"تكایە چیتر پلاستیکەکان تێکەڵ بە خۆڵ و خاشاکەکەت مەکە، ئێمە بە جیا پێویستمانە"، ئەم نوسینە لەسەر هێمایەکە كە ژینگەپارێزەكان لەبەردەم ماڵی ساكار میكایل دایاننابوو، سەرەتایەك بوو بۆ ئەوەی ماڵی ساكار چیتر بابەتە پلاستیكییەكان تێكەڵ بە پاشماوەی خۆراكی نەكەن.
لەو رۆژەوە لەبەردەم ماڵەكەی ساكار لە سلێمانی جگە لە سەتڵێكی تایبەت بە كۆكردنەوەی پاشماوە خۆراكییەكان، زەرفێكی تری رون-یش دەبینرێت كە تەنیا پلاستیكی تێدایە، ژینگەپارێزەكان یان خەڵكانی تر بە جیا پاشماوە پلاستیكییەكان بۆ كارگەكانی ریسایكلین دەبەن، ئەوەش بەرامبەر بە بڕێك پارە.
ساكار وتی "ژینگەپارێزەكان زۆریان پێخۆشە پاشماوەكان تێكەڵ ناكەم، هەرچەند داهاتێکی زۆر کەمە بۆ ئەوان، بەڵام ئەوەی گرنگە دەتوانن ژینگە و ئاووهەوا بە پاكی رابگرن".
غەمی ژینگە بۆتە غەمی گشتی
كۆكردنەوەی پاشماوە پلاستیكییەكان و هەوڵدان بۆ وەبەرهەمهێنانەوەیان، كارێكی دوولایەنەیە، خەڵكانێك هاوشێوەی ساكار خۆیان پاشماوەكان تێكەڵناكەن و پلاستیكەکە جیادەكەنەوە، ئەوانی تر بە ئۆتۆمبێل پاشماوە پلاستیكییەكان بۆ كارگەكانی ریسایكلین دەبەن.
ساز سیروان، (32ساڵ) پزیشکی ددان دەڵێت چوار ساڵ لەمەوبەر لە هەژماری هاوڕێیەكییەوە لە تۆڕی كۆمەڵایەتیی فەیسبوك ڤیدیۆییەكی بینیووە، سەبارەت بە زیانەکانی پلاستیك بۆ ژینگە، بۆیە لەدوای ئەوەوە بڕیاریداوە بەکارهێنانی پلاستیک کەمبكاتەوە، "ئەوانەشی بەكاریدەهێنم فڕێی نادەم و تێكەڵ بە پاشماوەی خۆراكیی ناكەم، كۆیدەكەمەوە، بە ئامانجی ئەوەی بگەنە كارگەكانی ریسایكلین".
"دەبەی شامپۆ، ئاو و ساردی، لەگەڵ سەتڵی ماست، لە ماڵەوە و لە دەرەوەش هەموی كۆدەكەمەوە، دواتر بچوكیان دەكەمەوە بۆ ئەوەی شوێنی زۆرم لێنەگرن، هەركات زۆربون، ژمارەی چەند ماتۆڕسكیل و سەیارەیەکم لایە پەیوەندییان پێوەدەکەم و لێموەردەگرن"، ساز دەڵێت هەموو هەوڵەكەی لە پێناو ژینگەیەكی پاكدایە.
لەنجە ئەحمەد، مامۆستایە و ئەویش یەكێكە لەو كەسانەی پاشماوە پلاستیكی و كانزاكان بە تەنیا كۆدەكاتەوە و تێكەڵی پاشماوەی خۆراكی ناكات. وتی "دوای زۆربونی پاشماوەكان پەیوەندی بە گروپی "ژینگە و ژیان"ەوە دەكەم بۆ ئەوەی پاشماوە پلاستیكی و كانزاكان بۆ ریسایكلین ببەن".
گروپی "ژینگە و ژیان"، لە تۆڕی كۆمەڵایەتیی فەیسبوك چالاكن و هۆشیاریی ژینگەیی بڵاودەكەنەوە، لەگەڵئەوەشدا ژمارەی تەلەفونیان داناوە و خەڵك پەیوەندییان پێوەدەكات، هەركات پاشماوەی پلاستیكیان هەبێت.
جوتیار حەوێز، كە گروپەكە بەڕێوەدەبات، وتی "هۆشیارییە ژینگەییەكانمان هۆكاربون بۆ ئەوەی ژمارەیەكی زۆر لە خەڵك چیتر پاشماوەكان تێكەڵنەكەن، هەركاتێكیش پاشماوە پلاستیكییەكانیان زۆر بون، پەیوەندیمان پێوەدەكەن و ئۆتۆمبێلمان هەیە و دەچین لێیان وەردەگرین".
بەگشتی تادێت هۆشیاریی ژینگەیی لە پرسی جیاكردنەوەی پاشماوەكان زیاتر دەبن، لەنجە دەڵێت هەرگیز سفرەی سەفەری بەكارناهێنێت و پیلی-ش فڕێنادات و بەجیا هەڵیاندەگرێت، "هەروەها وایەری کارەبایی، مقەبا و کاغەز بەجیا دەدەم بە ماتۆڕێک کە لە کۆڵانەکەماندا دەگەڕێت".
بەپێی ئامارەكانی شارەوانی، سلێمانی رۆژانە زیاتر لە 1000 تۆن خۆڵ و خاشاكی هەیە، كە رێژەیەكی پلاستیكە و بە وردی جیانەكراوەتەوە چەندە.
سان ساراڤان، ئەندامێکى دەستەی داکۆکی لە سروشت و موڵكی سلێمانی دەڵێت لەسەدا 10ی بەرهەمی نەوتی جیهان بۆ دروستكردنی پلاستیك دەڕوات، "لە هەرێمی كوردستاندا رۆژانە زیاتر 8000 تۆن پاشماوە هەیە و رێژەیەكی ئەو پاشماوەیە پلاستیكە و ژینگە پیسدەكات".
پاككردنەوەی ژینگە و دەرفەتی كار
كۆكردنەوەی پلاستیك لەكاتێكدا بەشێكە لە پاكڕاگرتنی ژینگە، بۆ هەندێك كەس بۆتە سەرچاوەی بژێوی و دۆزینەوەی دەرفەتی كار، لەکاتی كۆكردنەوە و لەكاتی ریسایكلینكردندا.
حەسەن عەلی، بە ئۆتۆمبێلەكەی لە سلێمانی و چەمچەماڵ پاشماوە كۆدەكاتەوە و بەردەوام خەڵك پەیوەندی پێوەدەكەن، وتی "ئەوان پلاستیكم بۆ كۆدەكەنەوە و هەڵدەگرن، منیش لەبری ئەوە قاپ و پیاڵە و شوشەواتیان پێدەدەم".
حەسەن، پلاستیکەکان بۆ كارگەكانی ریسایكلین دەبات، "ئەوەندەی بزانم لەوێ كارگەكان دەیهاڕن و شتی تری لێ دروستدەكەن، یان رەوانەی دەرەوەی وڵاتی دەكەن".
ئەو رۆژانە لە نێوان 50 بۆ 60 كیلۆ، هەندێكجار 100 كیلۆ كۆدەكاتەوە و كیلۆی بە 150 دینار بە كارگەكانی ریسایكلین دەفرۆشێت.
محەمەد هاوکار، لە گەڕەكی خەبات لە سلێمانی دادەنیشێت و بە ماتۆڕێكی سێ تاییەوە رۆژانە 60 بۆ 70 كیلۆ پلاستیك كۆدەكاتەوە، دەڵێت ئەوە بۆتە سەرچاوەی بژێوی.
"حەوت ساڵە ئەم کارە دەکەم، هەفتانە نزیكەی 20 بۆ 30 كەس پەیوەندیم پێوەدەكەن تا پلاستیكیان لێوەربگرم، ئەوانەی پەیوەندیم پێوەدەكەن زۆرینەیان خانمن و لەم کارەدا پێشەنگن".
گروپی "ژینگە و ژیان" كە لە پەیجێكی تۆڕی كۆمەڵایەتیی فەیسبوكەوە دەستیانپێكرد، ئێستا هەر خۆیان پاشماوەكان كۆدەكەنەوە و دواتر وردی دەكەن و ئامادەی دەكەن بۆ وەبەرهێنانەوە.
جوتیار حەوێز، بەرێوەبەری گروپەكە وتی "چەند كەسێك پلاستیكەكانم بۆ كۆدەكەنەوە، چەند كرێكارێكیشم گرتووە بۆ وردكردنی پلاستیكەكە، دواتر بە كارگەكانی ریسایكلینی دەفرۆشین".
بەرهەمهێنانی پلاستیک بەپێی وتەی ساراڤان، یەکێکە لە نۆ مەترسیدارترین پۆلێنەکانی جیهان بۆ ژینگە، سان وتی "پلاستیک حەوت جۆری هەیە و لەسەدا 99ی لە نەوت و گازەكان دروستدەكرێت، تەنیا لەسەدای یەكی لە رووەك و نیشاستەیە".
وتیشی "پێشبینی دەكرێت لەم سەدەیەدا لەسەدا 50ی بەرهەمی نەوت بۆ دروستكردنی پلاستیك بڕوات، ئەمەش مەترسییەكی زۆر گەورە دروستدەكات".
بەشێكی ئەو پلاستیكانەی هەندێك لە كارگە بچوكەكان وردی دەكەن، دواتر دەیفرۆشنەوە بەو كارگانەی جارێكی تر وەبەرهێنان لە پلاستیكیەكاندا دەكەن.
جوتیار حەوێز وتی "پلاستیكە وردەكان دەدەین بە كارگەی پیرەمەگرون، یان كارگەكانی تر لە هەولێر، ئەوان هەر لەناوخۆدا بۆری یان سندوقی لێ بەرهەمدەهێننەوە، بەشێكیشی رەوانەی دەرەوەی وڵات دەكەن".
"ئامانجمان پاراستنی خاک و ژینگەکەمانە لە پێش قازانجی ماددیەوە، چونكە نامانەوێت بۆ چەند ساڵی داهاتوو خاکەکەمان لەناو ببەین"، هەر لە چوارچێوەی هۆشیاریی ژینگەییدا، جوتیار حەوێز تا ئێستا لە 33 قوتابخانە سیمیناری هۆشیاری بە قوتابیان وتۆتەوە.
رون نییە مانگانە چەند تۆن پلاستیك لەڕێی هەڵمەتی ماڵ بەماڵ كۆدەكرێتەوە، بەڵام تەنیا لە كارگەی ریسایکلینی چوارتا لە تانجەرۆ، مانگانە 25 تۆن پلاستیكیان بۆ دەچێت.
جەبار مەحمود، بەڕێوەبەری کارگەی چوارتا كە كاری تەنیا وردكردنی پلاستیكەكەیە، وتی "ئەوەی دێتە لای ئێمە، پلاستیکی عەلوەی سلێمانی وەک سندوق و دەبەی ئاو و پلاستیکی ناو کۆڵان و ماڵانە، یان كارمەندانی ئۆتۆمبێلەكانی شارەوانی، ئێمە جاران بۆ هەر كیلۆیەك 250 دینارمان پێدەدان، بەڵام ئێستا 150 دیناریان پێدەدەین".
ئەو وتی بەشێكی پلاستیكەكان لە كارگەی پیرمەگرون دەكرێن بە سندوق بۆ جوتیاران یان بۆری كشتوكاڵی.
کامیل رۆستەم، خاوەنی کارگەی ریسایکلینی پلاستیک لە چەمچەماڵ، وا وێنای كارەكەی كرد كە وەكو هەڵمەتێكی هەرەوەزی لێهاتووە، وتی "جگە لە شارەوانی كە ئەركی پاككردنەوەی پاشماوە و خاشاكە، ئێستا چەندین كەسیش هەمان كاردەكەن، بەڵام زیاتر بۆ كۆكردنەوەی پلاستیك، بابەتە كانزاییەكان و مقەبا".
"بەراورد بە دوو ساڵی رابردوو، وای لێهاتووە بە ئەستەم مقەبا و بابەتە پلاستیکییەکان لە كۆڵان و شەقامەكان دەبینرێت، ئەوە بۆتە سەرچاوەی کارکردن بۆ چەندین کەس، جگە لەوە كارگەكان و شۆفێرەكان ئەوانە هەموی دەرفەتی كارن بۆ خەڵك"، كامیل وایوت.
بەرەنگاربونەوە بە رێگایەكی سادە
بەكارهێنانەوە و وەبەرهێنانەوەی پاشماوەی رەق و خۆراكی یەكێكە لە رێیەکانی بەرەنگاربونەوەی پیسبوونی ژینگە، كە بەپێی ئامارێكی ڕێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، عیراق پێنجەم ناوچەی جیهانە بۆ دەركەوتنی كاریگەری و لێكەوتە نەرێنییەكانی گۆڕانی ئاووهەوا، بەڵام ئەم هەوڵەی خەڵكی سلێمانی وەكو رێگایەكی سادە دەبینرێت لەنێو گرفتێکی گەورەدا.
سان ساراڤان، دەڵێت باشترە خەڵك بەرلەوەی هەوڵی كەمكردنەوەی پلاستیك بدەن، لە زیانەكانی تێبگەن، "كێشە ئەوەیە ئەو ماددانەی لە پلاستیك بەرهەمدەهێنرێنەوە، جارێكی تر هەر پلاستیكیان لێ بەرهەمدەهێنرێتەوە كە دۆستی ژینگە نیین".
"لە هەرێمی کوردستان، ریسایکڵکردنەوە نەبووە بە پایەیەکی گەورە بۆ پارێزگاریکردن لە ژینگە، ئەوەی هەیە لە پلاستیك پلاستیك بەرهەمدەهێنرێتەوە"، سان زیاتر وتی "دەبێت سەرەتا بەکارهێنان کەمبکرێتەوە، دواتر ریسایکلکردن بەو جۆرەبێت ئەو پلاستیکەی دەچێتە ناو خۆڵ و خاشآکەوە بەکاربهێنرێتەوە و نەچێتە ناو خاکەوە".
د.ژینۆ خالید، پسپۆڕی بواری ژینگە، وتی "بەکارهێنانی پلاستیک بە شێوەیەکی نابەرپرسانە و نەبونی هۆشیارییەکی باش لە کۆمەڵگەدا، لەگەڵ نەبونی توانای گەورەی بەکارهێنانەوە لەوانەش لە وڵاتە تازە پێگەیشتووەكان هۆكاری سەرەكی پیسبونی ژینگەیە".
هاوکات، سان ساراڤان وتی كە پلاستیك كاریگەریی راستەوخۆ دەكاتە سەر ئەندامەکانی لەش لە رێی ئاووهەواو و خاکەوە، هەروەها لە رێی ڕووەکەوە دەچێتە جەستەی ئاژەڵەکان و لەوێشەوە بۆ مرۆڤ کاتێک گۆشت دەخۆین، هەروەها لە رێی ئاوەوە چونكە ساڵانە 12.7 تۆن پلاستیك دەچێتە ناو زەریاكانەوە".
پیسبونی ژینگە و ئاووهەوا، بەپێی وەزارەتی تەندروستییی هەرێمی کوردستان یەكێكە لە هۆكارەكانی توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە، كە تەنیا لە ساڵی 2023دا نۆ هەزار و 911 حاڵەتی نوێی شێرپەنجە لە هەرێمی كوردستاندا تۆماركراون.
روناك رەشید، (52ساڵ)، كە یەكێكە لەو خانمانەی پلاستیك كۆدەكاتەوە و ئامادەیان دەكات بۆ ئەوەی بۆ كارگەكان ببرێن، وتی "هەندێك كات روبەڕوی توانج دەبینەوە و گاڵتەمان پێدەكەن".
بەڕێوەبەری کارگەی چوارتا دەڵێت كەمكردنەوەی 100 دینار بۆ هەر كیلۆیەك، بەهۆی ئەوەی رێگانادەن پلاستیكی کۆکراوە بچێتە دەرەوە، كاریگەری زۆری كردۆتە سەر ئەوانەی پلاستیك كۆدەكەنەوە و بۆ كارگەكەی ئەوانیش، وتی "ئێمە لە لێواری داخستنداین چونكە ئەگەر وابڕوات قازانج ناكەین".
*ئەم بابەتە لە چوارچێوەی پڕۆگرامی فراوانكردنی رۆڵی رۆژنامەنوسانی ژن لە روماڵكردنی ژینگەییدا بەرهەمهێنراوە، پڕۆگرامەكە لەلایەن دامەزراوەی (كەركوك ناو)ـەوە جێبەجێ دەكرێت و وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ پاڵپشتی دارایی دەكات.
