پرۆژەی ناساندنی ئێزیدی بە نەتەوەیەكی سەربەخۆ، ناكۆكی قوڵ دەخاتە ناو ئەو پێكهاتەیەوە كە بەپێی دەستوور وەك گروپێكی ئایینیی جێگیركراون و بەزمانی كوردی پەرستش دەكەن.
ئەو ناكۆكییە كە چەند هەفتەیەكە زیاتر چڕبۆتەوە، دوابەدوای پێشكەشكردنی پرۆژەیاسای "نەتەوەی ئێزیدی" هات بە واژۆی 182 پەرلەمانتاری عیراقەوە، كە نێردراوە بۆ لیژنەی یاسایی پەرلەمان و هێشتا گفتوگۆی لەسەر نەكراوە.
نایف خەڵەف سیدۆ، سەرۆكی كوتلەی ئێزیدی لە پەرلەمانی عیراق (یەك كورسی كۆتای ئێزیدی)، لە نوسراوی پێشكەشكردنی پرۆژەیاساكەدا دەڵێت ئەو هەنگاوە لە پێناو "بەدیهێنانی دادپەروەرییە بۆ رۆڵەكانی پێكهاتەی ئێزیدی كە روبەڕوی كۆمەڵكوژی بونەوە".
لەو داواكارییەشدا، ماددەی 3ـی دەستوری عیراق وەكو پاڵپشت دەهێنێتەوە تا ئێزیدی بە نەتەوە بناسرێت، بەپێی ئەو ماددەیە "عیراق وڵاتێكە لە نەتەوە و ئایین و ئاینزای جیاجیا پێكهاتووە..."، بۆیە ئێزیدی لەسەر ئەو بنەمایە مافی خۆیەتی ببێتە نەتەوە، وەك سیدۆ دەڵێت.
ئەو بۆچوون و هەوڵەی سیدۆ، چەندین ساڵە جێی ناكۆكی و ململانێی زارەكی نێوان ئێزیدییەكانە، بەڵام لە هیچ قۆناغێكیاندا نەگەیشتووە بە ئاستی پێشكەشكردنی پرۆژەیاسا.
"پەرستش و نزا و تێكستە ئایینییەكانمان هەمووی بە زمانی كوردییە، دوای ئەو مێژووە نازانم بەچ میكانیزمێك سەرلەنوێ ناسنامەیەكی تر بۆ خۆمان دابنێین؟!" پیرخدر جەعفەر، كەسایەتی كۆمەڵایەتی ئێزیدی پێیوایە ئەو هەنگاوەی هەیە؛ تەنیا "پەرتەوازەیی و بچووكردنەوەی ئێزدییەكانی" لێدەكەوێتەوە.
پەرستش و نزا و تێكستە ئایینییەكانمان هەمووی بە زمانی كوردییە
وشەی ئێزیدی لە وشەی (ئێزدان - اللە)ـەوە هاتووە، ئایینێكی یەكتاپەرستی دێرینە، هەڵگری میراتی ئایینی میترائییە، تێكستی پیرۆزی ئێزیدی دوو بەشن؛ هەردوو كتێبی جلیوە و مەصحەفا رەش لەگەڵ قەول و بەیت و قەسیدە كە بە زمانی كوردی (شێوەزاری باكور - كرمانجی)ـین.
پیرخدر بە (كەركوك ناو)ـی وت "باب و باپیران و نەوەكانی پێش خۆمان هەموویان بە كوردی قسەیان كردوە، جلوبەرگ و خواردن و هەموو شتێكیان كوردی بووە، میری ئێزیدییان و سەرۆكی جفاتی روحانی هەر بە كوردی قسەیان كردوە.. بۆیە زۆر غەریبە بۆ من ئێستا هەندێك كەس داوای ناسنامەیەكی تر بۆ ئێزیدی دەكەن".
چارەنوسی هەوڵی ناساندنی ئێزیدی وەكو نەتەوە، بەبڕوای پیرخدر "خێری لێ چاوەڕوانناكرێت"، زیاتر لەوەش ترسی هەیە "ئێزیدییەكان بەوهۆیەوە ببن بە قوربانی، قورسایی و نرخیان كەمببێتەوە".
بەپێی بڕگەی دووەم لە ماددەی 2ـی دەستوری عیراق، ئێزیدی وەكو ئایین ناوی هێنراوە، كە دەوڵەت پابەندە بە پاراستنی هەموو مافە ئایینییەكانیانەوە.
نایف خەڵەف سیدۆ، پێشتر لە حزبی پێشكەوتنی ئێزیدی بوو، كە ئەو حزبە لە سەرەتای دامەزراندنیەوە هەڵگری بیرۆكەی "بە نەتەوە ناساندنی ئێزیدی" بوو.
(كەركوك ناو) چەند رۆژێك لە هەوڵدا لێدوان لە نایف خەڵەف سیدۆ، پەرلەمانتاری عیراق (كۆتای ئێزیدی - نەینەوا) وەربگرێت، بەڵام هەوڵەكان بێ ئاكام بوون.
حزبی پێشكەوتنی ئێزیدی لە 2006ـەوە چالاكی هەیە، لە بزوتنەوەی ئێزیدی بۆ چاكسازی و پێشكەوتن جیابۆوە كە ساڵی 2004 دامەزراوە، ئەو حزبەش پێشتر هەر بیرۆكەی بە نەتەوە ناساندنی ئێزیدی هەڵگرتبوو.
"ئێمەش دەمانەوێت نەتەوەی خۆمان هەبێت، ئایینمان ئێزیدییە و دەبێت نەتەوەكەشمان هەر ئێزیدی بێت" سەعید بەتوش، سەرۆكی حزبی پێشكەوتنی ئێزیدی بۆ (كەركوك ناو) وای وت.
ئەو دەڵێت حزبەكەیان لەسەر بنەمای بنیاتنانی نەتەوە دامەزراوە، خاوەنی بیرۆكەی ناساندنی ئێزیدیین بە نەتەوە، بۆیە پێداگری لەسەر دەكەن و هەوڵی بۆ دەدەن، "حكومەتی عیراق كاتی خۆی قەومیەتی عیراقی بەسەرماندا سەپاند و دواتر حكومەتی هەرێم قەومیەتی كوردی بەسەرماندا سەپاند، بەڵام ئێمە نامانەوێت هیچ كەس و لایەنێك نەتەوەی خۆی بەسەر ئێمەدا بسەپێنێت، رێز لە هەموو نەتەوەیەك دەگرین بەڵام ئێمەش نەتەوەی خۆمان دەوێت".
ژمارەی ئێزیدییەکان لە عیراق 550 هەزار كەس بووە، 360 هەزار هاوڵاتی ئەو پێكهاتەیە ئاوارە بوون و زیاتر لە 100 هەزار كەسیش كۆچیانكردووە، بەپێی ئامارێكی بەرێوەبەرایەتی گشتی كاروباری ئێزیدی لە حكومەتی هەرێمی كوردستان، زۆرینه‌ی هاوڵاتیانی ئێزیدی ده‌كه‌ونه هه‌ریه‌ك له قه‌زای شێخان (له باكوری موسڵه و له‌روی ئیدارییه‌وه سه‌ر به هه‌ولێره و لالشی تێدایه) و له‌گه‌ڵ قه‌زای شنگال (120كم خۆرئاوای موسڵ و له‌روی ئیدارییه سه‌ر به پارێزگای نه‌ینه‌وایه).
حەیدەر شەشۆ، فەرماندەی هێزی ئێزیدخان لە شنگال بە (كەركوك ناو)ـی وت "ئەوەی دەكرێت تەنیا سەرقاڵكردنی خەڵكە تا پرسی بە جینۆسایدناساندن و ئاوەدانكردنەوە و قەرەبوكردنەوە لەبیری خەڵك ببەنەوە"، پێیوایە ئەوانەی پشتگیری بە نەتەوە ناساندنی ئێزیدی دەكەن "كەمینەیەكن و ژمارەیان ناگاتە لەسەدا 20ـی ئێزیدی، لە بەرانبەردا زۆرینەی ئێزیدی خۆیان بە كورد دادەنێن".
ئێزیدییەكانی شنگال، لە 3ـی ئابی 2014دا كەوتنە دەست چەكدارانی "دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام ناسراو بە داعش" و بەهۆیەوە هه‌زاران كه‌س له‌و پێكهاته‌یه روبەڕوی كوشتن، رفاندن و ئاوارەیی بونەوە.
سەدا 80ـی ئێزیدی لەگەڵ ئەوەدان ئێزیدی بە نەتەوە بناسرێت
"دەستێكی سیاسی لە پشت پرسی بە نەتەوە ناساندنی ئێزیدییەوە هەیە، ئامانجی سەرەكی ئەوەیە ئێزدییەكان و شنگال لەگەڵ كوردا لە یەكتری داببڕن" شەشۆ وای وت.
ئەنجومەنی روحانی ئێزیدی، كە ئەوكات سەرۆكەكەی میر تەحسین بەگ، میری پێشوی ئێزیدییان لە عیراق و جیهان سەرۆكایەتی دەكرد، لە سەرەتاكانی ساڵی 2010ـدا بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە و تیایدا جەختیكردەوە "شانازی بە نەتەوەیی خۆمانەوە دەكەین كە كوردین، ئەوەش پاڵپشت بە راستیی زمان و مێژو و جوگرافیا..."، ئەوەش ئەوكات لە وەڵامی ئەو هەوڵانەدا هات كە ئامانجی لێی هەژماركردنی ئێزیدییەكان بوو وەك نەتەوەی سەربەخۆ لە زانیارییەكانی سەرژمێری گشتیدا.
ده‌زگای به‌رێوه‌بردنی ئێزیدییان له جڤاتی روحانی و سه‌رۆكی جڤات (میر)، بابه‌شێخ، شێخی وه‌زیره و سه‌رۆكی قه‌والان پێكهاتوون، هه‌موو ئه‌وانه‌ش له ده‌زگاكه‌دا ئه‌ندامن و بڕیاره‌كانی تایبه‌ت به‌و پێكهاته‌یه ده‌رده‌كه‌ن.
سەعید جردۆ ، سەرۆكی دەستەی باڵای بنكەی رۆشنبیری و كۆمەڵایەتی لالش بە (كەركوك ناو)ـی وت "بەشی هەرە ڕەسەنی میللەتی كورد كە تائێستا كلتور و دابونەریتی كوردی خۆیان پاراستووە ئێزیدیین، جلوبەرگ، خواردن، كەلتور و دابونەریت، زمان و تێكستەكانی ئایینیی هەموویان كوردین"، ئەو بەداخەوەیە كە هەوڵ هەیە تا "بۆشایی لەنێوان ئێزیدیایەتی و كوردایەتی دروستبكەن لە كاتێكدا هەردووكیان دوو روحن لەیەك جەستەدا" بەوتەی جردۆ.
لە ساڵی 2023ـیشدا دۆسیەی بە نەتەوە هەژماركردنی ئێزیدی هەبوو، كاتێك پەرلەمانتار نایف خەڵەف سیدۆ داواكارییەكی ئاراستەی ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق كرد، تا فەرمانگە رەسمییەكان وەك نەتەوە و ئایین مامەڵە لەگەڵ ئێزیدییەكاندا بكەن، بەڵام ئەمینداریەتی داواكارییەكەی رەتكردەوە و جەختیكردەوە ئێزیدییەكان بە "ئایین" هەژماردەكرێن بەپێی دەستور كە وەك "نەتەوە" ئاماژەی پێنەكردوون.
سەرۆكی حزبی پێشكەوتن دەڵێت تەمەنی ئێزیدیایەتی و لالش هەزاران ساڵ بووە، "پێش دروستبونی حكومەتی هەرێمی كوردستان و فیكرەی نەتەوەیی كورد دروستبووە، لالش و ئێزیدیایەتی كۆنترن و سەدا 80ـی ئێزیدی لەگەڵ ئەوەدان ئێزیدی بە نەتەوە بناسرێت".
14ـی حوزەیرانی ئەمساڵ، لە شنگال ژمارەیەك هاوڵاتی ئێزیدی گردبونەوە و بە بەرزكردنەوەی چەندین دروشم، پشتگیری خۆیان بۆ بە نەتەوە ناساندنی ئێزیدی نیشاندا.
سەعید بەتوش وتی "ئێمە لە نەینەوا لە دوای ساڵی 2003ـەوە هیچمان نەبووە و مافمان خوراوە لە بەڕێوەبردنی پۆستە ئیدارییەكاندا، نەتەوەی كورد هەموو كات سودیان لە دەنگەكانی ئێمە وەرگرتووە و مافیان پێنەداوین".
ئێزیدی وەك كەمینەی ئایینیی لەسەر ئاستی عیراق، تەنیا یەك كورسی پەرلەمان – پشكی نەینەوا و یەك كورسی ئەنجومەنی پارێزگای نەینەوایان بە سیستەمی كۆتا بۆ دانراوە.
دارا حەمە ئەحمەد حەسەن، ئەندامی لیژنەی یاسایی لە پەرلەمانی عیراق دەڵێت لەبەرئەوەی پەرلەمان لە پشوودایە، هێشتا گفتوگۆ لەسەر داواكاری بە نەتەوە ناساندنی ئێزیدی نەكراوە، بە (كەركوك ناو)ـی وت "بە بۆچوونی من لە دەستوری عیراق ئەم پرسەیە یەكلاییكراوەتەوە، كە زۆر بە روونی باس لەو نەتەوانە دەكات لە عیراق دەژین، باسی كورد و عەرەب دەكات و هەندێك پێكهاتەی تر زۆر بە ئاشكرایی كە بریتین لە كریستیانی، ئێزیدی، سابیئە، دەڵێت ئەمانە وەك ئایین و كۆمەڵەی ئایینی مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت نەك وەك نەتەوەیەكی سەربەخۆ".
ئەو پێیوایە بەهۆی ناكۆكی لەناو ئێزیدییەكاندا، كە بەشێكیان خۆیان بە كورد دادەنێن و بەشێكی تر جیاواز بیردەكەنەوە، "ئەگەر ئیمزاش كۆبكرێتەوە و گفتۆگۆشی لەسەر بكرێت هەر وا ئاسان نییە، چونكە دەبێت داواجار هەر یاسایەك كە دەربچێت هاوڕا و هاوبۆچوون بێت لەگەڵ دەستور یان بەلایەنی كەمیەوە پێچەوانەی دەقێكی دەستوری نەبێت".
ئێزیدییەكان لە چەند پرسێكی دیكەشدا ناكۆكن، لەوانە دانانی میری ئێزیدییان لە عیراق و جیهان، تائێستا سێ كەس خۆیان وەكو میر ناساندووە، دوایینیان دانانی میرێكی نوێ بوو لە بەغداوە، لە نیسانی ئەمساڵدا، جگە لە ناكۆكی لەسەر پێگەی مەرجه‌عی ئایینیی ئێزیدی.
ئەو ناكۆكییانەش لە كاتێكدایە، هێشتا زیاتر لە دوو هەزار هاوڵاتی ئێزیدی رفێنراو چارەنوسیان نادیارە و هەزاران خێزانی ئەو پێكهاتەیە لە كەمپەكانی هەرێمی كوردستاندا ئاوارەن و نەگەڕاونەتەوە بۆ زێدی خۆیان لە شنگال.
