەڵێت ناوچە شاخاوەكانی وەكو گابارا، هەنگارا، درێجی و كەرسی نزیكەی 15 هەزار داری هەنجیری تێدایە و پێشتر لەلایەن خەڵكەوە روێنراون.
لە ساڵی 2021ـدا بەرهەمی هەنجیر لە سنونێ گەیشتۆتە 75 تۆن لە 150 هەزار دار بەڵام لە هەمان ژمارەی دار لە ساڵی 2019ـدا بەرهەمهێنان 150 تۆن بووە، عیسا ئاماژەی بەوەدا ئەو جیاوازییە رەنگدانەوەی گەورەیی رێژەی كەمبوونەوەی بەرهەمە، لە هۆكارەكانیش، یەكێكیان "ئەو گازەیە لە كارگەی چیمەنتۆی شنگالەوە دەردەچێت و راستەوخۆ پەیوەندی هەیە بە زیادبونی لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا و كاریگەری لەسەر سەرچاوەی سەرەكی چەندین خێزان داناوە".
بەپێی ئامار و هۆشدارییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان؛ عێراق پێنجەم وڵاتی كاریگەرە بە لێكەوتەكانی گۆڕانی كەشوهەوا، كە مەترسی كەمبونەوەی ئاو، وشكەساڵی، بەرزبونەوەی زۆری پلەكانی گەرما و ژەهراوی بونی لێدەكرێت لەگەڵ چەندین كارەساتی دیكەی سروشتی.
شیرین قەری، ئەو گۆڕانكارییانەی بەسەر زەوییەكەیدا هاتووە بە سەرەتای كۆتاییهاتن وەسفی دەكات، "بە هەموو هێزمان هەوڵماندا پارێزگاری لە دارەكانمان بكەین و وشك نەبن، بەڵام كارەساتەكە لە هەوڵدانی ئێمە گەورەتر بوو، دەمانبینی چۆن وەرز دوای وەرز بەرهەم و باخەكانمان لەناودەچن، وەك ئەوەی زەوی بڕیاریدابێت سزامان بدات".
بەرهەمی هەنجیر بە رێژەی لە سەدا 50 كەمیكردووە
لەگەڵ تێپەڕبونی كاتدا، چیتر شیرین بەرگەی مانەوەی لە گوندەكەیاندا نەگرت، "نەمانتوانی هیچ بچێنین و بەرهەمی بهێنین، هیچ شتێك نەما لەسەری بژین، ئەوەی بنیاتماننا و دروستمانكرد لەبەرچاوماندا هەرەسی هێنا" شیرین بەوشێوەیە بڕیاریدا واز لە باخەكەی بهێنێت و لەگەڵ منداڵەكانیدا بگوازێتەوە بۆ كۆمەڵگەی خانەسۆر لە ناحیەی سنونێ.
لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا، وای لە خەڵكی چەندین ناوچەی عیراق كردووە كۆچ بكەن، بەپێی ئامارێكی نەتەوە یەكگرتووەكان زیاتر لە 20 هەزار هاوڵاتی بەهۆی وشكەساڵییەوە ئاوارەبوون.
"گوندەكەمان بە هەنجیر و ترێ و هەنار بەناوبانگە، بەڵام ساڵانێكە بەدەست كەمئاوییەوە دەناڵێنین، چەندینجار هەوڵماندا بە ماندوبونی تاكەكەسی بەسەر كێشەكەدا زاڵ بین، بەڵام بەداخەوە سەركەوتوونەبوین" بەوتەی تەركۆ موراد (45 ساڵ) لە گوندی تێرف، هەروەها وتی پێویستیان بە بیری ئیرتیوازی هەیە تا خزمەتی دارەكانیان بكەن كە ژمارەیان زیاتر لە حەوت هەزار داری بەردارە، "تێچوی یەك بیری ئیرتیوازی دەگاتە 10 ملیۆن دینار و ئەوەش لە توانای ئێمەدا نییە، بۆیە ناچارین زەوییەكانمان بەجێبهێڵین".
بەرهەمی هەنجیری شنگال بە تام و رەنگە ئاڵتونییەكەی دەناسرێتەوە، زیاتر دەچێتە بازاڕەكانی موسڵ و دهۆك، نرخی یەك كیلۆی لە نێوان سێ تا پێنج هەزار دینار و زیاتردایە، ئەوەش بەپێی جۆر و كاتی پێگەیشتنی دەگۆڕێت.
زیاد حەسەن، لە گوندی كەرسی نیشتەجێیە، كەوتەوە بیری ئەو كاتانەی زەوییەكەی سەوز سەوز بوو، لە حەفتا و هەشتاكانی سەدەی رابردوو بەرهەمی بێشوماریان هەبوو، ژیانیان جیاوازتر بوو بەهۆی جموجۆڵی زۆر و گەرموگوڕی خەڵك بۆ چنینەوەی بەرهەمەكانیان، "ئێستا زەوییەكە بۆتە نیمچە بیابان، ئەمە زیانێكی قورس بوو بۆ هەمومان" زیاد دەستی بۆ بیرێكی وشكبو و كۆنی ئاو درێژ كرد لە زەوییەكەیدا، كە جاران تینوێتی خەڵك و باخەكانیشی دەشكاند.
پارێزگای نەینەوا، دوەم گەورەترین ناوچەی بەرهەمهێنانی هەنجیرە دوای سەڵاحەدین لەسەر ئاستی پارێزگاكانی عیراق، بەشێوەیەك بەرهەمی ساڵانەی زیاتر لە دوو هەزار و 500 تۆن دەبێت، بەپێی دوایین راپۆرتی دەزگای ناوەندی ئامار بۆ میوەی هاوینە لە ساڵی 2021ـدا.
عەلی ئەلیاس دەڵێت گۆڕانكارییەكانی ئاووهەوا لە شنگال، دوو دەیەیە دەستیپێكردووە، ئەوەش بەچەندین هۆكار، لە نێویاندا بڕینەوەی داری دارستانەكان، دەردانە گازییەكانی كارگەی چیمەنتۆ و پاشماوەكانی جەنگ، "رۆژێك شنگال بەجێدەهێڵین، نەك بەهۆی شەڕەوە وەكو پێشتر روویدا، بەڵام بەهۆی وشكەساڵییەوە، ئەو وشكەساڵییەی رەحم بە كەس ناكات".
هێشتا ئومێدی بە تەواوی لەدەستنەداوە، ئەگەر چارەسەری راستەقینە هەبێت، "دەكرێت چارەسەرەكە بە دروستكردنی بەنداو بێت تا ئاوی باران كۆبكەینەوە، لەبری چاوەڕوانی حكومەت، جوتیاران دەتوانن روبەرێكی بچوك لە زەوییەكانیان تەرخانبكەن و چاڵی بكەن بۆ باراناو هاوشێوەی بەنداوی بچوك، كە پاشان ئاوەكە بەشی وەرزێكی تەواوی كشتوكاڵی دەكات" ئەو چالاكوانەی ژینگە وای وت.
هاوكات بەرەكات عیسا، روی دەمی كردە جوتیاران وەكو بەشێك لە هۆكارەكانی كێشەی كشتوكاڵی و وشكبونی هەنجیرەكان، "هەندێكیان كەمتەرخەم بون لە پاراستنی باخەكانیان بەهۆی كەمی كەرەستە و گرنگی پێنەدانی پێویست، هەندێكیشیان ناتوانن پێداویستیی تەواو ئامادەبكەن و بەردەست بخەن، لەبەر ترسی ئەمنی و نەبونی سەقامگیری لە ناوچەكانیاندا".
قەزای شنگال، ناوچەیەكی جێناكۆكی نێوان هەردوو حكومەتی فیدراڵی و هەرێمی كوردستانە، زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئێزیدین و دوای نۆ ساڵ لە كۆنتڕۆڵكردنەوەی لەدەستی "داعش"، هێشتا بەدەست كێشەی ئیدارەدانەوە دەناڵێنێت، نزیكەی 10 هێزی ئەمنی جیاواز لە سنورەكەدا هەن و توركیاش جاربەجار بە پاساوی راوەدونانی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)ـەوە بۆردومانی دەكات.
رۆیشتن لە گوندە و زێدی باوباپیرانی بۆ شیرین ئاسان نەبوو، "ئەو زەوییە هەموو شتێك بوو بۆ ئێمە، رەگوڕیشەمان لەوێ بوو، بۆیە تەنیا رۆیشتن و بەجێهێشتنی ماڵێك نەبوو، بەڵكو بەجێهێشتی هەموو ژیانمان بوو بە تەواوی".
چیرۆكی شیرین هەرچەندە پڕە لە ئازارە، بەڵام هیوا و پێداگریشی تێدایە، ئەو خەونی گەڕانەوە هێشتا لە دڵیدا زیندووە، "خۆشەویستی خاكەكەمان بەجێمانناهێڵێت، ئێمە لە خانەسۆرین و دڵ و گیانمان هێشتا لە گوندی كەرسی، لەگەڵ هەنجیر و یادەوەرییەكاندایە ئەوێ-ـدایە".
