Irak Kürdistan Bölgesi'nin (IKB) kuruluşundan bu yana, yasal olarak belirlenmiş tarihlerde seçim yapılmadı. Gecikmeler ise iki aydan 10 yıla kadar değişiyor.
Kürdistan Bölgesi Parlamentosu 5. dönemini tamamladı. Ekim 2022'de yapılacak olan bir sonraki Genel Seçimler için zamana sahip olmak için bir yıl daha uzatmayı planlıyor.
IKB, son 28 yılda, beşi bölgesel parlamento seçimleri, ikisi eyalet seçimleri ve biri cumhurbaşkanlığı seçimi olmak üzere sekiz seçim yaptı.
Yürürlüğe giren yasaya göre yaklaşık 6 milyon kişi olan IKB'nin nüfusu, her dört yılda bir bölgesel, geçici ve cumhurbaşkanlığı seçimlerine katılma hakkına sahiptir. Bu oran ise bölgenin 2005'ten bu yana Irak federal seçimlerine katılımı dışındadır.
IKB’de 5 Parlamento Seçimi
İlk bölgesel seçim 1992'de gerçekleşti ve ilgili yasaya dayanarak, o zamanlar parlamentoya, görev süresinin üç yıl sürmesi beklenen ancak 10 yıl içinde sona eren Ulusal Konsey adı verildi.
Erbil, Parlamento oturumu, 2020. Fotoğraf: Parlamento Medya
1995 yılında ilk dönemin yasal olarak sona ermesi gerekiyordu, ancak Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) ve Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) arasında yaşanan iç savaş (Şerê bira kuşi) nedeniyle bu süre 1996 yılına kadar devam etti.
Savaş nedeniyle Kürdistan Bölgesinde iki yönetim, KDP yönetimi ve KYB yönetimi üzerinden bölündü. Ayrıca, ikinci bölgesel seçimlerin yapıldığı 2005 yılına kadar hiçbir seçim yapılmadı.
"Bunun başlıca nedenlerinden biri, güçlü bir demokratik sistemin olmamasıdır, çünkü demokratik ülkelerde seçimler hiç ertelenmez” diyor, Şems Seçim Gözlem Ağı Başkanı Hogir Çeto.
Çeto, bir anayasanın olmamasının, seçimlerin istikrarsız tarihlerinin nedenlerinden biri olduğunu açıkladı. Sonuç olarak, “seçimlerin tarihi siyasi partilerin çıkarlarına göre belirlenir ve bu meydan okuma devam eder.”
Seçim tarihi siyasi partilerin çıkarlarına göre belirlenir ve bu meydan okuma devam eder.
Çeto, seçimlerin sürekli ertelenmesinin, insanların değişikliklere neden olma sürecine olan güvenini ortadan kaldıracağını ve seçimlerin ertelenmesinin bir tekerrür haline gelmek üzere olduğunu doğruluyor.
Hogir Çeto, “Sorun, partilerin temelleriyle ilgili, seçimleri zamanında yapacak demokratik partilerimiz yok” diyor.
IKB üçüncü bölgesel seçimlerini Temmuz 2009'da gerçekleştirdi ve aynı yılın başlarında gerçekleşmesi gerekiyordu. Aynı şekilde Eylül ayında yapılan 2013 parlamento seçimleri de iki ay ertelendi.
Daha sonra 2015 yılında, KDP'nin dönemin Parlamento Sözcüsü Yusuf Muhammed'in parlamentonun bulunduğu Erbil'e girmesini engellemesi nedeniyle Parlamento yaklaşık iki yıl boyunca kapatıldı. Muhammed, o dönemde KDP ile ilişkileri önemli ölçüde kötüleşen Goran Hareketi'ne mensuptu.
Kürdistan Bölgesel seçimleri, 2018'de bir yıl önce yapılması gereken Eylül 2017'de gerçekleşti. Dönemin 2022'de sona ermesi gerekiyordu, ancak protestolara rağmen, parlamentonun görev süresini bir yıl uzatıldı.
Süleymaniyeli genç Reyan Ekrem, “Seçimler tüm ülkelerdeki değişimlerin tek faktörü ancak Kürdistan'da iki iktidar partisi seçimleri kendi çıkarlarını gözeten bir tarihte yapıyor...Seçimler için hiçbir değer bırakmadılar” diyor.
Reyan Ekrem, Süleymaniye'de yaşıyor ve “eyalet seçimlerini yapmaya hazır olmadıkları ve istedikleri zaman parlamentonun kapısını kapattıkları” için seçimlerin tekrar erteleneceğinden endişe duyuyor.
Irak Kürdistan Bölgesi Başkanı Neçirvan Barzani, 26 Mart'ta siyasi partileri arasında aylarca süren anlaşmazlıklar ve tartışmaların ardından altıncı tur parlamento seçimlerinin 18 Kasım 2023'te yapılacağını açıkladı.
15 yılda iki eyalet seçimi
Irak genelinde ilk vilayet seçimi 2005 yılında yapıldı ve Kürdistan Bölgesi'ni de kapsadı. Dönemin 2009'da sona ermesi gerekiyordu, ancak IKB’de Nisan 2014 yılına kadar uzatıldı.
Süleymaniye, il meclisinin bir oturumu, 2019. Fotoğraf: Konseyin medyası
Bununla birlikte, bölgedeki başka bir il seçimi 2018'de dört yıl sonra gerçekleşmedi. İl seçim değişikliğine dayanan süre, belirsiz bir tarihe uzatıldı.
Temmuz Seçim Gözlem Örgütü Başkanı Viyan Hayder, önemli noktanın, örneğin yerel seçimlerde yasal ihlaller olmasına rağmen sürecin gerçekleştirilmiş olması olduğunu düşünüyor.
Viyan Hayder, “Partizan çıkarları eyalet seçimlerinin önündeki engel olmuştur. Bu durumun sürekliliği, Kürdistan Bölgesinde Federal Yüksek Mahkeme'nin bulunmamasından kaynaklanıyor ve aynı zamanda seçimlerin yapılmasında ısrar etmek için güçlü bir muhalefet yok” dedi.
Ayrıca, yasal tarihlere uymak için talep edilenden daha fazla zamanları olduğunu tekrar doğruladı.
Halk oylarının çoğu seçimlerden önce belirleniyor
Kürdistan Bölgesi’nde farklı olarak, Kerkük hariç diğer Irak vilayetlerinde her dört yılda bir eyalet seçimleri yapılıyor.
Üniversite mezunu Jir Ahmed, seçimler hava durumu tahmini gibi oldu. Ne zaman seçimler yetkililerin lehine olsa, bunu tutarlar. Ve ne zaman seçimler onların lehine değilse, seçim yasasını değiştirerek erteliyorlar” dedi.
Erbil'de yaşayan Ahmed, seçimi halka açık bir kutlama olarak görerek, öteye gitmediğini söyleyip, şöyle diyor:
“Çünkü halkın oylarının çoğu seçimlerden önce belirleniyor ve partilerin vaatlerini yerine getirme derecesini analiz edecek hiçbir akademik kurum yok.”
Halk ve parlamento arasında başkanlık
İlk cumhurbaşkanlığı seçimi 1992'de Kürdistan Bölgesi'nde gerçekleşti: ancak sonuçlar uygulanmadı. IKB başkanlığının kurulduğu 2005 yılına kadar bölge için hiçbir başkan seçilmedi ve Mesud Barzani, parlamentoda seçilen ilk başkan oldu.
Barzani, 2009 başkanlık seçimlerinde halkın doğrudan oylarıyla yeniden seçildi.
Haziran 2013'te Barzani'nin başkanlık süresi iki yıl daha uzatıldı ve Goran Hareketi de dahil olmak üzere protesto partilerinin şiddetle karşı çıktığı bir dönem daha görüldü. Aynı şekilde 2015 yılında parlamentonun kapatılması da Barzani'nin istifa ettiği 2017 yılına kadar görevde kalmasının önünü açtı. 2018'de parlamento seçimleri askıya aldı.
Erbil, Mesud Barzani 2013 bölgesel seçimlerinde oyunu kullanıyor. Fotoğraf: Kürdistan Bölgesi Başkanlığı
Kürt Seçim Enstitüsü İcra Direktörü Aram Cemal, siyasi partilerin seçimlere müdahalesini yasal tarihlerinde seçim yapmamalarının ana faktörü olarak görüyor.
Aram Cemal, “Bir siyasi parti önemli oylar elde edemeyeceğini biliyorsa, hükümet ve cumhurbaşkanlığı aracılığıyla seçimi ertelemeye çalışacaktır” dedi.
Enstitü, Kürdistan Bölgesi Parlamentosuna, diğer ülkeler gibi bölgesel, cumhurbaşkanlığı ve il seçimleri için tarihler belirleyecek, seçimlerin gecikmesini önlemeyi amaçlayan ve siyasi partiler ve insanlar arasında çok fazla anlaşmazlığa neden olan bir karar tasarısını geçirmek için bir proje önermişti.
Seçimler zamanında yapılırsa, yetkililer meşruiyetini kaybedecektir çünkü meşruiyetin de bir başlangıcı ve bir sonu vardır.
Proje uygulanmadı ve Cemal hayal kırıklığına uğradı. Cemal, iki iktidar partisi olan KDP ve KYB'ye işaret ederek, “Burada bunu yapmıyorlar çünkü seçimler sabit tarihler belirlenirse, o zaman onları ertelemek kolay olmayacak” dedi.
KDP'nin 2019 yılında Kürt partileriyle yaptığı görüşmelerin ardından IKB dönem başkanlığı parlamento tarafından bir kez daha yeniden tesis edildi ve Neçirvan Barzani Parlamento da bölge başkanı seçildi.
Aram Cemal, seçimler zamanında yapılırsa, yetkililerin meşruiyetini kaybedeceğini çünkü meşruiyetin de bir başlangıcı ve sonu olduğunu belirterek, “İnsanlar temsilcilerinden umutlarını kaybedecekler” dedi.
Kürdistan Bölgesi'nde seçimler için tarih belirleme zorluğu
Kürdistan Bölgesi'ndeki farklı seçimler için tarih belirleme zorluğu, bölgesel bir anayasanın olmamasıyla bağlantılı. Bölge bir anayasa taslağı önerdi. Bununla birlikte, siyasi partiler henüz anlaşmazlıklarını sonuçlandırmak için çözmediler.
Kürdistan Parlamentosu Hukuk İşleri Komitesi Üyesi Rojhan İbrahim, Bağımsız Yüksek Seçimler ve Referandum Komisyonu ile bir araya geldi ve "Kürdistan Bölgesi'nin seçimlerinin tarihlerini belirlemek için belirli bir yasanın geçirilmesi de dahil olmak üzere" çok sayıda öneri açıkladı.
Hepimiz seçimlerin yasal tarihlerinde yapılmasını tercih ediyoruz
Rojhan İbrahim, “Hepimiz seçimlerin yasal tarihlerinde yapılmasını tercih ediyoruz, ancak Kürdistan Bölgesi'ndeki ve Irak'ın farklı etnik bileşenlere sahip diğer kısmındaki durumun etkileri oldu, hatta oy kullanmayan seçmenleri bile önemli ölçüde etkiledi" dedi.
Ayrıca İslam Devleti grubunun (İD) ortaya çıkışının, güvenlik durumunun ve diğer gelişmelerin seçimler üzerinde etkileri olduğunu düşünüyor.
Kürdistan Bölgesi, 2018 bölgesel seçimleri. Fotoğraf: KHEC
KHEC, Irak Federal Seçimleri hariç, bölgede seçim sürecini organize ediyor ve süreci yeterince hazırlamak için seçim tarihlerinden altı ay öncesine ihtiyacı var.
KHEC Sözcüsü Şerwan Zirar, seçimler için kesin tarih belirlemenin parlamentonun yetkisinde olduğunu belirtiyor. Tarihler belirlenirse, müzakerelere veya tartışmalara izin vermeyecek, hazırlıkları kolaylaştıracaktır” diyor.
Şerwan Zirar, “Bir yıl öncesinden seçim tarihini bildiğiniz zaman, seçimleri önceden organize edebilir ve seçmen listelerini yeniden düzenlemeye çalışabilirsiniz” sözlerini kullandı.
Zirar, bölge ve il seçimleri de dahil olmak üzere seçim tarihlerini belirlemek için meclise teklif sunduklarını aktardı.
IKB’de seçimlerin ertelenmesi, sendikaların, derneklerin, parti kongrelerinin, örgütlerin ve hatta Kürdistan seçimlerinin çoğunda yaygın olduğu için bu olguya bir son verecek herhangi bir pratik adım atılmadan bu üç kurumdan geçmiştir.
Not: Bu rapor 2020 yılında hazırlandı. 26 Mart 2023 tarihinde güncellenmiştir.
