دامەزراوەی رووەكی كوردستان (70) هەزار نمونەی رووەك و درەختی تۆمار و پۆلێنكردووە بەمەبەستی هەڵگرتن، پاراستن و رێگریكردن لە مەترسییەكانی لەناوچونیان، ئامانجەكە ئەوەیە هەر رووەك و درەختێك یەك ملیۆن نمونەی لێوەربگیرێت.
كارەكە هاوكاتە لەگەڵ گۆڕانكارییە خێراكانی ئاووهەوا لە جیهان و عیراق و بەرزبونەوەی پلەكانی گەرما و دیاردەی بیابانبون، كە بەپێی پسپۆڕانی ژینگە و ئاووهەوا كاریگەری راستەوخۆی هەیە بۆ سەر لەناوبردنی چەندین جۆر لە روەك و درەخت.
بۆ نمونە لێپرسراوانی دامەزراوەكە دەڵێن جۆرێكی داربەڕوو لە كوردستان بەهۆی گۆڕانكارییەكانی ئاووهەواوە بەرەو لەناوچون دەچێت و تەنیا پێنج درەختی ماوە، دەیان جۆری تری درەخت و رووەك بەهەمان هۆکار و كەمبونەوەی ئاو، یان دەستتێوەردانی مرۆڤ لە جینەکان خەریكە لەناودەچن.
دامەزراوەی رووەكی كوردستان کەوتە سەر پێ
دامەزراوەی روەكی كوردستان (13) ساڵ لەمەوبەر بە سەرۆكایەتی د.سامان عەبدولڕەحمان دامەزراوە كە خۆی پسپۆڕە لە بواری رووەكناسیدا و (22) ساڵە لەنێو رووەك و سروشتی كوردستاندا كاردەكات.
د. سامان دەڵێت لە ئەزمونی تێكەڵبونی لەگەڵ سروشت و روەكدا، بۆی دەركەوت داربەڕوو و گیاسەلمە، خەریكە لەناودەچن، ئەوەش هۆكاربووە بۆ ئەوەی، بە هاوكاریی ژمارەیەك لە شارەزایان و مامۆستای زانكۆ، بیر لە دامەزراندنی رووەكی كوردستان بكەنەوە.
دامەزراوەكە بە گشتی قازانج نەویستە، لە چوار ژووری نهۆمێکی ژێرزەمینی نێو زانکۆی ئەمریکی لە سلێمانیدایە.
لەگەڵ چونەژورەوەدا پۆستەر و زانیاریی جۆراوجۆر لەسەر روەك و درەختەكان هەڵواسراون، پڕن لە رووەكی جۆروجۆر، وەك د. سامان دەڵێت "پۆلێن و تۆماری (70) هەزار نمونەی روەك و درەختیان لایە، هەر رووەك و درەختێکیش یەك ملیۆن نمونەی لێهەڵگیراوە".
د. سەرباخ ساڵح، هاوژینی بەرهەم ساڵح، سەرۆك كۆماری پێشوی عیراق رۆڵی سەرەكی هەبووە لە دروستكردنی دامەزراوەكەدا، هاوشانی 20 تا 25 كەسی تر، وەك د. سامان وتی "بەبێ ئەوان نەدەهاتەدی"، هەروەها وتی "دامەزراوەی رووەكی کوردستان رۆڵی گرنگی هەیە لە پاراستنی ئاسایشی خۆراکدا".
"دامەزراوەكەم لە ماڵی خۆم خۆشتر دەوێت، هیچ کاتێک هەستم بە ماندوبون نەکردووە، هەموو رۆژێک کە دێمە ئێرە واهەستدەکەم یەکەم رۆژمە کاردەکەم و شتی نوێ فێردەبم"، د. سامان وایوت.
ئەحمەد حەبیب، کە خوێندنی دکتۆراکەی لەبارەی پۆلێنکردنی رووەکەکانی ناوچەی گەرمیانە، چەندینجار سەردانی ئەو دامەزراوەیەی كردووە بۆ نوسینی دكتۆراكەی، وتی "راستە من بە تیۆری و بەپێی ستانداری جیهانی پۆلێنکردنی رووەکم وەرگرتووە، بەڵام بینین و پراکتیزەکردن باشترە، بۆ ئەوەی کارەکان باشتر بەڕێوەبچن".
ئەو وتی "دامەزراوەی رووەکی کوردستان تاکە شوێنە لە کوردستاندا ئەو کارە بکات، تاوەکو خوێندکاران بتوانن بۆ توێژینەوەکانیان سوودی لێوەربگرن".
پاراستنی جینی رووەك
دامەزراوەكە لەگەڵ پاراستنی رووەك و درەختی كوردستان، هەوڵێكە بۆ پاراستنی جینی رووەك، كە بەپێی وتەی سامان عەبدولڕەحمان جینی ژمارەیەکی زۆر لە روەك و درەختەكان بەهۆی دەستكاریی مرۆڤەوە خەریكە دەگۆڕدرێن.
هاوکات وتی "گۆڕانكارییەكانی ئاووهەوا و بەرزبونەوەی پلەی گەرمی، كەمی بارانبارین و بە بیابانبون لەو هۆكارانەن كە كاریگەریی راستەوخۆیان هەیە لەسەر لەناوچونی جۆرێك لە رووەكەكان، هەوڵەكەی ئێمە بۆ پاراستنیانە".
بەپێی راپۆرتی رێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، عیراق لە ریزبەندی پێنجەمین ئەو وڵاتانەدایە كە کەوتونەتە ژێر كاریگەرییەكانی گۆڕانی ئاووهەواوە.
چەند ساڵێكە بەرزترین پلەی گەرما لە عیراق تۆماردەكرێت، بۆ نمونە ساڵی رابردوو بەرزترین پلە لە قەزای خانەقین لە پارێزگای دیالە بوو، كە گەیشتە 51 پلەی سەدی.
دامەزراوەی رووەکی کوردستان، لە ئێستادا بە هاوکاریی زانکۆی ئەمریکی و ناشناڵ جیۆگرافی روپێویی رووەکی ناوچەکانی (قەیوان، قەرەداغ، ئەزمەڕ، گۆیژە، هەڵگورد و سەکران) لە پارێزگای سلێمانی دەكەن.
"هەموو رووەک و درەختەکانی ئەو ناوچانەمان تۆمارکردووە"، سامان زیاتر وتی "ئامانجمان تەنها خزمەتکردنە، لە هەوڵداین کاری زۆر لەوە باشتر بكەین".
دامەزراوەكە لە هەوڵی دروستکردنی جین بانک لە پاركی هەواری شار لە سلێمانی، "دەكرێت ئەم نمونانەی ئێرە ببرێتە ئەوێ و سودی لێببینین"، سامان وایوت.
جین بانك شوێنکە بۆ هەڵگرتن و پارێزگاریکردن لە سەرچاوەی بۆ ماوەیی رووەک، درەخت و یەکێکە لە دامەزراوە گرنگەکانی هەر ناوچەیەکی جوگرافی.
د. سامان وتی "هەموو نەتەوە، وڵات و ناوچەیەک دەبێت پڕۆژی جین بانکی هەبێت کە نەوەکانی ئایندە پێویستیان پێی دەبێت".
هیوا بایز، بەڕێوەبەری توێژینەوەی کشتوکاڵیی سلێمانی، دەڵێت ئاگاداری كارەكانی دامەزراوەكە و هەوڵەكانی دروستكردنی جین بانكی كوردستانن، "زۆر گرنگە بۆ پاراستن و ناساندنی روەکەکان، هەروەها بۆ پاراستن و هەڵگرتنی تۆوی رووەکە بەردارەکان و ئەو رووەکانەی دەگمەنن یان مەترسی لەناوچوونیان هەیە".
جین بانك لە هەواری شار لە سلێمانی 100 دۆنم زەوی بۆ تەرخانكراوە و رێكخراوی خۆراک و کشتوکاڵی نەتەوە یەکگرتووەکان (فاو) بودجەی دروستكردنی لە ئەستۆگرتووە.
هیوا بایز، وتی "شوێنی جین بانكەكە باشە، چونكە دورە لە شار، گۆڕانكارییە ژینگەییەكان و نزیكیشە لە تۆوەكان".
خالد سلێمان، توێژەر لە بواری ژینگە، كە ئاگاداری كارەكانی ئەو دامەزراوەیەیە، وتی "رۆڵی زۆر باشیان بینیووە لە بەرجەستەکردنی ژێرخانێکی زانیاریی باش لەسەر رووەکی کوردستان".
دۆزینەوەی رووەكی نوێ
لەپاڵ پۆلێنكردن و پاراستنی جۆری رووەك و درەختەكانی هەرێمی كوردستان، دامەزراوەكە بەدوای دۆزینەوەی رووەك و درەختی نوێدا دەگەڕێت، د. سامان دەڵێت توانیویانە (30) جۆر رووەكی نوێ بدۆزنەوە.
"دۆزینەوە بەو مانایەی رووەكەكان نوێن بۆ زانست لە هەموو جیهاندا، بۆ نمونە رووەكی سالڤیا عەلی عەسکەریمان بە ناوی دکتۆر عەلی عەسکەرییەوە ناوناوە، هەروەها رووەكی سایلین شابازیای-مان بە ناوی ئیحسان شابازوە ناوناوە".
قەیوم عەبدولکەریم، پسپۆڕی رووەكی و ماوەی (40) ساڵە لەو بوارەدا كاردەكات، دەڵێت گرنگە دامەزراوەكە پەرە بە بواری رووەكی پزیشكی بدات، "ئەو پرسە لە هەرێمی كوردستاندا پشتگوێخراوە، لەڕاستیدا ئەركی هەردوو وەزارەتی كشتوكاڵ و تەندروستییە گرنگی بە رووەكی پزیشكی بدەن".
"دامەزراوەكە سەنتەرێكی گرنگە بۆ رێنمایی هاووڵاتییان، پێویستە لە وەرزی بەهاراندا رێنمایی بۆ ئەو مەبەستە هەبێت، بۆ ئەوەی هاوڵاتیان رووەكەكان لە رەگەوە هەڵنەكێشن".
قەیوم نمونەی گیاسالمەی هێنایەوە، كە ئێستا مەترسی لەناوچونی لەسەرە، بەهۆی ئەوەی پێشتر خەڵك لە رەگەوە هەڵیاندەكێشا.
ئیسماعیل موشیر، سەرۆکی کۆمەڵەی رووەکناسی کوردستان کە زیاتر لە (700) ئەندامیان هەیە، وتی "مەترسیی لەناوچونی گیاسالمە، بەهۆی ئەوەوەیە رەگەكەی دەردەهێنن، چونكە بۆ هەوێنی دۆندرمە بەكاردەهێنرێت، لەکاتی گرانییەکەشدا – نەوەدەكانی رابردوو- بەشێکی زۆر لە هاوڵاتییان بەهۆی ئەوەی لە رەگەوە دەریاندەهێنا و دەیانفرۆشت، ئێستا مەترسی لەناوچونی لەسەرە".
ئیسماعیل زیاتر وتی "لەمەوە بۆمان دەردەكەوێت كە دامەزراوەی هاوشێوەی روەكی كوردستان گرنگە بۆ پاراستن و هەڵگرتنی تۆوی رووەك، درەختەكان و دواتر چاندنەوەیان".
هەوڵەكە "سنوردارە"
پسپۆڕانی بواری رووەكناسی و ژینگە پێیانوایە كارەكانی دامەزراوەكە لە ناوچەیەكی جوگرافی دیاریكراودایە و سنوردارە.
خالید سلێمان وتی "ئەو توێژینەوە و گەڕانانەی کردویانن هەموو ناوچەکانی کوردستانی نەگرتۆتەوە، هەرچەندە كارەكانیان سەرچاوەی زۆر باشن بۆ میدیا، رۆژنامەنوسان و بۆ پەرەپێدانی ئاستی زانستی ژینگەییان".
بەشێكی تر لە پسپۆڕان لەوانە قەیوم عەبدولكەریم، پێیانوایە حكومەت لە ئاستی پێویستدا نییە بۆ هاوكاریكردنی ئەو جۆرە هەوڵانە، "دەزگایەکی پەیوەندیداری حكومیی نییە گوێ لە پسپۆڕانی بواری رووەكناسی بگرێت".
"لە بەشی توێژینەوەی کشتوکاڵیی فەرمانگەی کشتوکاڵی هەڵەبجە بوم، بەشێكی تایبەتمانكردەوە بۆ رووەکی پزیشکی، بەڵام دوای نەمانی خۆم بەشەكەیان لابرد".
بۆ دامەزراوەكەش كارەكە ئاسان نییە و "دژوارە"، د.سامان وتی "رووەکی وا یە حەوت مانگ لەبەردەستمدا بوو تا پۆلێنمکردووە، هەندێک جۆری رووەک هەبووە وازملێهێناوە دوای ئەو هەموو لێکۆڵینەوەیەش نەمزانیوە سەر بە چ جۆرێکی رووەکە، لەگەڵئەوەشدا من و هاوڕێکانم بەردەوامین".
د. سامان دەڵێت كە ئەو كارەی ئەوان زیاتر هەوڵی تاكەكەسی بووە، "تەنانەت بۆ دامەزراندنی دامەزراوەكە حكومەت رێگریی دەكرد، سێ ساڵ بێنە و بەردەمان بوو، هەریەكە و دەیوت با لە شارێك بێت".
بەهۆی نەبونی بودجەی پێویستەوە دامەزراوەكە ژمارەی كارمەندەكانی كەمكردۆتەوە، لە (16) كەسەوە بۆ تەنیا چوار كەس. د. سامان وتی "تەنانەت هەندێك كات رێگریی سیاسی لەناوچە جیاوازەكان هەبووە، ئەوە ئاستەنگێكی گەورە بووە".
ئەحمەد حەبیب، کە بۆ خوێندنی دکتۆراکەی دەچێتە دامەزراوەكە، وتی "ئەگەر دامەزراوەكە بودجەی پێویستی هەبێت، دەتوانێت، هەموو رووەکی ناوچەکانی کوردستان پۆلێنبکات".
جوتیار خالید، جێگری بەڕێوەبەری گشتیی کشتوکاڵیی سلێمانی، وتی كە لە سەرەتای دروستبونییەوە دوو فەرمانبەریان بۆ ناردون، تا یارمەتییان بدەن لە جیاكردنەوە و ناسینەوەی روەكەكان، هەروەها دروستبونی دامەزراوەكەی بەگرنگزانی، بەڵام باسی لەوەکرد "ئەو دامەزراوەیە سەر بە حکومەت و وەزارەتی کشتوکاڵ نییە و کارەکانیان لە ژێر چاودێری و رەزامەندی ئێمەدا نییە".
سەرەڕای دامەزراندنی جین بانك، ئەو لێپرسراوە حکومییە وتی "ئەوان خۆیان وەكو وەزارەتی كشتوكاڵ سەرقاڵی دروستكردنی بانکیکی جینین بۆ هەڵگرتنی تۆوی رووەکەکان و پاراستنیانە لە لەناوچون".
*ئەم بابەتە لە چوارچێوەی پڕۆگرامی فراوانكردنی رۆڵی رۆژنامەنوسانی ژن لە روماڵكردنی ژینگەییدا بەرهەمهێنراوە، پڕۆگرامەكە لەلایەن دامەزراوەی (كەركوك ناو)ـەوە جێبەجێ دەكرێت و وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ پاڵپشتی دارایی دەكات.
