لە قوڵایی فەزای ئەلیكترۆنییدا، مۆزەخانەیەكی نوێی سەرنجڕاكێش لەدایکبووە، کە تایبەتە بەو دڕندەییانەی كە دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و سوریا (داعش) لەناو تۆڕی زیندانەكانیدا پیادەیکردوون. ئەو دامەزراوە دیجیتاڵییە كە بە "مۆزەخانەی زیندانەكانی داعش" ناسراوە، گەشتێكی گریمانەیی سەرسوڕهێنەرت پێشكەشدەكات لە ڕێی ئەو ناوەندە بەدناوانەی دەستبەسەركردن كە رۆژانێك لەلایەن داعش-ەوە بەكاردەهێنران.
مۆزەخانەی زیندانەكانی داعش ئەرشیفێكی دیجیتاڵی پڕکارلێکە، دوای دە ساڵ لە سەرهەڵدانی داعش لە عیراق و سوریا لە بەرلین لەسەر ماڵپەڕەكە كەوتەكار.
بەپێی بەیاننامەیەكی رۆژنامەوانی مۆزەخانەكە كە كۆپییەكی بۆ (كەركوك ناو) نێردراوە، جەختكراوەتەوە لەوەی عامر مەتەڕ دامەزرێنەری مۆزەخانەكەیە و هاتووە "ئەم مۆزەخانەیە مێژووی تاوان و پێشێلكارییەكانی دژ بە مافەکانی مرۆڤ دەخاتەڕوو كە لەلایەن گروپەكەوە کراون، لەگەڵ بەجێگەیاندنی ئەركی بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری لەسەر ئاستی جیهان، دۆكیومێنتكردنی چیرۆكەكانی رزگاربووان، و پشتگیریکردنی هەوڵەكانی دادپەروەری بە پێشكەشكردنی بەڵگە و دۆزینەوەكان بۆ دەسەڵاتە یاساییەكان."
پتر لە 100 کەسایەتی پیشەیی، هەر لە رۆژنامەنوسانی بنكۆڵكار، هونەرمەندان، سینەماكاران، تەلارسازان، پسپۆڕانی دیزاینی سێ رەهەندی، شارەزایانی یاسایی، ئەرشیفكاران، وەرگێڕان، تا شیكەرەوە و توێژەران، لە ساڵی 2017ەوە بەشدارییان لە پڕۆژەكەدا كردووە.
چەقی مۆزەخانەكە ئەو رۆڵە بەرچاوەیە كە زیندانەكان لە ژێر دەسەڵاتی داعشدا بینیویانە، كە بە دەیان هەزار كەس تیایاندا بەندكراون و زۆربەیان بێسەروشوێنن، و تا ئێستا چارەنووسیان نادیارە.
ڤیدیۆ: گەشتێكی گریمانەیی (ڤێرچوەڵ) بە نێو مۆزەخانەی زیندانەكانی داعشدا
لە ساڵی 2014دا، داعش دەستی بەسەر ناوچەیەكی بەرفراوانی باكوری عیراقدا گرت و لەڕێی توندوتیژییەوە، بە شێوەیەكی سیستماتیك كەمینە ئەتنی و ئاینییەكانی كردە ئامانج - دیارترینیان ئێزیدی و مەسیحییەكان - لە هەڵمەتێكی دڕندانەدا بۆ سڕینەوەی ئەو پێکهاتانەی بیروباوەڕەكانیان بە ئایدۆلۆژیای توندڕەوی خۆی ناکۆکبوون.
حەلا سیفیل، رزگاربووی داعش كە ئێستا لە ئوسترالیا دەژی، لەبارەی مۆزەخانەکەوە، دیدگای خۆی لەگەڵ (كەركوك ناو) باسكرد، "بۆ رزگاربووانی داعش، بینینی ئەم مۆزەخانەیە ئەزموونێكی قووڵی جیاوازە بە بەراورد بەوانەی كە تەنها ئاوارەبوون یان كەمتر زیانیان بەركەوتووە. ئێمە قوربانی بووین- كەوتینە دەست داعشەكان، و ئەوان ئێمەیان خستە ژێر قێزەوەنترین دڕندەییەوە. ئەم یادەوەرییانە بۆ هەمیشە لە ناخی ئێمەدا چەسپاون و هەرگیز ناتوانین لەیادیان بكەین."
ئاماژەی بەوەشكرد، "بەداخەوە زۆرێك لە گروپ و رێكخراوەكان كاریان لەسەر كۆكردنەوەی زانیاری لەسەر قوربانیانی ئێزیدی كردووە، بەڵام ئەمە سودی بۆ ئێمە نەبووە. بۆ ئێمە مانادارترین و كاریگەرترین كردار دۆزینەوەی ونبووەكان و دڵنیابوونە لەوەی كە شوێنپێیان لەدەستنەدەین."
بەپێی ئاماری نوسینگەی رزگاركردنی ڕفێنراوانی ئێزیدیی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە كۆی 6417 ئێزدی ڕفێندراو لەلایەن داعشەوە، تا ئێستا زیاتر لە 3580 یان ڕزگاركراون.
لە ئەركێكی تاكە كەسییەوە بۆ دەستپێشخەرییەكی جیهانی
سەرچاوەی بیرۆکەی مۆزەخانەكە دەگەڕێتەوە بۆ گەڕانی عامر بۆ سۆراخکردنی هاوكارە رفێنراوەكەی دەستی داعش.
"لە ساڵی 2017ەوە، لەگەڵ پاشەکشێی داعش لە مۆڵگەكانی لە سوریا و عیراق، تیمەكەمان چوونە ناو ئەو باڵەخانانەی كە گروپەكە كردبوویانن بە زیندان و ژوری ئەشكەنجەدان و شوێنی لەسێدارەدانیان تێدا دروستکردبون،" مەتەڕ وایوت.
هاوکات، مەتەڕ وتی، "پاڵنەری سەرەكی گەڕان بوو بەدوای هاوكارەكانماندا، كە لەلایەن داعشەوە لە ساڵی 2013دا ڕرفێندرابوون. سەرەڕای ئەوەی هیچ شوێنپێی ئەوانمان نەدۆزییەوە، دەیان هەزار بەڵگەنامەی گرنگمان ئاشكراکرد و سەدان ناومان تۆماركرد كە دەستگیركراوەكان لەسەر دیوارەكانی زیندانەكاندا هەڵیانكۆڵیبون".
هاوكات مۆزەخانەكە پلاتفۆرمی "جواب"ی خستەگەڕ بۆ پاڵپشتیكردنی ئەو خێزانانەی كە بەدوای زانیارییدا دەگەڕێن سەبارەت بە كەسوكارە بێسەروشوێنەكانیان و بۆ رێزگرتن لە یادی قوربانییەكانیش، بەپێی بەیاننامە رۆژنامەوانییەكە.
مەتەڕ ئاماژەی بەوەشكرد ئەركی دواتریان ئەرشیفكردن و پاراستنی ئەو كەلوپەلانە بووە. بەرلەوەی ئەو باڵەخانانە خاپور یان دەستكاری بكرێن، هەر بەڵگەنامەیەك كە دەیاندۆزییەوە، وێنەیان دەگرت و تۆماریان دەكرد و دەیانپاراست.
ئەو پڕۆسەیە دواجار ئیلهامبەخش بوو بۆ دروستكردن و دەستپێكردنی مۆزەخانەی زیندانەكانی داعش. ئەو ئەرشیفە دوو زمانییە (عەرەبی و ئینگلیزی) بنكەیەكی زانیاریی (داتابەیس) گشتگیر لەخۆدەگرێت كە زیاتر لە 70.000 بەڵگەنامەی تێدایە، سەرەڕای ئەو كەلوپەلە تایبەتانەی كە لەلایەن دەستگیركراوەكان و پاسەوانەكانەوە بەجێماون.
هەروەها دۆكیومێنتكردنی گرتە ڤیدیۆییە ئاسمانییەكانی گۆڕە بەكۆمەڵەكان كە بە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان تۆمارکراون. لە ساڵی 2017ەوە، تیمی مۆزەخانەكە سەدان چاوپێكەوتنی تۆماركراویان لەگەڵ رزگاربووانی گرتووخانە و كۆمەڵكوژی کردووە، ئەوەش تۆمارێكی بەرفراوانی لە میراتی داعش کەڵەکەکردووە.
بونیاتنەرانی مۆزەخانەكە هیواخوازن بە تیشكخستنەسەر ئەوشوێنە تاریكانە، بتوانن رێز لە قوربانییەكان بگرن و دڵنیابن لەوەی جیهان هەرگیز ئەو دڕندەییانەی چەكدارانی داعش لەبیر نەكات.
سەمیرە عابید، ژنێكی مەسیحییە و لە سەنتەری ناحیەی ئەلقوش، شارۆچكەیەكی نەینەوا لە باكوری عیراق دەژی، بە (كەركوكناو)ی وت "كاتێك لینكەكەم كردەوە و یەك بە یەك پیایدا رۆشتم، یەكسەر رۆژە تاریكەكانی ساڵی 2014م بیرهاتەوە."
ئاماژەی بەوەشكردووە، "پێموایە ئەمە لەبەر دوو هۆكار گرنگە: یەكەم، وەك بەڵگەنامەیەكی چارەنووسساز وایە. دووەم: دڵنیایی دەدات لەوەی كە نەوەكانی داهاتوو كە رەنگە ئاگاداری تاوانەكانی داعش نەبن، بزانن چیان دژ بە مرۆڤایەتی كردوە."
لەنێو پیشانگەی دیجیتاڵیدا
لەگەڵ چوونە ناو فەزای گریمانەیی مۆزەخانەكە، میوانەکان بۆ ناو دڵی ناوەندەكانی دەستبەسەركردنی پێشوی داعش دەگوازرێنەوە. مۆزەخانەكە تەكنەلۆژیای دیجیتاڵی پێشكەوتوو بەكاردەهێنێت بۆ دووبارە دروستكردنەوەی زیندانەكان بە وردەكارییەكی زۆرەوە. بەگوێرەی وەسفی مۆزەخانەكە، گەشتە سێ ڕەهەندییەكان بە بەكارهێنانی كامێرای 360 پلە وێنەگیراون، لەگەڵ گرتە ڤیدیۆییەكانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و مانگی دەستكرد بۆ بەوردی دروستكردنەوەی باڵەخانەكان.
هاوکات، مۆزەخانەی زیندانەكانی داعش بیرخستنەوەیەكی تەواوە بۆ قەبارەی زەبەلاحی سیستەمی شێوازی کۆنترۆڵکردن لای گروپەكە. وەك لە لاپەڕەی 'دەربارەی' مۆزەخانەكەدا هاتووە، دەیان هەزار كەس تۆڕی زیندانانەکانی داعش-یان بینیووە. گەشتە گریمانەییەكانی مۆزەخانەكە وردەكارییەكی سەرسوڕهێنەر دەربارەی فراوانی ئەو سیستەمە پیشاندەدەن، لەگەڵ چەندین زیندان و ناوەندی دەستبەسەركردن كە بە وردەكاریی روون دروستكراونەتەوە.
چەند راستییەك دەربارەی "یەكەم مۆزەخانەی دیجیتاڵی زیندانەكانی داعش لە جیهاندا"
- دۆكیومێنتكردنی پتر لە 100 گرتوخانە و زیندان و هەوڵی بەردەوام بۆ فراوانتركردنی
- پتر لە 70.000 بەڵگەنامە پشكنراون و پشتڕاستكراونەتەوە
- سەدان کاتژمێر تۆماری چاوپێكەوتن لەگەڵ رزگاربوان و شایەتحاڵەکان
- دۆكیومێنتكردنی دەیان گۆڕی بەكۆمەڵ
- ناوی پتر لە 1000 بەندكراو لەسەر دیواری زیندانەکان هەڵكۆڵراون
- بونیاتنانەوەی شوێنەكانی تاوانکردن بە شێوەی سێ رەهەندیی
- لەپاڵ خزمەتگوزاریی گریمانەیی، میوانداریكردنی پێشانگای بەرجەستە لەسەرانسەری جیهاندا
پیشانگەی دەستبەكاربون لە پاریس
لە پاڵ چالاکی گریمانەیی، مۆزەخانەكە میوانداریی پیشانگەی بەرجەستە لە سەرانسەری جیهاندا دەكات. یەكەم کاری لەو شێوەیە لە بارەگای رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ پەروەردە و زانست و كلتور (یونێسكۆ) لە پاریس لە ژێر ناوی "سێ دیوار: چیرۆكێك لە ناو شاری موسڵەوە" بەڕێوەچوو، كە تا 14ی تشرینی دووەمی 2024 بەردەوام بوو.
پیشانگەکە بەڵگەی پزیشكی دادوەری نمایش دەکرد كە لە شوێنی تاوانەكانی داعش كۆكراونەتەوە، شانبەشانی گەشتە وردە سێ رەهەندییەكان بۆ شوێنە مێژوییەكان كە داعش لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی 2014 تا 2017 داگیریكردون.
پیشانگەکە لەلایەن موزیسیانی بەناوبانگی عیراقی و باڵیۆزی ئاشتیی یونسكۆ، (نەسیر شەممە) دەستیپێكرد، كە بە كۆنسێرتێكی راستەوخۆی بێبەرامبەر بۆ 1300 ئامادەبوو رێز لە میراتی موزیکی موسڵ نا.
ڤیدیۆی پیشانگەی دەستبەكاربون لە پاریس
دەستپێشخەرییەكی بەرچاوی بەڵگەنامەسازیی
درووستكردنی مۆزەخانەی زیندانەكانی داعش هەنگاوێکی گرنگە لە بەڵگەنامەكردنی دڕندەییەكانی داعش. مۆزەخانەكە سەكۆیەكی ناوازەیە بۆ پاراستنی مێژوی زیندانەكانی داعش و رێزگرتن لەو قوربانیانەی كە لەناو زیندانەكاندا ئازاریان چەشتووە.
كاریگەری مۆزەخانەكە لە تەنیا پاراستنی مێژوو زیاترە؛ بەوپێیەی وەك ئامرازێكی بەهێز بۆ پەروەردە و هۆشیاریی بەکاردێت. بەگوێرەی كۆڕبەندی زیندانەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست (مینا)، یەكەمین پیشانگەی بەرجەستەی مۆزەخانەكە بە پەرۆشییەکی زۆرەوە پێشوازی لێكرا، ئەوەش خواستی خەڵك بۆ وەرگرتنی زانیاری زیاتر لەسەر سیستمی دەستبەسەركردنی داعش نیشاندا.
خەیری عەلی، بەڕێوەبەری رێكخراوی پەتریكۆر بۆ مافەكانی مرۆڤ لە شنگال لە عیراق بە (كەركوكناو)ی ڕاگەیاند، "دامەزراندنی ئەو مۆزەخانەیە دەستكەوتێكی جێی سەرنجە و گرنگە. دەبێتە سەرچاوەیەكی بەنرخ بۆ نوسەران و توێژەرانی دۆكیۆمێنتكردنی مێژووی داعش، هەروەها بۆ "دادگاكانی دادگاییكردنی تاوانباران، بەتایبەتی چەكدارانی داعش".
لەگەڵ بەردەوامی كاركردن لەسەر دەستپێشخەرییەكە، پێدەچێت پێویستیی بە دەوڵەمەندكردن و باشتركردن هەبێت، "ئامادەین زانیاریی دروست و وردەكارییە گرنگەكانی دیكەیان پێبدەین هەركاتێك پێویست بێت،" خەیری وایوت. "كۆكردنەوەی زانیاریی هەمەلایەنە و ورد سەبارەت بە سەردەمی داعش گرنگییەكی زۆری هەیە".
لەم بابەتە رۆژنامەوانییەدا، بە مەبەستی دەوڵەمەندتركردنی توێژینەوە و شیكاری بابەتەكە، (سەلام عومەر) سوودێكی لاوەكی لە ژیریی دەستكرد (AI) وەرگرتووە. هەموو ئەو زانیاریانەی كە لە ڕێی (AI) ەوە بەدەستهاتوون بە وردیی پشكنین بۆ ڕاستی و دروستیان كراوە، بە شێوەیەكی كەسی پێداچوونەوەیان بۆ كراوە بۆ دڵنیابوونەوە لەوەی لەگەڵ پێوەری ئیتیكی و وردبینیکردنەوەدا یەكدەگرنەوە. بەكارهێنانی (AI) بۆ توێژینەوەی قوڵتر و دەستڕاگەیشتن بە ناوەرۆكی فراوانتر لە چەندین پلاتفۆرمدا كاریگەربووە، هەم قوڵبونەوە و هەم گەیشتن بە كارەكەی پتەوتركردووە.
