هێندە چیمەنی پڕ و گوڵی رەنگاوڕەنگی تێدایە، ئەگەر دڵنیا نەبیت لە سەربانی خانوویەكی چەند نهۆمیدا وەستاویت، قەت بڕواناكەیت شوێنی ئەو سەوزاییە پێشتر چیمەنتۆیەكی روتەڵ بوبێت.
سەربانی سەوز، دەستپێشخەرییەكی ژینگەدۆستە، هەوڵدەدات بە تەواوی تێگەیشتنە باوەكان دەربارەی باخچەی ماڵان بگۆڕێت؛ بۆ ئەوەی سەوزایی، دار و چیمەن لە خانوویەكدا هەبێت، مەرج نییە حەوشەیەكی چەند سەد مەتری بۆ تەرخانبكات، بەڵكو تەنیا پێویستی بە سەربانێکی پتەو هەیە.
"سەربانی سەوز چارەسەری بۆ هەموو شتێك پێیە، هەر درەختێك بتەوێت دەتوانی تیێیدا بیڕوێنیت" دانا كەمال وای وت، ئەو بەڕێوەبەری پڕۆژەكانی (گرین سكەیپ)ـە، كە سەرقاڵی سەوزكردنی سەربانی ماڵان و باڵەخانە بەرزەكانە.
ئەو پڕۆژانە جگە لە جوانی و پاكڕاگرتنی سروشت، دەبنە ماڵی زیندەوەران و باڵندە، سودە ژینگەییەكانیشی یەك و دوو نین، هەر پاككردنەوەی هەوا تا سودوەرگرتن لە باراناو، لە كۆتایشیدا دەبێـتە پارێزەری خانوو لە سەرما و گەرمای بە تین.
سەوزایی لە چیمەنتۆدا
ئەو كۆمپانیایەی دانا كەمال بەڕێوەبەری گشتییەتی، لە 2013ـەوە بە دوای سەوزكردنی سەربانی ماڵانەوەیە، بەوپێیەی لە هەرێمی كوردستان و ناوچەکانی تری عیراق، كەمترین روبەری خانوو بەراورد بە پێشتر تەرخاندەكرێت بۆ باخچە و سەوزایی و زۆرینەی دەكرێت بە بینا.
دانا (34 ساڵ)، خۆی دەرچوی ئەندازیاریی ئاودێرییە و پسپۆڕییەكەشی لە پیشەی ئێستای دابڕاو نییە، دەڵێت سەربانی سەوز "باشترین عەزلی سەرما، گەرما و دەنگ دەكات، ناهیێڵێت ئاو بە خوڕ بێتە خوارەوە و بە فیڕۆ بچێت، یان باراناو زیان بە سەقافی خانووەكە بگەیەنێت و تەمەنی سەقفەكە كەمبكاتەوە".
سەربانی سەوز چارەسەری بۆ هەموو شتێك پێیە
سەربانی سەوز، سەوزكردنی هەر روویەكی رەقە جگە لە خاك، واتە لەسەر مادەیەكی ناسروشتی وەك سەربان، چیمەنتۆ، سەرگەراج، سەر تانكی و تەنانەت دیواریش دەگرێتەوە.
" بەشێوازی باخی ستوونی دیواریش سەوز دەكەین، كە زۆر گرنگە بەوپێیەی هەموو كەسێك دیواری هەیە و هیچ روبەرێكی نوێ بۆ دروستكردنی باخچەكە تەرخانناكات، ئەو شێوازەش رێكار و رێگای تایبەتی خۆی هەیە".
دانا بۆ باسی سەربانی سەوز دەگەڕێتەوە، بە تایبەت سودەكانی بۆ ژینگە، كە چۆن ئاوی كەمتری لە باخچەی ئاسایی دەوێت، چونكە بەهۆی چینەكانەوە كە بۆی دادەنێن ئاوی تێدا خەزن دەبێت و قوڵیشی كەمە، "ئەگەر باخچەی ئاسایی بۆ مەترێك چوارگۆشە لە رۆژێكدا 14 لیتر ئاوی بوێت، سەربانی سەوز 12 لیتری دەوێت".
باخچەی سەربان دەبێتە هۆی هەڵمژینی ئاوی باران، لە بری ئەوەی باراناو بە خۆڕایی و بە خوڕ بچێتەخوارەوە بۆ ناو ئاوەڕۆ و هەندێكجاریش لافاو دروستبکات.
"ئەوانەی سەربانی سەوز دروستدەكەن، زیاتر كافیتریا، ڤێلا و زۆرینەش پڕۆژەكانی نیشتەجێبونن، چونكە لە روبەرێكی كەمدا زۆرترین شوقە دروستدەكەن و لە پێناو تەواوكردنی رێژەی سەوزاییدا، سەربانی سەوز لەسەر باڵەخانەكان بنیاتدەنێن" دانا كەمال وادەڵێت.
بەپێی راپۆرتی ڕێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، کەرتی بیناسازی بەشدارییەکی بەرفراوانی لە گۆڕانی ئاووهەوای جیهاندا هەیە و نزیکەی لەسەدا 21ی دەردانی گازە گەرمخایەنەكانی جیهان پێکدەهێنێت، لە چارەسەرکردنیشدا پێشەنگیی بۆ دار و سەوزاییە، كە گازە ژەهراوییەكانی هەوا هەڵدەمژن و ئۆكسجین دەدەنەوە.
هوزار محەمەد، لەوەتەی بەشی دارستانی زانكۆی تەواوكردووە لە پسپۆڕییەكەیدا كاردەكات، سەرپەرشتیاری دروستكردنی هەواری شار بووە و ئێستا لە كۆمپانیای (گرین سكەیپ)ـە، هەموو ئەو باخچانەی لە سەرباندا كراون، ئەو بەشی سەوزاییەكەی کردوون.
"كاركردن لە سەربانی سەوزدا هەستیارترە وەك لە سەوزكردنی باخچەیەكی ئاسایی، دەبێت كەسی شارەزا بیكات، چونكە دەبێت گڵەكەت سوك بێت، لە قوڵییەكی كەمدا ئەوەندە خۆراكی تیابێت كە بەشی رووەكەكان بكات و ساڵانە ئەركی زۆرت نەبێت".
ئەو خانمە دەڵێت چوار جۆر تۆوی چیمەن تێكەڵدەكات، تا چیمەنێكی هەمیشە سەوزی دەستبكەوێت، لەگەڵ جۆری ئەو روەكانەی دەچێنرێن، "سودو جوانی هەمان باخێكی ئاساییە،... لە جیهاندا و لای خۆشمان خەڵك زۆر دروستی دەكەن، دەتوانن جگە لە باخچە بۆ خۆیان سەوزەی رۆژانەی تێدا بەرهەمبهێنن".
نەتەوە یەكگرتووەكان دەڵێت عیراق ساڵانە 100 هەزار دۆنم خاکی بەپیت لەدەستدەدات، بەوپێیەی پێنجەم ناوچەی كاریگەرە بە لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا لەسەر ئاستی جیهان، كە مەترسی كەمبونەوەی ئاو و وشكەساڵی دوان لە نیشانە سەرەكییەكانیەتی.
مەرجی سەربانی سەوز ئەوەیە؛ خانوو یان باڵەخانەیەكی بەهێز و پتەو هەبێت، بەرگەی خۆڵ، ئاو و روەك بگرێت، "خۆشبەختانە زۆرێك لە بیناكان بە زیادەوە بەرگەی كارەكەی ئێمە دەگرن" بەوتەی دانا كەمال، ئەوانەی پێشتر لەڕێی تیمی ئەندازیاریی مەدەنییەوە پشکنین بۆ سەربانەكان دەكەن، ئاوی دەخەنە سەر بۆ 72 كاتژمێر تا بزانن لێچوونی هەیە یان نا، ئەگەر هەیبوو، چارەسەر دەكرێت.
پێویستە سەربانەكە پەرژینی دیوار و دەرچەی ئاوی هەبێت، ئەوكات بە چەند قۆناغێك دەست بە سەرەتاكانی دانانی باخچەکە دەكەن؛ گرنگترین كار راخستنی چوار چینی تایبەتە، هەر چینێك بۆ كارێكە و ئەستوری هەمویان لە 7سم تێناپەڕێت؛ چینی یەكەم پێیدەوترێت (بەربەستی رەگ) و ئاوی پێداتێپەڕ نابێت، ناهێڵێت رەگی رووەكەكان بكەونە سەربانەكە، بە چواردەوردا بەرز دەكرێتەوە تا ئاو بۆ سەربانەكە نەدزێت و هیچ زیانێك بە سەربانەكە ناگات.
تائێستا سەروو 20 هەزار مەتر دوجا سەربانی سەوزمان دروستكردووە
(راخەری پارێزەر) چینی دووەمە، هاوشێوەی بەتانییەكە و چینی پێشخۆی دەپارێزێت، چینی سێیەم وەك تەبەقی هێلكە وایە و كاری خەزنكردنی ئاوە، لە یەك مەتر چوارگۆشەدا 10 لیتر ئاو خەزن دەكات تا هەمیشە رووەكەكان ئاویان هەبێت، كاتێكیش لێی زیاد بێت لەڕێی دەرچەی ئاوەوە ئاوەكە دەنێرێتە دەرەوە. كۆتا چین پێیدەڵێن (بەرگە پاڵێوەر)، تەنیا ئاوی پێداتێپەڕدەبێت و ناهێڵێت جگە لەئاو هیچی تر بڕواتە ناو چینەكانی دیكەوە.
دانا وتی ئەو گڵەی بۆ پڕۆژەكە بەكاردێت، گڵی ئاسایی نییە، تێكەڵەیەكە بە رێژەی دیاریكراو لە (لم، گڵی كشتوكاڵی، كۆمپۆست، بیتمۆس و بەردی بوركان)، گڵی كشتوكاڵی و كۆمپۆستەكە ناوخۆیین و ئەوانی هاوردەكراون، سیستمی ئاودێریی تەواو ئۆتۆماتیكی بۆ دادەنێن.
ژینگەدۆست زۆر بوون
باخان كامیل، ئەندازیاری مەدەنییە و ساڵانێكە لە دروستكردنی سەربانی سەوزدا ئەزمون وەردەگرێت، "حەزم لە كاری سەوزاییە.. سەربانی سەوز بە خۆشحاڵییەوە وردەوردە خەریكە دەبێتە باو".
ئەو لە ئەزمونی خۆیدا دەڵێت پێشتر تێستی سەربان دەكەن، "هەمو بیناكانی ئێمە ئەوەندە قایمن كە بەرگەی ئەو گڵ و ئاوە بگرن كە دەكرێتە سەری چوونكە گڵەكە سوكە و هیچ زەرەرو زیانێكی بۆ هەیكەلەكە نابێت"، باخان دەڵێت سەربانی سەوز گونجاوە بۆ زۆر شوێن، هەر گرنگ ئەوەیە سەربانی هەبێت، بەبێ ئەوەی زیان بە باڵەخانە و سەربانەكەی بگات.
سەربانی سەوز جگە لەوەی هاوكارە لە پاككردنەوەی هەوا، بە رێیەکی دیكەش دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی دەردانی گازی، بەوپێیەی خانووەكان كەمتر پێویستییان بە ئامێری گەرمی و ساردی دەبێت، چونكە باخچەكە دەبێتە دابڕ.
"تائێستا سەروو 20 هەزار مەتر دوجا سەربانی سەوزمان دروستكردووە، ئەوەش بۆ زیاتر لە 60 جێگا بووە" دانا كەمال وای وت، جگە لەوانە شەش كۆمپانیای دیكەی سەربانی سەوز لە سلێمانی هەن، "لە سلێمانی سەدان سەربانی سەوز هەن، لە هەولێر زۆرە و لە بەغداش دەستیانپێكردووە".
كۆمپانیاكەی دانا پێشتر لە دوو بۆ سێ ساڵدا تەنیا یەك داواكاریی بۆ دەڕۆیشت بۆ دروستکردنی سەربانی سەوز، بەڵام ئێستا لە ساڵێكدا دوو داواكاری و زیاتریشی بۆ دەڕوات، هەروەها ئەوان هاوكاری خوێندكارانی زانكۆ دەكەن، بە تایبەت بەشەكانی ئاودێری و تەلارسازی، تا دواتر لە پسپۆڕی و توێژینەوەكانیاندا سودی هەبێت.
شاخەوان ساڵح (31 ساڵ)، دەڵێت كاركردن لە سەربانی سەوزدا بەراورد بە باخچەی ئاسایی ئاسانترە، "من كار لە تێكردنی گڵەكە و سیستمی ئاودێرییەكەیدا دەكەم، ئیشكردن تارادەیەك ئاسانترە بۆ من چونكە گڵەكەی نەرمە و كاری خاكەنازی تێناكەوێت، چاككردنی ساڵانەشی ئاسانترە لە باخی ئاسایی".
خانوو بێ باخچە ناژێت
هاوكار عەزیز (35 ساڵ)، ماڵەكەی دەكەوێتە گەڕەكێكی شاری سلێمانی و چەند ساڵێكە سەربانی سەوزی دروستكردووە.
"من لەماڵەكەمدا، حەوشەیەك یان پانتایەكی وام نەبوو كە بتوانم سەوزایی تیا بڕوێنم، لای منیش ماڵێك چۆن نابێت بێ دەرگا و پەنجەرە بێت، ئاوا نابێت بێ سەوزایی بێت، بۆیە سەربانی ماڵەكەم لەسەر روبەری 20 مەتر چوارگۆشە سەوز كردووە" هاوكار وای وت.
ئەو خۆشی ئەندازیاری بیناسازییە، بۆیە زۆر بەباشی پێوانەی قورسایی كەوتنە سەر بیناكە و شێی كردووە، "لەبەرئەوەی سەربانەكە گڵی تێدەكەیت، سودێكی زۆر باشی دەبێت بۆ گەرما و سەرمای ناو ماڵەكە، بەڵام تێچوەكەی زۆرە و هەموو كەس ناتوانێت دروستیبكات".
سەربانی سەوز وەكو دابڕی گەرما و سەرما و تەنانەت دەنگیش كاریگەری هەیە، ئەوانەی كردوویانە، هێندەی سەربانی روتەڵ پێویستیان بە فێنككەرەوە یان گەرمكەرەوە نییە.
ماڵێك چۆن نابێت بێ دەرگا و پەنجەرە بێت، ئاوا نابێت بێ سەوزایی بێت
سەرحەد محەمەد (50 ساڵ)، لە دەربەندیخانە، خانوەكەی سێ نهۆمی 300 مەترییە و سەربانێكی 100 مەتری لێكردووە بە باخچە، خۆی كردوویەتی، بە چەند تەكنیكێك كە نایەوێت ئاشكرایبكات و دەڵێت نهێنی پیشەكەیە، "هەموو شتەكان خۆماڵی و سادەن، تێچوەكەشی كەمترە لەوەی كۆمپانیاكان دەیكەن بەڵام كارەكە و تێچوەكەشی ئەوەندە كەم نییە و زەحمەتی زۆرە".
"سێ ساڵە ئەم سەوزاییەم دروستكردووە، هیچ كێشەیەكی نییە"، گڵی ئاسایی بۆ بەكارهێناوە، تەنانەت پاقلەی تیادا رواندووە لەبەر گوڵەكەی بۆ هەنگ بەخێوکردن لە سەربان، سەرەتا كردوویەتی بە بامیە و بەرهەمەكەی بەشی ساڵێكی كردوون.
سەرحەد زۆر وەسفی باخچەكەی دەكات و دەڵێت سودی زۆری لێ بینیووە و خۆشی دەوێت، تەنانەت رێگەنادات وێنەشی بگیرێت، دەڵێت "من بێ باخچە و سەوزایی ناژیم".
سەربانی سەوز خزمەتێكە بۆ باڵندە و پەپولە و هەندێك مێرووی دیكە كە ئێستا بەهۆی پیسبونی هەوای شار، قەرەباڵغی و كەمی روبەری سەوزایی ژمارەیان تادێت كەمدەبێتەوە.
شاناز جەلال، مامۆستای زانكۆیە و بەسەرهاتێكی جیاوازتری هەیە، لەبری سەربان، لە حەوشەی ماڵەكەیدا بەڵام لەسەر كاشی باخچەی دروستكردووە، چونكە كاتێك خانوەكەی كڕیووە زانیویەتی بە هەڵكەندنی كاشییەكان بە ئاسانی ناگەن بە گڵ و ژێرەكەی پڕكراوەتەوە، بەڵام كۆڵی نەداوە و باخچەكەی سەوز كردووە.
تێچووی كۆمپانیا زۆر بووە، بۆیە خۆیان باخچەكەیان دروستكردووە، بە چەند قۆناغ و رێكارێك، لەڕێی دانانی لم و گڵی ئاساییەوە، حەوشەكەی لەسەر كاشی سەوزكرد و ئێستا داری سنەوبەر، پەرژین، پرتەقاڵ و چیمەنی تێدایە، "چیمەنەكەی زۆرتر بەرگە دەگرێت لەچاو چیمەنی باخچەی تردا، چونكە ئەم ژێری گەرمە و سەرما نایبات و وەك هەرباخچەیەكی ئاسایی ئاوی دەوێت" شاناز وای وت.
توانای زۆری دەوێت
گرفتی گەورەی سەربانی سەوز، كە وایكردووە زۆر كەس خۆی لە قەرەی نەدات، تێچووە زۆرەکەیەتی، كە لە توانای دارایی هەموو خێزانێكدا نییە.
دانا كەمال وتی "تێچوەكەی زۆر زۆرە و 10 هێندەی تێچووی باخچەی ئاساییە، بەجۆرێك باخێكی ئاسایی بۆ یەك مەتر چوارگۆشە تێچوەكەی 10 بۆ 15 دۆلارە (15 بۆ 22 هەزار دینار)، بەڵام لە سەربانی سەوزدا 80 بۆ 100 دۆلارە (120 بۆ 150 هەزار دینار)"، ئەوەش هۆكارە خەڵك كەمتر بە دەمیەوە دەچن.
كواڵیتی كەرەستە و پێداویستییەكانی سەربانی سەوز دەبێت لە بەرزترین ئاستیدا بێت، تا شكست نەهێنێت، دانا نمونەی باخچەی سەر پردێكی شاری سلێمانی دەهێنێنەوە، كە گوڵ و سەوزاییەكەی هەر زوو وشك بوون، چونكە تەنیا گڵ لەسەر چیمەنتۆكە دانراوە بەبێ هیچ چینێكی پێشتر.
پرۆژەی سەربانی سەوز لەسەرخۆیە و كاتی زۆر دەوێت، تا چینەكانی ئەو پڕۆژەیە بە رێكوپێكی دابنرێت، ئەوا باخچەی ئاسایی دار و درەختەكانی قاییم دەبن و گوڵەكانی دەگەشێنەوە.
مستەفا جومعە، وتەبێژی فەرمانگەی ژینگەی سلێمانی دەڵێت "ئەوانەی (باخچە) ماڵان لەسەرباندا دەیكەین، پێمانباشە چونكە سەوزاییە و پشتگیری دەكەین".
دەربارەی پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون، لێپرسراوەكەی ژینگە دەڵێت كاتێك سەربانی باڵەخانەكان دەكەن بە سەوزایی، بە نیوەی ئەو روبەرە هەژماردەكرێت كە لەسەر كۆمپانیا ناچارییە لە چوارچێوەی پرۆژەكەیدا بیكات بە سەوزایی، "ئەگەر خاوەن پرۆژەكە پێویست بێت 100 مەتر بكات بە سەوزایی و ئەگەر ئەو 100 كەمتر لەسەربان بیكات، ئەوا بە 50 مەتر بۆی ئەژماردەکرێت دەكرێت و دەبێت 50 مەترەكەی تر لەسەر زەوی بیكات بە سەوزایی".
*ئەم بابەتە لە چوارچێوەی پڕۆگرامی فراوانكردنی رۆڵی رۆژنامەنوسانی ژن لە روماڵكردنی ژینگەییدا بەرهەمهێنراوە، پڕۆگرامەكە لەلایەن دامەزراوەی (كەركوك ناو)ـەوە جێبەجێ دەكرێت و وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ پاڵپشتی دارایی دەكات.
