Annesini Korona nedeniyle kaybeden Şano, Mart 2020'de salgının patlak vermesi sırasında birkaç meslektaşıyla birlikte Süleymaniye Valiliği'nde Korona vakaları tedavi hastanesinde gönüllü çalıştığına pişman olduğunu söylüyor.
Şano, salgının arifesinde, mali hakları ne olursa olsun, Koronavirüs hastalarını tedavi etmeye söz verdi. Bu nedenle Mart 2020'de kendisi ve birkaç meslektaşı, sağlık yardımı sağlamak için hastanelerde ücretsiz olarak çalışmaya gönüllü oldu.
Sağlık istatistiklerine göre, yalnızca Süleymaniye ilinde 5 bin kişi gönüllü oldu. Gönüllülere göre, Kürdistan Bölgesel Hükümeti Sağlık Bakanlığı'nın yaklaşık 7 bin yeni çalışana ihtiyacı olmasına rağmen, “bakanlık onların rolünü dikkate almadı.”
4 Mart 2020'de Irak Kürdistan Bölgesi'nde (KYB) Koronavirüsten ilk ölüm, Süleymaniye eyaletinde din öğretmeni bir vatandaş olarak kaydedildi. Bu olay, salgın tehdidini halkın ve KYB’yi yeni bir aşamaya getirdi ve pratik adımlar atıldı. Kademeli olarak genel karantina ilan edildi ve Sağlık Bakanlığı insan kaynaklarını seferber etmeye, hastaneler için tıbbi malzeme toplamaya başladı.
Bu süreçte Şano Şerko binlerce gönüllüden biri idi. 2019 yılında Süleymaniye Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu'ndan mezun oldu. Aynı yılın 1 Haziran'ında kanser tedavisi için Şar (Şehir) Genel Hastanesi ve Hiwa (Umut) Hastanesi'nde gönüllü olarak çalışmaya başladı.
KYB ve Federal Irak hükümeti, IŞİD'e karşı savaşın ardından, ulusal bütçenin çoğu devlet memuru maaş bordrosuna harcandığından, savaşın ardından bütçe açığı nedeniyle istihdamı askıya aldı.
Şano, “Devlet hastanelerinde Serçınar'daki Şehid Tahir Ali Wali Beg Hastanesi'nde Kovid tedavisi için kim işe gitmek ister diye bağırıp yalvarıyorlardı” sözleriyle o günleri hatırladı.
“Sağlık yetkilileri başlangıçta Şehid Tahir Hastanesi'ne giden herhangi bir hastane çalışanının aylık bir milyon dinar (800 ABD Doları) maaş alacağını ve gönüllü olarak çalışan işsiz mezunların kalıcı bir sözleşme alacağını söyledi” dedi.
Şano, haberlere göre tüm hastanelerin doktor ve hemşireleri Kovid-19 hastanesinde çalışmaya ikna etmeye çalıştığını, ancak daha sonra bu girişimlerinden pişman olduklarını açıkladı.
“Kadrolu çalışanlardan bazıları kendileri yerine gönüllüleri tuttu. O hastanelere gelmek bile istemedi”
“Kadrolu çalışanlardan bazıları kendileri yerine gönüllüleri tuttu. O hastanelere gelmek bile istemedi” diyor.
Hastane için ekip oluşturmak üzere sağlık genel müdürü tarafından da atanan sağlık çalışanları sendikası Süleymaniye Şube Başkanı Hawjin Osman, Şano'nun söylediklerini doğruladı.
Osman, “Doktorların ve sağlık görevlilerinin çoğu hastanelerden çıkıyor ve telefonlarımıza asla cevap vermiyordu. Koronavirüs ile mücadele ederek bizi savunan cephelerde yer alan gönüllülerdi”diyerek,“Koronavirüs hastanelerinde çalışmasını istediğimiz bazı doktorlar ve çalışanlar oldu. Bize akıl hastalıkları olduğuna dair tıbbi raporlar getirdiler” dedi.
Ahmad Mustafa, Süleymaniye'de Şano Şerko ile röportaj yapıyor. Muhammed Osman
Bir arkadaşının sosyal medya hikayesinde bir fotoğraf paylaşan Şano, gönüllü çalışmalarını Süleymaniye'deki ilk savunma muharebe alanına taşımaya ve Koronavirüsle mücadele etmeye çağırdı.
Babası fikri reddetti, ancak Şano, annesi çok destekleyiciyken, bunun onun görevi olduğunu ve ona asla sırtını dönmemesi gerektiğini söyleyerek onu ikna etti.
Hastanede iki hafta çalıştıktan sonra, tehlikeli durum nedeniyle Şano'nun birkaç meslektaşı hastanede çalışmayı bıraktı.
Şano, “Din öğretmeninin durumu yaşamını yitirene kadar çok kötüydü” dedi.
Süleymaniye sağlık çalışanları sendikası istatistiklerine göre, Koronavirüsle mücadele arifesinde Süleymaniye'deki sağlık sektörü merkezlerinde yaklaşık bin kişi gönüllü olarak çalıştı.
Ücretsiz, kalıcı tam maaşlı personel için ayrılan ve izin alan gönüllüler için Covid-19 ile savaşıyor.
Süleymaniye Sağlık Çalışanları Sendikasının istatistiklerine göre sadece Koronavirüse adanmış hastanelerden biri olan Şehid Dr. Hemin'in (Cumhuri) Hastanesinde 300 gönüllü bulunurken, tüm kadrolu çalışanları 700 kişiydi.
Sendika Başkanı Osman, “Gönüllüler hastanenin iki koğuşunu ve kabul bölümünü yönetti, ancak 700 çalışan ve doktorların yalnızca iki koğuşları vardı” dedi
- Ali Naci Clinic: Çalışanların yüzde 70'i gönüllüydü
- Şehid Dr. Hemn (Cumhuri) Hastanesi: Çalışanlarının yüzde 45'i gönüllüydü
- Şehid Dr. Hospital Asso: Çalışanların yüzde 40'ı gönüllüydü
- Şehid Tahir Ali Wali Beg Hastanesi: Çalışanlarının yüzde 80'i gönüllüydü
“Söylediklerimden ben sorumluyum. Korona virüsle mücadelenin yarısını gönüllüler başardı”
Osman, “Söylediklerimden ben sorumluyum. Koronavirüs mücadelesinin yarısı gönüllüler tarafından gerçekleştirildi” sözlerini kullandı.
Nisan ayında, Koronavirüs Süleymaniye'de tam ölçekli bir salgına ulaştı. Daha fazla hastane tahsis edildi. Şano haftada altı gün çalışarak Şehid Tahir Ali Wali Beg Hastanesine ve sonraki hafta Şehid Dr. Asso'ya gidiyordu.
“Altı aydır hastanedeyiz, ancak hükümet bize birkaç yetkili ve kuruluşun mali yardımı dışında herhangi bir para vermedi” diyerek, daha sonra gönüllüler, istihdam için somut sözler verilmediği takdirde hastanelerden ayrılma kararı aldı.
Şano, "Bu tutum, Süleymaniye'deki sağlık müdürünü hastaneyi bizzat ziyaret etmeye zorladı" dedi.
Şano, 28 Ekim 2022'de annesinin mezarının yanında. Ahmed Mustafa
Şano'nun meslektaşları, ona Erbil ve Süleymaniye'deki gönüllülere ödeme yapma ve ödüllendirme arasında büyük bir fark olduğunu söylediler. Erbil'de geçici sözleşmeyle çalışan ve dört aydır maaşını almayan sağlık görevlisi Ziryan Xalid, gönüllülerin günlük ihtiyaçlarını karşılamak için ikinci işlerde çalıştıklarını söyledi.
Ziryan, “Bu sayede kamu hastanelerinde ücretsiz çalışırken ulaşım ve yemek giderlerimizi karşılamak için bir miktar para kazanıyoruz” dedi.
Halepçe Teknik Enstitüsü'nden hemşirelik bölümünden mezun olan Sima Celal, iki yıldır dört sağlık ocağı ve hastanede gönüllü olarak çalışıyor.
Sima Celal, “Hastanelerde hiçbir hak olmaksızın ücretsiz çalışma taahhüdümüze rağmen, insanlar hükümetin bizim yüzümüzden işe almadığını söylüyor. Madem takdir ediyorlar o zamn işe alsınlar” sözlerini kullandı.
KYB Sağlık Bakanlığı, sekizinci ve dokuzuncu kabinelerde sağlık merkezlerindeki gönüllülerin kapasitesine güvendi. Bununla birlikte, gönüllülük yapmak veya vazgeçmek nispeten serbest olduğu için Sağlık Bakanlığı, KYB’deki sayıları hakkında doğru istatistikler tutamadı.
Gönüllüler iki şekilde mağdur oluyor: hastanelerde çalışma haklarının yasal olarak uygulanmaması ve diğer yandan Koronavirüs pandemisi sırasında aile üyeleriyle riskli günlük temasları bulunuyor.
Şano, hafta sonları farklı zamanlarda eve döndüğünde, önlemlere uymasına rağmen tüm ailesiyle temas kurdu, ancak Temmuz 2020'de Şano, güvenli bir şekilde hastaneye dönene kadar annesi tarafından izlendiği Covid-19 testi pozitif çıktı.
Şano'nun annesi de Ağustos 2020'de öksürük, ateş ve titreme semptomlarıyla yaptığı test pozitif çıktı.
“Annem sürekli ağrı çekiyordu ne uyuyabiliyor ne de dinlenebiliyordu”
Şano'nun bir ayağı annesinin odasında, bir ayağı da diğer hastaların odasındaydı. O zamanlar, dinlenecek, acı içinde haykıracak ya da ölümü için ağlayacak zaman ya da yer bulamıyordu.
Annesini örnek alarak, Koronavirüs hastalarını tedavi etmek için birleşik bir protokol olmadığını ilgili makamlara aktardı. Karaciğer enzimleri yükseldiği için iki uzmanın annesi için parasetamol kullanıp kullanmama konusunda farklı görüşleri olduğunu söyledi.
Annesi Qadriya Said, yaşamının son gününde babasını ve amcasını veda etmek için hastaneye getirdi. Şimdiye kadar harap oldu. Annesini usulüne uygun yıkayıp gömemedikleri için üzgün.
Bu olay, gönüllü çalışmasına rağmen beş çocuk yetiştirmekle yükümlü olan Şano için zor olmuştur.
Şano, annesinin onunla son konuşmasında "Çocuklara iyi bak ve kimsenin kalbini kırma" dediğini açıkladığında bu soruyu yanıtlamakta zorlandı.
Şano, annesinin mezar taşında "Yoksulların Annesi" yazdığını anlatıyor. Annesi, on yıldan fazla bir süredir, gizli ve açık bir şekilde fakir insanlara, komşularına ve akrabalarına yardım ediyordu.
Motivasyon kaynağı olan annesini kaybettikten sonra Şano, “Şimdi gönüllü olmadan önce aynı zihniyete sahip olsaydım, asla gönüllü olmazdım” diyor.
Mezunların gönüllü olmak için geçerli bir mazereti olması için "saygı duyulması ve az da olsa aylık bir ödül alması önemlidir" diye düşünüyor.
Şano, 28 Ekim 2022'de annesinin mezarının yanında. Ahmed Mustafa
Şano, ailesinin çok sevdiği bir üyesini kaybeden tek gönüllü değil. Erbil, Duhok, Süleymaniye ve Halepçe'de de benzer hikayeler kaydedildi. Süleymaniye vilayetindeki gönüllülerin temsilcisi Serbest Serhad'a göre, yalnızca ilde beş vaka kaydedildi.
Serbest Serhad, “Üç aydır evine gitmeyen ve sağlık ocaklarında hastalara sürekli sağlık hizmeti veren gönüllülerimiz oldu. Yüzlerce hayatı kurtarmış olmalarına rağmen, kaderlerinde kendi ebeveynlerini kurtarmak yoktu” diyor.
Bazı kuruluşlar ve siyasi figürler tarafından verilen ödüller dışında, gönüllüler bu aylarda herhangi bir kamu fonundan yararlanmadı. Grev ve protestoların ardından hükümet iki yönlü yeni bir adım atarak “502 gönüllüye teşvik parası ve altı aylık sözleşme” verdi.
KYB Sağlık Bakanlığı Ofisi Genel Müdürü, “Koronavirüsle mücadele eden gönüllülere kendimizi borçlu görüyoruz" dedi.
KYB, gönüllü olan ve aile üyelerini kaybedenler hakkında kesin istatistikler olmamasına rağmen, ancak Sağlık Bakanlığı Ofisi Genel Müdürüne göre, Koronavirüs nedeniyle hayatını kaybeden 119 çalışanı ve doktoru tazmin etti.
Korona savaşçılarının sözleşmeleri
Erbil, Duhok, Süleymaniye ve Halepçe illerinde Koronavirüs merkezleri için geçici sözleşmeli istihdam edilen 500'den fazla çalışan bulunuyor. Sözleşmeleri üç kez yenilenmelerine rağmen izin günlerinde ödenmeyen günlük 10 ABD doları tutarındaki günlük ücretleri kendilerine ödenmedi.
Salahaddin Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu'ndan 2016 yılında mezun olan ve iki yıldır sağlık sektöründe çalışan Ziryan Halid, “Erbil'deki yerel sağlık yetkilileri bize Kovid sona erdiği için sözleşmelerin yenilenmeyeceğini söylediler.
Yerel yetkililer Halid'in iddialarını reddediyor.
Sağlık Bakanlığı Büro Genel Müdürü, “13 Eylül 2022'de 502 çalışanımızın sözleşmelerinin yenilenmesi için Bakanlar Kurulu'na resmi başvuruda bulunduk" dedi.
Pandemi sürdüğü için sözleşmeleri değiştirilmedi.
“Bakanlık her gün yeni Koronavirüs vakaları kaydediyor, ancak planın ne olduğuna bakanlar kurulu karar veriyor” diye ekledi.
KYB sağlık ve maliye bakanlıkları Kovid-19 sözleşmeleri hakkında iletişim kuruyor.
Ziryan, “Bize bu sözleşmenin neredeyse kalıcı bir sözleşme olduğunu ancak (işsiz yüksek lisans öğrencilerinin protestolarını kışkırtmamak için) ilan edilmediğini söylediler” diyerek, “Bunun doğru olmadığı ortaya çıktı. Sadece bir kez yenilenebilir” dedi.
Bu nedenle, bu çalışanların maaşlarını ve haklarını korumak için temsilcileri, Irak Kürdistan Parlamentosu Sağlık Komisyonu'ndan sözleşme türünün "Korona sözleşmesi"nden yıllık sözleşmelere ve maaşların tamamı ödenmesine dönüştürülmesi için sözleşmeye baskı yapmasını istedi.
Maliye Bakanlığı'ndan alınan yazıya göre, diploma ve lisans derecesine sahip 502 hemşire sözleşmeli olarak aşağıdaki şekilde istihdam edilmiştir:
Erbil ili: 155 kişi
Süleymaniye İli: 125 kişi
Duhok ili: 115 kişi
Halepçe vilayeti: 30 kişi
Raperin Yönetimi: 32 kişi
Germiyan İdaresi: 30 kişi
Koya: 15 kişi
11 maddelik sözleşme formuna göre sekizinci madde birinci tarafın (Sağlık Bakanlığı) sözleşmeyi dilediği zaman önceden bildirimde bulunmaksızın feshetme hakkına sahip olduğunu belirtmektedir.
Kürdistan Parlamentosundaki sağlık komitesi üyesi Lokman Verdi, böyle bir sözleşmeyi “mantıksız” olarak nitelendirdi.
"Sağlık Bakanlığı'nın bu sayıda gönüllü ile yaptığı sözleşme gerçekten dengesiz, yemek bile (vardiya sırasında) garanti etmiyor."
KBY sağlık sektöründe her yıl çalışanlar ve doktorlar emekli oluyor, ancak kalıcı sözleşmeli çalışanlara veya tıbbi bölüm mezunlarını istihdam etmeye yönelik net adımlar yok, bu da gönüllülerin ve geçici sözleşmelerle istihdam edilenlerin bir başka ortak endişesi.
KYB'de Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) Koordinatörü Çimen Akrayi, “Bu, Kürdistan Bölgesel Hükümeti Sağlık Bakanlığı'nın her yıl yararlandığı yerel bir örgütlenme sürecidir. Dünya Sağlık Örgütü bu sürece dahil değildir.”
“Yeterli insan gücümüz yokken, fedakarlıklar yapanlar oldu. Şimdi onlara evlerine gitmelerini söylediğimize göre, bu vefasızlık demektir”
Sağlık Çalışanları Sendikası, “Yeterince insan gücümüz yokken fedakarlık yapanlar oldu, şimdi evlerine gidin diyoruz bu vefasızlıktır. Sağlık Bakanı sağlık çalışanlarının bu endişelerini Bakanlar Kurulu toplantılarına taşımalı” diyor.
Kürdistan Parlamentosu Sağlık Bakanlığı, Çevre ve Tüketici Hakları Komitesi Başkan Yardımcısı Şayan Askari, şu ana kadar KYB’de gönüllülerin görev ve haklarını düzenleyen bir yasa bulunmadığını ve KYB'nin bu grup için bir yönergesinin bulunmadığını söyledi.
Şayan Askari, "Goran (Değişim) fraksiyonu, gönüllülerin işlerini düzenlemek ve haklarını belirlemek için bir yasa tasarısı sunarak meclis başkanlığına sundu, ancak cumhurbaşkanlığı bunu gündeme getirmedi ve IKBY işbirliği yapmadı”diye konuştu.
Kürdistan Parlamentosu Sağlık, Çevre ve Tüketici Hakları Komisyonu başkanı Dr. Sabah Zebari, resmi olarak herhangi bir proje sunduklarını yalanladı, ancak hükümete kayıp Peşmergelerin (gönüllü sağlık görevlileri) çabalarını dikkate almasını sözlü olarak söylediklerini söyledi.
Zebari, “2016 ve 2017'de en az kişi sağlık sektöründe istihdam edildi. Uzmanlıklarını geliştirmek için kimya, biyoloji, hemşirelik ve anestezi bölümlerinden gönüllüleri sözleşmeli olarak işe almak için Sağlık Bakanlığı ile koordinasyon sağladık” dedi.
Werdi, “Sağlık sektöründeki istihdamın durdurulması yanlıştır. Yönetim, diğer tüm sektörlerde istihdama kapı aralamıyor” sözlerini kullandı.
Mali krizin başlangıcından 2022 yılına kadar emeklilik, ölüm, işten ayrılma ve ücretsiz izin sonucunda sağlık sektöründe yaklaşık 7 bin hizmet açığı oluştu, bu amaçla sağlık kurulu kalıcı sözleşmeler ve gönüllülerin değiştirilmesi çağrısında bulundu.
“Gönüllülerin rolü olmasaydı, sağlık sektörü pandemi sırasında sekteye uğrardı”
Werdi, “Koronavirüsle mücadelede gönüllüler çok büyük rol oynadı. Gönüllülerin rolü olmasaydı, koronavirüsle mücadele sırasında sağlık sektörü sekteye uğrayacaktı” dedi.
Şano ve meslektaşlarının gönüllü olarak çalıştığı Süleymaniye ilinde sağlık sektöründe 9 bin çalışan ve 12 bin işsiz mezun var. Süleymaniye sağlık çalışanları sendikasının verilerine göre bugüne kadar yaklaşık 5 bin kişi farklı oranlarda gönüllü oldu.
Birliğin, Süleymaniye Şubesi Başkanı Osman, Yüksek Öğrenim Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığı arasında bir koordinasyon olmadığına, bu nedenle sağlık bilimleri bölümlerinin kontenjanlarının artırılması planının enflasyon yarattığına inanıyor. Onları sağlık sektörünün ihtiyaçlarını gözden kaçırmakla suçluyor.
Sendikaya göre, “2022 ve gelecek yıl 2023 mezunları 18.000 olacak, bu Süleymaniye'deki sağlık sektöründe çalışan ve Süleymaniye'deki işsiz mezunların toplam sayısının iki katına çıkacak.”
Sağlık sektörü mezunlarının çoğu deneyim ve istihdam için gönüllüdür, çünkü bu onlar için bir önceliktir.
Lokman Werdi, Sağlık Bakanlığı'nın gönüllü almamak için öne sürdüğü bahanelerin inanılır gibi olmadığına inanıyor.
Werdi, “Kürdistan Bölgesel Hükümeti'nin mevcut mali durumu iyi ve bu gönüllüler Koronavirüsle mücadelede büyük rol oynadılar ve istihdamla ödüllendirilmeleri gerekiyor" diye düşünüyor.
Hawjin Osman, insanları gönüllü olmaya zorladıklarını yalanlayarak:
“İkramiye ve geçici sözleşmeler işsizlerle başa çıkmanın iki yoluydu ama bu süreç uzun sürmedi. Geliri olan bölümlerde ve hastanelerde de gönüllülerimizin bir kısmını istihdam etmeye çalıştık ve özel hastanelerin çalışanlarının yüzde 80'inin gönüllülerden olmasını talep ettik.”
Şano, Koronavirüsün herkesi rahatsız ettiği ve bu nedenle en sevdiği kişiyi kaybettiği zor zamanlarda hükümete ve topluluğuna yardım ederek elinden geleni yaptı. Ancak soru, hükümetin binlerce kişiye Şano başarısızlığı gibi nasıl davranacağıdır.
Not: Bu rapor, “Internews” ile “KirkukNow” ortaklığında yürütülen “Rooted in Trust” projesi çerçevesinde gazeteci Ahmed Mustafa tarafından hazırlanmıştır.
