كارگە ناوخۆییەكانی دروستكردنی پەرداخ و زەرفی كاغەز، وردە وردە هەنگاودەنێن تا بازاڕ لەژێر چنگی پلاستیك و نایلۆندا دەربهێنن، بەڵام بۆ ئەوە پێویستیان بە هۆشیاریی ژینگەییە؛ كاغەز بە دۆستی ژینگە دادەنرێت، یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی ئەوەیە لەخاكدا شیدەبێتەوە.
لە سلێمانی دوو كارگەی ناوخۆیی لەچەند ساڵی رابردودا هەوڵەكانیان چڕكردۆتەوە بۆ زیادكردنی بەرهەمی پەرداخ، قاپ و زەرفی كاغەز، تا هاوڵاتیان وەك جێگرەوەی پلاستیك و نایلۆن بەكاریانبهێنن، هەوڵەكە دوای درككردن بە زیانەكانی پلاستیك بۆ ژینگە پێشوازی لێدەكرێت.
بەپێی راپۆرتێكی ماڵپەڕی پلاستیک ئۆوشنس، - كار بۆ کۆتاییهێنان به پیسبوونی زه‌ریاكان به پلاستیك دەكات_، ساڵانە زیاتر لە 380 ملیۆن تۆن پلاستیک لە جیهاندا بەرهەمدەهێندرێت و لەسەدا 50ی تەنیا بۆ یەكجار بەكاردەهێنرێتەوە.
بەپێی بەرنامەی ڕێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانیش دوو لەسەر سێی ئەو بەرهەمە پلاستیكییانە بەرهەمی تەمەن کورتن و دەبنە پاشماوە و دەڕژێنە ناو خاك و زەریا، كاریگەریی راستەوخۆیان لەسەر بەرهەمی خۆراكی مرۆڤ هەیە.
دەستپێشخەرییەكان بازرگانین، بەڵام دۆستی ژینگەن
سێ ساڵ لەمەوبەر كارگەی "گوڵدن پەیپەر"، بۆ دروستكردنی پەرداخی كاغەز، لە ناوچەی تانجەڕۆی سلێمانی دەستی بە كاركردن كرد، دوای ئەوەی بەڕێوەبەرانی كارگەكە هەستیانكرد، پێداویستی خەڵك بۆ كڕینی كەولوپەلی سەفەری لە ئاستێكی بەرزدایە.
باوەڕ محەمەد، سەرپەرشتیاری کارگەی "گۆڵدن پەیپەر"، بە (كەركوك ناو)ی وت "ئامانجمان رون بوو، كەلوپەلی كواڵیتی بەرز بەرهەمبهێنین، بەڵام دۆستی ژینگە بێت، بۆ ئەوەش پەرداخی سەفەری كاغەزمان هەڵبژارد".
لە پرۆسەی دروستكردنی پەرداخدا، تەنیا ئەو ئامێرانە بەكاردێن كە بە "هەوا و كارەبا ئیشدەكەن"، ئەوەش بەو مانایەی هیچ سوتەمەنی، لەوانە، نەوت و گازوایلێك لە دروستكردنیاندا بەكارناهێنن كە ببێتەهۆی پیسكردنی ژینگە.
"بۆ نمونە لەكاتی بەرهەمهێناندا، هیچ گازێكی ژەهراوی و پاشماوەیەكی پیس فڕێ نادەینە ناو ژینگەوە، جگەلەوەش پەرداخەکان لە کەرەستەی خاوی کواڵیتی بەرز دروستدەکرێن کە لە دەرەوە بۆمان دێت"، باوەڕ محەمەد وایوت.
"کرافت پەیپەر باگ" بۆ بەرهەمهێنانی زەرفی کاغەز، كارگەیەكی ترە لە سلێمانی هاتۆتە ناو كێبڕكێیی دژایەتیكردنی نایلۆن و پلاستیكەوە.
لێپرسراوانی كارگەكە وتیان مانگانە 100 تۆن كاغەز لە دروستكردنی پێنج ملیۆن زەرفی كاغەزدا بەكاردەهێنن. "بەشێك لە كڕیارەكانمان ئەوانەن،كە خۆیان دۆستی ژینگەن... بەرهەمەكەمان زیانی بۆ تەندروستی مرۆڤ و ژینگە نییە".
ئەڵوەند حلمی، بەڕێوەبەری کارگەی دروستکردنی سابونی سروشتییە، یەكێكە لە بەكارهێنەرانی زەرفی كاغەز، وتی "هەرچەندە ئەوەی دەیفرۆشم، خواردن نییە تا گەرم بێت و کارلێک لەگەڵ ماددە نایلۆنییەکاندا بکات، بەڵام بیرم لەوە کردەوە لەگەڵ بەرهەمێکی سروشتیدا پێویستە زەرفەکانیشمان دۆستی ژینگەبن و دوربکەوینەوە لەو ماددانەی زیان بە تەندروستی و ژینگەکەمان دەگەیەنن".
بەپێی ماڵپەڕی OECD iLibrary ماڵپەڕێكی ئەمریكییە و لە بواری توێژینەوە و ئاگادارکردنەوەی داڕێژەرانی سیاسەت، توێژەران و شیکەرەوەکان كاردەكات، مرۆڤ ساڵانە زیاتر لە 350 ملیۆن تۆن پاشەڕۆی پلاستیكی هەیە و پێشبینی دەكات ئەگەر بەو شێوەیە بەردەوام بێت تا ساڵی 2060 سێ هێند زیادبكات و بگاتە یەك ملیار تۆن.
دۆخەكە مەترسیدارە... ژنان رۆڵی ئەرێنیان هەیە
لەكارگەی "گوڵدن پەیپەر"، ژنان لەسەدا 95ی كارمەندەكان پێكدەهێنن، هەروەها ژنان رۆڵی سەرەكییان هەیە لە كڕینی زەرف و كاغەزی دۆستی ژینگە لەبری نایلۆن و پلاستیك.
باوەڕ محەمەد وتی "بونی لەسەدا 95ی خانمان لە كارگەكەدا، پابەندبونی کارگەکەیە بۆ بەهێزکردنی ژنان لە هێزی کاردا، هەروەک هەموو کاتێک ژنان رۆڵێکی سەرەکییان هەیە لە هەموو پرسەكاندا لەوانەش پرسی ژینگە".
شیرین جەمال (50ساڵ)، یەكێكە لەو خاتونانەی بەردەوام كەلوپەلی سەفەری بەكاردەهێنێت، دەڵێت لەوكاتەوەی بۆی دەركەتووە پلاستیك زیانی بۆ ژینگە هەیە، بڕیاریداوە "ئەگەر زۆر زەرور نەبێت، چیتر نەیكڕێت".
"هەندێك هەڵمەتی هۆشیاركردنەوەم بینی لە پرسی ژینگەدا، بەتایبەت لە پرسی بەكارنەهێنانی پلاستیك و نایلۆنی سەفەری، ئێستا دەزانم زیانە تەندروستی و ژینگەییەكانی زۆرن".
بۆیە شیرین دەڵێت روی كردۆتە بەكارهێنانی پەرداخی كاغەز و قاپی دروستكراو لە ئاردی گەنمەشامی، "لەکاتی بەکارهێناندا زۆر باشترن، بۆ نمونە لەکاتی تێکردنی چایەکی گەرم بۆ ناو پەرداخەکە هەست بەوە ناکەیت بتوێتەوە و بۆنی بێت، بە پێچەوانەی پەرداخی پلاستیكەوە".
د.ژینۆ خالید، مامۆستای زانکۆ و پسپۆڕی بواری ژینگە، دەڵێت "پیسبونی ژینگە بەهۆی پلاستیک و نایلۆنەوە یەکێکە لە باوترین کێشەکانی ئێستا... کاتێک پلاستیك لەگەڵ ماددەیەکی خۆراکیدا بەرکەوتنی دەبێت جا چ لە ڕێگەی قاپ و پەرداخی سەفەرییەوە بێت یان زەرفی نایلۆن، بە شێوەی مایکرۆ پلاستیک دەچنە ناو خواردنەکەوە و تێكەڵ بە جەستەی ئەو كەسە دەبێت كە بەكاریدەهێنێت، لەوەشدا كێشەی تەندروستیی جۆراوجۆری لێدەكەوێتەوە".
پلاستیك بەپێی هۆشدارییەكانی رێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان زیان بە تەندروستی مرۆڤ دەگەیەنێت؛ "كاریگەری لەسەر كرداری پیتاندن و چالاكی هۆرمۆنی و مێشك دادەنێت، لە سوتاندنیدا هەوا پیسدەبێت".
د.ژینۆ وتی "بەکارهێنانی پلاستیک بەشێوەیەکی نابەرپرسانە و نەبونی هۆشیارییەکی باش لە کۆمەڵگەدا، لەگەڵ نەبونی توانای بەکارهێنانەوە لە وڵاتانی تازە پێگەشتوودا، هۆکارێکی سەرەکییە بۆ پیسبونی ژینگە و گۆڕانی ئاووهەوا... دواجار زیان بە مرۆڤ، خاك و هەموو جۆرێك لە زیندەوەران دەگەیەنێت".
زیاتر رونیكردەوە "ئەم ماددە پلاستیکییانە بەر تیشکی خۆر دەکەون و شیدەبنەوە، ماددەیەکی کیمیایی دەخەنە ژینگەوە، لەڕێی زیندەوەرە وردەکانی ناو هەوا، خاک و ئاوەوە دەچنە ناو سوڕی خۆراک و لەو رێیەشەوە مرۆڤ جارێکی دیکە بەرکەوتەی لەگەڵدا دەبێت".
بەپێی ئامارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان نیوەی پلاستیكی بەرهەمهێنراو لە جیهاندا تەنیا بۆ یەكجار بەكارهێنانە و كەمتر لە سەدا 10ـیان جارێكیتر بۆ دروستكردنی كەرەستەی دیكە بەكاردەهێنرێنەوە.
د. ژینۆ كە لە زانكۆ وانە دەڵێتەوە وتی "چەندین توێژینەوەش سەلماندویانە کە مایکرۆپلاستیکەکان کە پلاستیکی زۆر وردن لە جەستەی مرۆڤدا، دەبنە هۆکاری توشبون بە نەخۆشییە جۆراوجۆرەکان، بەپێی ئەو توێژینەوانەش کە لە هەرێمی کوردستاندا کراوە، پاشماوە پلاستیکییەکان بە پلەی دووەم دێن لە دوای پاشماوەی خۆراکییەوە".
جێگرەوەی پلاستیك چارەسەرە
لە رۆژانی ئاساییدا لە شاری سلێمانی 1000 تۆن خۆڵ و خاشاك لەڕێی سێ كۆمپانیاوە كۆدەكرێتەوە و بەپێی وتەی زەردەشت رەفیق، لێپرسراوی بەشی راگەیاندن لە سەرۆکایەتی شارەوانی سلێمانی زیاتر لەسەدا 60ی خۆراكە.
ئەو وتی "ئەوەی ریسایکڵ بکرێتەوە دەیکەن و ئەوەی دەمێنێتەوە رەوانەی ناوچەی تانجەڕۆی باشوری سلێمانی دەکرێت".
بەگوێرەی ئامارەکانی بەرنامەی ژینگەیی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان، لە هەر خولەکێکدا یەک ملیۆن بوتڵی پلاستیکی دەکڕدرێت؛ هاوکات ساڵانە نزیکەی پێنج ترلیۆن کیسی نایلۆن لە سەرتاسەری جیهاندا بەکاردەهێنرێت. بەگشتی، نیوەی هەموو پلاستیکی بەرهەمهێنراو بۆ یەکجار بەکارهێنان دیزاینکراون – تەنیا جارێک بەکاردەهێنرێن و دواتر فڕێدەدرێن-..
د.ژینۆ خالید، وەك رێگایەك بۆ چارەسەر، پێشنیازدەكات بەدوای جێگرەوەی زەرف و پەرداخی كاغەزدا بگەڕێین و بەكاریبهێنین.
"زەرفی کاغەز، پەڕۆ و خام دەتوانرێت چەند جارێک بەکاربهێنرێنەوە لەبری زەرفی نایلۆن، بە چەندین شێواز خزمەتی ژینگە دەکات و دەبێتە بژاردەیەکی گونجاو، چونكە پاشماوە و پیسی کەمدەکاتەوە"، د.ژینۆ خالید وایوت.
یەریڤان زانا، خاوەنی دوکانی كەلوپەلی جوانكاریی ژنان، وتی "پێنج ساڵە زەرفی کاغەز بەکاردەهێنم، کواڵیتی زۆر لە زەرفی نایلۆن باشترە و دەتوانێت پارێزگاریی لە بەرهەمەکە بکات".
وتیشی "کاتێک خەڵکی دەبینن ئێمە گرنگی بە ژینگە و تەندروستی دەدەین زیاتر لە کواڵیتی بەرهەمەکانمان دڵنیادەبنەوە و باوەڕپێکراوتر دەبین".
یەرڤان داوایكرد گرنگی بەو بەرهەمانە بدرێت كە دەتوانرێت چەندینجار سودی لێ ببینرێتەوە، بە پێچەوانەی ماددە پلاستیکییەکانەوە.
هەروەها ژینۆ خالید وتی "پێویستە لایەنە پەیوەندیدارەکان کار لەسەر کواڵیتی و بەکارهێنانی ماددە بایۆپلاستیکییەکان بکەن، كە دەکرێت ببنە جێگرەوەیەك بۆ بەرهەمە پلاستیکییەکانی دیکە کە لە نەوت و گاز بەرهەمدەهێنرێن".
ریسایكیلین ناكەن
هەردوو كارگەی "گۆڵدن پەیپەر" و "کرافت پەیپەر باگ"، ماددە كاغەزییەكان لە دەرەوە هاوردە دەكەن، بەو واتایەی هیچ كاغەزێكی ناوخۆی دوبارە بەكارناهێننەوە.
بۆ نمونە لێپرسراوانی "کرافت پەیپەر باگ" كە زەرفی كاغەز بەرهەمدەهێنن، وتیان دوبارەبەكارهێنانەوەی كاغەز ناتوانرێت خواردنی تێبكرێت، چونكە لەڕوی تەندروستییەوە گونجاو نییە، لەكاتێكدا ئەوان زۆركات زەرفی كاغەز بۆ رێستۆرانت و نانەواخانەكان دروستدەكەن.
هەروەها باوەڕ محەمەد، سەرپەرشتیاری "گۆڵدن پەیپەر" وتی كە لە چین مادەکان دەكڕن، "بۆ جێبەجێکردنی سیستمی بەكارهێنانەوەی كاغەز لەوانەیە پێویستمان بە ژێرخانی ئابوری و پرۆسەی زیاتر هەبێت، بەڵام لە تواناماندا نییە و بۆ داهاتوو لێی دەكۆڵینەوە".
كارەكە كۆمەڵێك ئاستەنگی تری هەیە، لەوانە نرخی زەرفی نایلۆن و پەرداخی پلاستیك لە كاغەز هەرزانترە، ئەوەش وای لە هەندێك خەڵك كردووە، بەدوای هەرزانەكەدا بگەڕێن.
هەژار عاسی، خاوەنی یەکێک لە نانەواخانەکانی سلێمانی، وتی "بەشێك لە خەڵكی دەڵێن نانەكەمان بۆ مەكەنە كاغەزەوە، چونكە زوو دەدڕێت و داوای نایلۆن دەكەن".
هەژار جەختیكردەوە لەوەی نرخی كیلۆیەك زەرفی كاغەز، دوو هێندەی زەرفی نایلۆنە، وتیشی كە ئەوان رۆژانە لە نێوان كیلۆیەك بۆ دوو كیلۆ زەرفی نایلۆن بەكاردەهێنن كە نرخی هەر كیلۆیەك 5000 دینارە.
لێپرسراوانی "کرافت پەیپەر باگ"، لەبارەی نرخەوە جەختیانكردەوە لەوەی دەبێن خەڵك ئەو راستییە بزانن، "بەرهەمێك دۆستی ژینگە بێت و تەندروستی مرۆڤ بپارێزێت، تێچوو و نرخەكەشی زیاتر دەبێت".
وەزارەتی تەندروستی حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەمساڵ بۆ جاری دووەم بڕیاریدا لە نانەواخانە و سەمونخانەكاندا زەرفی کاغەز لەبری زەرفی نایلۆن بەكاربهێنرێت، بەڵام بەشێكی زۆریان پابەندی بڕیارەكە نەبون.
لە بەشێك لە نانەواخانەكاندا، هەردوو زەرفی كاغەز و نایلۆن دانراوە، یەكێك لە گرفتەكان ئەوەیە خەڵكی لای ئاساییە ئەگەر نانەكەی بۆ بكەیتە زەرفی نایلۆنەوە، وەك هەژار عاسی وتی.
باوەڕ محەمەد وتی "حكومەت بەپێی پێویست هاوكار نییە"، لەگەڵئەوەشدا وتی "توانیومانە لەڕێی بەرهەمەكانمانەوە، بەكارهێنەری پەرداخی سەفەری پلاستیکی بە شێوەیەکی بەرچاو کەمبكەینەوە".
*ئەم بابەتە لە چوارچێوەی پڕۆگرامی فراوانكردنی رۆڵی رۆژنامەنوسانی ژن لە روماڵكردنی ژینگەییدا بەرهەمهێنراوە، پڕۆگرامەكە لەلایەن دامەزراوەی (كەركوك ناو)ـەوە جێبەجێ دەكرێت و وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ پاڵپشتی دارایی دەكات.
