هیچ كات ئەوەندەی ئەم دووساڵەی دوایی بۆ سەید سیروان، پارێزەر لە دادگای كەركوك شۆكهێنەر نەبووە. بەهۆی زیادبونی دۆسییەكانی فڕێدانی منداڵی ساوا لەنێو زبڵ و خاشاكی گەڕەكەكان و دەستەوەستانی حكومەت لەئاست دۆزینەوەی رێگەچارەیەک بۆ منداڵانی لانە شێواو.
دواین كەیسی پارێزەر سەید سیروان لە ساڵی 2020دا، فڕێدانی منداڵێكی ساوا بوو لە گەڕەكێكی ناو شاری كەركوك. كورتەی چیرۆكەكە وەك سەید سیروان دەڵێت، "بە گومانی ناپاكی هاوسەرگیری" دەستیپێكردووە، دواتر بۆ بڕیاری جیابونەوە سەریكیشاوە و بەفڕێدانی منداڵەكە لە یەكەم رۆژی لەدایكبونییدا كۆتایی هاتووە.
سەید سیروان لەسەر ئەو كەیسە دەڵێت كاتێك ژنەكە دووگیان بووە، "پیاوەكە بە ناپاكی هاوسەرگیریی تۆمەتباریكردووە، هەر كە منداڵەكەش لەدایكبووە لەیەكێك لەگەڕەكەكان فڕێیانداوە". كۆی گشتی كەیسەكە هێشتا نەسەلمێنراوە و لەبەردەم دادوەرە بۆ بڕیاردان، بەڵام ئەوەی رونە منداڵەكەیە كە بووە بە قوربانی و نە دایک و نە باوک كەسیان ئامادەنەبوون بەخێویبكەن و فڕێیانداوە. ئێستا منداڵەكە لە نەخۆشخانەیە و چاوەڕێی بڕیاری دادوەر دەكات تا یەكێك باوئامێزی بۆ بكاتەوە.
ئەمە نمونەی دەیان كەیسی ترە كە لەم دوو ساڵەی رابردودا لە كەركوك تۆماركراون؛ ئەوەی زیاتر نەنگییە تەنیا فڕێدانی منداڵە ساواكان نییە، بەڵكو سپاردنیانە بە قەدەرێكی نادیار.
دەیان نمونەی بێ چارەسەر
هەفتەی رابردوو – كۆتایی مانگی ئادار - پۆلیس منداڵێكی ساوای لەنێو زبڵ و خاشاكی حەویجەدا لە باشوری خۆرئاوای كەركوك هەڵگرتەوە، منداڵەكە تازە لە دایكبووە و هیچ زانیارییەكی تر نییە لەسەر دایك و باوكی، ئەمەش دواین كەیسی ئەمساڵە.
لە مانگی ئەیلولی رابردودا كارگوزارەكانی نەخۆشخانەی گشتی كەركوك، منداڵێكی تازە لەدایكبویان له ناو توالێتی به‌شی منداڵبونی نەخۆشخانەدا دۆزییەوە.
ئەو کات ته‌ندروستی كه‌ركوك رایگەیاند ئه‌و ساوایە كاتژمێر 9:40 خوله‌كی به‌یانی 13ی ئەیلول فڕێدراوە و دوای دۆزینه‌وه‌ی ره‌وانه‌ی به‌شی نابه‌كام كراوه.
ئەم وێنەیە لە نیسانی 2020 لە ماڵپەڕی unsplash فۆتۆ: Caroline Hernandez
(كەركوك ناو) ئەوەی زانییووە دواتر له‌ڕێی هێزه ئه‌منییه‌كان و زانیاریی ئیدارەی نەخۆشخانەكە به پشتبه‌ستن به كامێراكانی چاودێری، دایكی منداڵه‌كەیان دۆزیوەتەوە.
بەڵام دوای پێنج رۆژ و لە 18ی ئەیلولدا، دایكی ئەو منداڵە لە گەڕەكی كۆبانێی كەركوك لەلایەن كەسوكارییەوە كوژرا، ئەوەش بەوتەی سه‌رچاوه‌یه‌كی ئه‌منی كە ئەوكات به (كه‌ركوك ناو)ی وت "ئەو ژنە هاوسه‌رگیری نه‌كردووه، بەڵام له كه‌سێكی نه‌ناسراو دوگیانبووه، بۆیە كەسوكاری كوشتویانە".
ئەو ژنە دایكی نەماوە و باوەژنی بەخێوی كردووە؛ دوای كوشتنیشی برایەك و چەند كەسێكیتر دەستگیركران و دادگاییکران.
لە مانگی ئازاری 2019دا، منداڵێكی دوو رۆژه به فڕێدراوی له نزیک بەڕێوه‌بەرایەتی پۆلیسی هاتوچۆی كه‌ركوك دۆزرایه‌وه.
ئەوكات نەقیب فەرهاد مەحمود، بەڕێوه‌بەری بنکەیه پۆلیسی ئازادی بە (کەرکوک ناو)ی وت "منداڵەكەمان بردە نەخۆشخانە و پاش پشکنینی پزیشکیی دەرکەوتووە به شەش مانگی له دایكبووه".
منداڵەكەمان بردە نەخۆشخانە و پاش پشکنینی پزیشکیی دەرکەوتووە به شەش مانگی له دایكبووه
"بەگشتی بە بەراورد بەچەند ساڵی رابردوو، كەیسی فڕێدانی منداڵی ساوا زۆر بووە، بەتایبەت لەناوچە هەژارنشینەكان و ئاوارەكان، هۆكاری سەرەكیشی جیابونەوە، ناپاكی هاوسەرگیریی و هەژارییە"، پارێزەر سەید سیروان وایوت كە خۆی چەندینجار کاری لەو كەیسانەدا کردووە.
عەمید رزگار عەبدول لەتیف، بەڕێوەبەری پۆلیسی نەهێشتنی توندوتیژیی خێزانی، كە بەشێك لە كەیسەكان رەوانەی ئەوان دەكرێت، دەڵێت لەئەمساڵدا و لەناو شاردا دوو كەیسیان روبەڕوكراوەتەوە؛ یەكێكیان دایكی وتبوی كە توانای بەخێوكردنی نییە و پیاوەكەشی لێی جیابۆتەوە، ئەوەی تریشیان زانیاریی دەستنەكەوتووە لەسەر دایك و باوكی.
ئەو بە (كەركوك ناو)ی وت "لە فڕێدانی هەركەیسێك ئاگاداربكرێینەوە دەچین هەڵیدەگرنەوە و لێكۆڵینەوە دەكەین لە هۆكاری فڕێدانی (منداڵەکە)، ئیتر دۆسییەكان رادەستی دادوەر دەكەین بۆ بڕیاردان".
هەوڵەكان بۆ چارەنوسی ساوا فڕێدراوەكان دڵخۆشكەرنین
زیادبونی ئەو حاڵەتانە وایكردووە، ئۆفیسی كەركوكی كۆمسیۆنی باڵای مافەكانی مرۆڤی لە عیراق، دۆسییەكی تایبەت بە فڕێدانی منداڵی ساوا بكاتەوە و لەنزیكەوە چاودێری ئەو حاڵەتانە بكات لە پارێزگاكە.
سەجاد جومعە، بەڕێوەبەرى ئۆفیسی كۆمسیۆنەكە لە كەركوك، دەڵێت كەیسەكان تۆزێك هەستیارن، "ناتوانین بڕیار بدەین شەرعین یان ناشەرعی، چونكە ساواکان فڕێدراون و نازانین دایك و باوكیان كێن". ئەو زیاتر وتی "دوو گروپمان پێكهێناوە، یەكێكیان بۆ بەدواداچون بۆ كەیسەكان، ئەوەی تر خولی هۆشیاكردنەوە لە ناوەندەكانی خوێندندا".
كێشەیەك كە روبەڕوی كارەكانی ئەو كۆمسیۆنە بۆتەوە، ئەوەیە كە ناتوانن منداڵەكان لای خۆیان بهێڵنەوە و بەخێویان بكەن تا داددوەر بڕیار لە چارەنوسیان دەدات؛ بۆیە زۆركات منداڵەكان لای نەخۆشخانە، پۆلیس یان موختاری گەڕەك دەهێڵدرێنەوە.
"چەند مانگێك لەمەوبەر لە بونی ساوایەكی فڕێدراو ئاگاداركراینەوە، لەگەڵ پۆلیس و ماڵی بێسەرپەرشتان، هەڵمانگرتەوە و دۆسییەكەمان رادەستی دادگا كرد، هەرچەندە دادوەر بڕیاریدا لە نەخۆشخانە جێی بكرێتەوە، بەڵام ئەوان وتیان شوێنی تایبەتمان نییە". سەجاد وایوت.
ئەوەش كێشەی گەورەی بەردەم ئەو منداڵە ساوایانەیە كە فڕێدەدرێن.
دامەزراوەكانی كەركوك بۆ چارەسەركردنی گرفتی بەخێوكردنی ئەو كۆرپانە. دوو بژاردەیان لەبەردەستدایە، یان رەوانەكردنیانە بۆ سلێمانیی و بەغدا بەهۆی بونی خانەی تایبەت بۆ بەخێوكردنیان لەو دوو پارێزگایە. یان بەخشینیان بەو خێزانانەی كە توانای بەخێوكردنیان هەیە.
جوان حەسەن، كە نزیكەی 15 ساڵ ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك بوو و سەرۆكایەتی لیژنەی مافەكانی مرۆڤی دەكرد، بە (كەركوك ناو)ی وت "كێشەیەكی تر ئەوە بوو ئێمە متمانەمان بە خانەی ساوایانی بەغدا نەبوو، تا كۆرپەلە و منداڵە فڕێدراوەكانیان بۆ بنێرین... چۆن بەخێودەكرێن و چۆن پەروەردە دەكرێن، نەماندەزانی چ مامەڵەیەكی یاسایی و مرۆڤایەتییان لەگەڵدا دەكەن، نەخۆشخانەش شوێنی مانەوەی ئەو منداڵانە نییە".
ئەو نمونەی كچێكی پێنج ساڵانی هێنایەوە كە لە كاتی لەدایكبونییەوە لەناو نەخۆشخانەیەكی كەركوك كارگوزارەكان بەخێویان دەكرد. تا تەمەنی بووە پێنج ساڵ و دواتر بەبڕیاری دادگا درایە خێزانێك و ئەركی بەخێوكردنیان لەئەستۆگرت.
لەگەڵئەوەشدا، پێشنیازەكان بۆ كردنەوەی شوێنی تایبەت لە كەركوك بە ئامانج نەگەیشتووە و بەغدا رەزامەندی لەسەر نەداوە. جوان وتی "پێویستی بە یاسایە، هەروەك چۆن كردنەوەی شێڵتەر بۆ لەخۆگرتنی ژنانی هەڕەشەلێكراویش یاسای دەوێت و پەرلەمان هەنگاوی بۆ نەناوە".
چارەسەر لە كوێیە؟
هەر كۆرپەیەكی فڕێدراو سەرەتا بۆ پشكنین لە پۆلیسەوە رەوانەی تەندروستی دەكرێت. "ئەگەر نەخۆش بن چارەسەریان دەكەین و شیر و پێداویستیان بۆ دابیندەكەین، هەر خێزانێك داوای هەڵگرتنەوەیان بكات، ئێمە كارئاسانیان بۆ دەكەین و بۆ بڕیاردان رەوانەی دادگایان دەكەین"، كەریم وەلی، بەڕێوەبەرى تەندروستى کەرکوک وادەڵێت.
ئەو وتی "زۆرینەی ئەو دۆسییانەی هاتونەتە لای ئێمە، ساواكان بە ناشەرعی لەدایكبون و دایكیان دواتر فڕێی داون"، زیاتر وتی "هەندێك حاڵەتی مانەوەی منداڵمان لە نەخۆشخانە هەیە، بەڵام دوای چەند مانگێك رەوانەی ماڵی بێسەرپەرشتانیان دەكەین و هەفتانە لیژنەكانمان چاودێرییان دەكەن".
زۆرینەی ئەو دۆسییانەی هاتونەتە لای ئێمە، ساواكان بە ناشەرعی لەدایكبون و دایكیان دواتر فڕێی داون
هەفتەی رابردوو (كۆتایی مانگی ئازار) منداڵێك كە هێشتا ساڵی تەواونەكردبوو لە پۆلیسەوە رەوانەی ماڵی بێسەرپەرشتان كرا، ئەو منداڵە لەگەڕەكێكی كەركوك فڕێدراوە و دایك و باوكی نادیارن.
عەلى ئیسماعیل، بەڕێوەبەری ماڵی بێسەرپەرشتان داوا لە حكومەت دەكات فریای زیادبونی ئەو حاڵەتانە بكەوێت و دەڵێت "تەنیا سێ ژورمان لەناو فەرمانگەكان بۆ بكەنەوە دەتوانین لای خۆمان جێگەیان بكەینەوە، بەڵام بەم شێوەیە ناتوانین".
ماڵی بێسەرپەرشتان، زیاتر بۆ لەخۆگرتنی ئەو منداڵانەیە كە دایك و باوكیان توانای بەخێوكردنیان نییە، یان دایك و باوكیان لە ژیاندا نەماون و كەس نییە ئەركی بەخێوكردنیان لە ئەستۆبگرێت.
عەلی وتی "فڕێدانی منداڵی ساوا زۆربووە و دەبێت پلانێك هەبێت بۆچۆنیەتی مامەڵەكردنی".
(كەركوك ناو)، هیچ ئامارێكی رەسمی دەستنەكەوت، لەسەر ژمارەی منداڵانی فڕێدراو، بەڵام ئێستا تەنیا لە خانەی ساوایانی سلێمانی، چوار منداڵی فڕێدراوی كەركوكی لێیە، ئەوەش بەوتەی عومەر گوڵپی، بەڕێوەبەرى گشتى چاودێریى و گەشەپێدانى کۆمەڵایەتى سلێمانى.
ئەو جەختیكردەوە "لە هەموو هەرێمی كوردستان تەنیا یەک خانە هەیە بۆ وەرگرتنی منداڵی ساوا ئەوەش ئێمە سەرپەرشتی دەكەین...ئەو چوارەی كەركوك تەمەنیان یەك رۆژ یان چەند رۆژێكە كە هێنراونەتە لای ئێمە و دەرگامان بۆ وەرگرتنی منداڵی تر كراوەیە".
لە پارێزگای بەغداش هەمان خانە هەیە و بەشێك لەمنداڵانی كەركوك رەوانەی ئەوێ كراون.
ئاستەنگێكی تر ئەوەیە، حكومەتی عیراق رێنادات، ئەو منداڵانە رەوانەی هەرێمی كوردستان و بەتایبەت سلێمانی بكرێن، مەگەر بێ ئاگاداری ئیدارەی پارێزگاكان بێت.
نەجمەدین نورى، بەڕێوەبەرى بەرنامەى رێکخراوى مناڵپارێزى کوردستان لە کەرکوک، پێیوایە باشترین چارەسەر ئەوەیە حكومەتی عیراق خانەیەك لە پارێزگاكان دروستبكات، یان رەزامەندی نیشانبدات هەموو ئەو منداڵانە رەوانەی خانەی ساوایانی سلێمانی بكرێن.
"ئێمە ئاگادارین منداڵی زۆری ناشەرعى فڕێدەدرێت؛ نە حكومەت و نە رێكخراوەكانیش شوێنێكیان نییە تا بەخێوی بكەن"، نەجمەدین وایوت.
بەڵام لەگەڵئەوەشدا كەمنین ئەو منداڵانەی لەلایەن ئەو خێزانانەوە لەخۆگیراون، كە مندالیان نییە، ئەوەش بە بریاری دادوەر، دەیان خێزان ناوی خۆیان لە دادگای كەركوك بۆ ئەو مەبەستە تۆماركردووە.
سەجاد لە كۆمسیۆنی باڵای مافەكانی مرۆڤی لە عیراق وتی "پڕۆژەیەكمان بۆ لەخۆگرتنی ئەو منداڵە رەوانەی بەغدا كردووە، بەڵام گرفتی مادییمان هەیە و جارێ ناتوانین دەستپێبكەین، چونكە خەرجی دەوێت، هەروەها پێویستی بە رەزامەندیشە". زیاتر وتی "بیر لە دواڕۆژی ئەو منداڵانە دەكەینەوە، كە گەورەدەبن و دەچنە ناو كۆمەڵگە و سەر شەقام، بۆیە ئەگەر خەمێك لەو حاڵەتانە نەخۆین ژیانی دەیان منداڵ لەمەترسیدایە".
بیر لە دواڕۆژی ئەو منداڵانە دەكەینەوە، كە گەورەدەبن و دەچنە ناو كۆمەڵگە و سەر شەقام، بۆیە ئەگەر خەمێك لەو حاڵەتانە نەخۆین ژیانی دەیان منداڵ لەمەترسیدایە
دەستدرێژی سێكسی، ناپاكی هاوسەرگیریی و هەژاریی بەوتەی پارێزەر سەید سیروان، لە هۆكارە سەرەكییەكانی فڕێدانی منداڵی ساوا دادەنرێن لە پارێزگای كەركوك؛ ئەو ئێستا چەند دۆسییەی تایبەتی بەو گرفتانە لایە.
بەپێی یاسای سزادانی عیراقی، ئەوانەی بە ناشەرعی منداڵ دەخەنەوە، روبەڕوی سزای دارایی و زیندانیكردن دەبنەوە، بەڵام سەید سیروان وتی "كێشەكە ئەوەیە تائێستا هیچ کەسێک نەبووە سکاڵا لەسەر هێنانە دونیای ئەو ساوایانە تۆماربكات، چونکە لە کۆمەڵگەدا ئەو منداڵانە بەتایبەت کە ناشەرعین قبوڵكراونین و كەس ئەركی تۆماركردنی سكاڵا ناخاتە ئەستۆی خۆی".
چۆن منداڵ لە خۆدەگریت؟
بەپێی یاسای چاودێری نەوجەوانان و رێنمایی و رێوشوێنەكانی دادگا، هەركەسێك بیەوێت منداڵێك لەخۆبگرێت، پێویستە لەیەكەم هەنگاودا داواكاریی پێشكەشی تویژەری كۆمەڵایەتی دادگای نەوجەوانان بكات.
ئەو خێزانەی داواكارییەكەی پێشكەش كردووە، پێویستە ئەو مەرجانەی تێدابێت كە دادگا دیاریكردووە، لەوانە پێگەی كۆمەڵایەتی خێزانەكە و ناوبانگی خراپ نەبێت، توانای ئابوری، باری دەرونیی و ئەقڵی خێزانەكە، خاوەنی منداڵی تر نەبێت.
ئاری ئەحمەد، پارێزەرى راوێژکار لە دادگای كەركوك دەڵێت "توێژەری كۆمەڵایەتی دادگا بەهاوكاریی لیژنەیەك بەدواداچون بۆ ئەو مەرجانەی هەر خێزانێک دەكەن كە داواكاری پیشكەش دەكەن و ئینجا داواكارییەكەیان قبوڵدەكرێت و سەرەیان بۆ دادەنرێت".
هەر منداڵێكی فڕێدراو كە دەدۆزرێتەوە، دادوەر راستەوخۆ بڕیار لەوە نادات پێشكەشی خێزانێکی بكات، ئاری ئەحمەد وتی "ئەوە بەرپرسیارێتییە و پێویستی بە كاتە، چونكە دادوەر دەڵێت نەوەك سكاڵایەك هەبێت، یان كەسوكاری داوای بكەنەوە، ئەوەش هۆكاری دواخستنی كەیسەكانە".
بەپێی یاسای چاودێری نەوجەوانان، بەخشینی منداڵی فڕێدراو تەنیا لە دەسەڵاتی سەرۆكی دادگای نەوجەواندان دایە. ئاری وتی "دادگا بڕیار لەسەر هەر منداڵێك بدات، پەیوەندی بەو خێزانەوە دەكرێت كە پیشتر ناوی تۆماركردووە".
بەپێی ماددەی 40 لە یاساکە، هەر خێزانێك ئەگەر مەرجەكانی لەخۆگرتنی منداڵی ساوای تێدابێت، بە كاتی بۆ ماوەی شەش مانگ منداڵەكەیان پێدەدرێت، ئەوەش لەژێر چاودێری تویژەرەی كۆمەڵایەتی.
ئاری وتی "جاری وایە دوای شەش مانگەكەش دادگا بڕیاری كۆتایی لەسەر منداڵەكە نادات و شەش مانگی تر درێژی دەكاتەوە، تا دڵنیابێت لە شێوازی چاودێری ئەو خێزانە، دوای ئەوە ئەگەر دەركەوت پەروەردەی منداڵەكە و بەخێوكردنی باشە، دواجار منداڵەکە دەدرێت بەو خێزانە و چیتر توێژەرچاودێریی ناكات".
جاری وایە دوای شەش مانگەكەش دادگا بڕیاری كۆتایی لەسەر منداڵەكە نادات و شەش مانگی تر درێژی دەكاتەوە
"حاڵەت هەیە منداڵەكە لە خێزانەكە سەندراوەتەوە، چونكە بەپێی راپۆرتی تویژەر دەركەوتووە پەروەردە و بەخێوكردنی باش نەبووە، یان ئەشكەنجەیان داوە و دەدرێت بە دەزگایەكی حكومی بەخێوی بكەن"، ئاری وایوت.
گرفتی ئێستای ئەو كەیسانە ئەوەیە، لەپاڵ زۆربونی حاڵەتی فڕێدانی منداڵی ساوادا، داواكاریش بۆ وەرگرتنی منداڵەكان زۆرن، بەڵام بڕیارەكانی دادگا كاتی دەوێت، لەكاتێكدا شوێنێكی حكومی تایبەت نییە لەخۆیان بگرێت تا دادگا بڕیاردەدات.
ئاری ئەحمەد وتی "لەڕاستیدا دەتوانرێت بە مانگێك رێوشوێنەكانی پێدانی منداڵێك بە خێزانێك یەكلاییبكرێتەوە، بەڵام ئەم كەیسانە زۆر هەستیارن و چاوەڕوانی دەوێت... یەكەم لەبەر ئەوەی لێپرسراوێتییە و چاوەڕوانن لێكۆڵینەوەی پۆلیس و دادگا تەواو بێت نەک خاوەنی هەبێت، دووەم ئەوەیە حاڵەت هەبووە منداڵەكە دراوە بە خێزانێك و دوای چەند مانگێك لێیان وەرگیراوەتەوە، لەوكاتەدا زەرەرمەندی یەكەم منداڵەكەیە و دادگاش نایەوێت بڕیارێك بدات دواتر لە بەرژەوەندی منداڵەكە نەبێت".
هەنگاو زۆرن بنرێن تا شۆکەکە سەید سیروان بەربدات؛ بەڵام پێناچێت ساوای فڕێدراوی سەر شەقامەکان بەرگەی ئەو نادادییەی کۆمەڵگە و ڕێکاری زۆری دادگاکان بگرن.
