"بۆ ئێمە رۆژێكمان هەیە!؟"، دیار جەعفەری 14 ساڵ، دانیشتوى کەرکوک وایوت؛ ئەوەندەی چاوەڕێی رۆژانەی کارەکەی دەکات کە کەمتر لە سێ هەزار دینارە، ئەوەندە بەلایەوە گرنگ نەبوو كە رۆژێكی تایبەت بە منداڵان هەیە.
دیار رۆژانە هەشتی بەیانی تا 11ی شەو لە دوكانێكی پێڵاوفرۆشتن كاردەكات، ئیشێكی تاقەتپڕوكێن و لە توانای ئەودا نییە.
"من تەنیا خەمی ئەوەمە سەری مانگ بێت و 80 هەزار دینارەكە وەربگرم، ئیتر جەژنی چی!". دیار زیاتر وتی "ئێستا لە ئێوەوە دەبیستم كە رۆژیكی تایبەت بە منداڵان هەیە... تەنانەت من كاتی پشوشم نییە".
من تەنیا خەمی ئەوەمە سەری مانگ بێت و 80 هەزار دینارەكە وەربگرم، ئیتر جەژنی چی!
لەكاتێكدا منداڵانی جیهان و تاڕادەیەك بەشێكی كەم لە منداڵانی عیراق و هەرێمی كوردستان، رۆژی یەكی حوزەیران – رۆژی جیهانی منداڵان - بەخۆشیی و شادی و یاریی جیاوازەوە بەڕێدەكەن، بەڵام زۆرێك لە منداڵانی ناوچەكانی جێناكۆك لە دۆخێكی خراپدا ژیان بەسەردەبەن و تەنانەت كاركردن بواری پشوو و یاریكردنی پێنەداون.
كاركردنی ناچاریی، ئیشی سەخت، بێبەشكردنیان لە خوێندن و تەنانەت دەركردنیان لەماڵەوە، بەشێكە لەو پێشێلكارییانەی روبەڕوی منداڵانی ناوچەكانی جێناكۆك بۆتەوە و یاسا و لایەنی پەیوەندیداریش نەیتوانیووە، مافەكانیان بەدەستبهێنێتەوە.
دیار جەعفەر دەڵێت تەنیا ئەو لەنێو هاوڕێیەكانیدا كاردەكات و هیچ كاتی نییە بۆ یاریكردن و پشودان، كاتێك كاتژمێر 11ی شەو دەگەڕێتەوە ماڵەوە دەخەوێت و بەیانی زوو دەچێتەوە سەر كارەكەی.
ئەو تاقە كوڕی خێزانەكەیەتی، تەمەنی تەنیا نۆ ساڵ بوو، كاتێك باوكی لەدەستدا، لەوكاتەوە دایكی ئەركی بەخێوكردنی خێزانەكەی لە ئەستۆ بوو، ئەمیش ناچار یارمەتی دەدات.
"ئیتر دەمویست یارمەتی دایکم بدەم، تا بتوانم پێداویستی خوێندن بۆ خۆم و هەردوو خوشكەكەم دابین بكەم؛ چیتر من ناتوانم لەگەڵ هاوڕێیەكانمدا یاریی بكەم"، دیار وایوت.
رەنگە دۆخی دیار لە هەزاران منداڵی تری ناوچەكانی جێناكۆك باشتر بێت، چونكە لانیكەم لەگەڵئەوەی ئیشێكی تاقەتپروكێن دەكات، بەڵام لە خوێندن بێبەشنەبووە.
مستەفا عەلی (13 ساڵ) خەڵكی ناحیەی جەلەولایە لە پارێزگای دیالە، یەكێكە لەو منداڵانەی كاركردن ناچاریكردووە واز لە خوێندن بهێنێت، وتی "خۆم و براكەم ناتوانین بنوسین و بخوێنینەوە، هەموو رۆژێك کاردەکەین".
ئەو خۆی کلێنیکس دەفرۆشێت و برا حەوت ساڵانەكەشی لەسەر عارەبانە شیرینی دەفرۆشێت، وتی كە هیچ كاتی نییە بۆ یاریكردن و بەسەربردنی كاتێكی خۆش لەگەڵ هاوڕێیەكانیدا.
كاركردنی قورس و ناچاریی، تەنیا كێشە نییە كە روبەڕوی منداڵانی ناوچەكانی جێناكۆك بۆتەوە، بەڵكو تێوەگلانی بەشێك لە منداڵ بە باندەكانی سواڵكردن و بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان بەشێكی تری گرفتەكەیە، ئەوەش بەپێی ئەو دۆسییەیانەی لە دادگاكانی ناوچەكانی جێناكۆكن.
ئاهەنگ ئەنوەر، سەرۆكی رێكخراوی ڤیان بۆ داكۆكیكردن لە مافەكانی مرۆڤ، وتی "دۆخی ئێستای عیراق، شەڕ و ئاوارەیی پێشێلكارییەكانی دژ بە منداڵان زیاتركردووە". زیاتر وتی "خراپی بارى ئابوریی، نەبونى هۆشیارى مرۆیی و یاسایی لەگەڵ جیابونەوەی هاوژینەكان وایکردووە منداڵی بێسەرپەرشت زۆربن و قوربانی یەكەم تیایدا منداڵان بن، چونكە بەو هۆیانەوە تێكەڵ بە باندی سواڵكردن و بازرگانی ماددە هۆشەبەرەكان و لە شفرۆشی دەبن".
ئەو رونكردنەوەیەی ئاهەنگ كە خۆی پارێزەرە لە دادگای كەركوك، بۆ نیشاندانی ئەو پێشێلكارییانەیە كە دژ بە منداڵانی ناوچەكانی جێناكۆك ئەنجامدەدرێن و وتی "نەبونی شوێنی كاتبەسەربردن و یاریی جۆراوجۆر، وایكردووە منداڵانی ئەو ناوچانە نەزانن رۆژێكی جیهانی تایبەتیان هەیە".
نەبونی شوێنی كاتبەسەربردن و یاریی جۆراوجۆر، وایكردووە منداڵانی ئەو ناوچانە نەزانن رۆژێكی جیهانی تایبەتیان هەیە
ئاهەنگ كەیسی كچێكی لایە كە دایك و باوكی لە 11 ساڵییەوە لەسەر شەقامەكان شتیان پێفرۆشتووە، ئەوەش بۆتەهۆی ئەوەی تێكەڵ بە باندێكی لەشفرۆشی ببێت.
ئەو وتی "ژنێک ئیستغلالی كردووە، بردویەتییە ماڵی خۆیی و دواتر کارى لەشفرۆشى پێكردووە و ئێستا كەیسەكەی لە دادگایە".
چالاكوانان داوا دەكەن رۆژی منداڵان ببێتە بۆنەیەک تا دایكان و باوكان زیاتر گرنگی بەلایەنی دەرونی منداڵەكانیان بدەن و بێبەشیان نەكەن لە یاریی و جەژنی تایبەت بە منداڵان.
سەرەڕای ئەو پێشێكارییانەی بەرامبەر بە منداڵان دەكرێت، كە وەك چالاكوانان دەڵێن، كەیسەكان "زۆر زۆرن"، بەڵام كەمترین سكاڵا هەیە لەلایەن منداڵانەوە.
رزگار عەبدول لەتیف، بەڕێوەبەرى پۆلیسی نەهێشتنى توندوتیژى خێزانى لە کەرکوک، بە (كەركوك ناو)ی وت "ئەمساڵ تەنیا كەیسی دوو منداڵ هاتۆتە لامان، كە مافیان پێشێلكراوە، ئەوانیش تەمەنیان لە خوار 10 ساڵانەوەیە".
ئەو وتی "گرفتەكە ئەوەیە منداڵان نازانن مافەكانیان چییە و پەناش بۆ ئێمە ناهێنن و سکاڵا ناکەن، بۆیە ئێمەش دەستەوەستان دانیشتوین و ناتوانین ئیجرائات بکەین لەسەر مناڵان".
بەپێی پۆلیسی نەهێشتنی توندوتیژیی خێزانی، ئەو پێشێلكارییانەی بەرامبەر بە منداڵانی كەركوك دەكرێت، بەشێكیان لەناو خێزان و بەشێكی تریان لە دەرەوەی خێزانەكانن.
"چەندینجار منداڵەكانمان گرتووە و ئیجرائاتمان كردووە، بەڵام نازانین چۆن و بە چ یاسایەك ماف بۆ منداڵان بگەڕێنینەوە"، رزگار عەبدول لەتیف وایوت.
ئەو دۆخەی بەشێك لە منداڵانی ناوچەكانی جێناكۆكی تێدایە، لەكاتێكدایە كۆنفرانسی جیهانیی بۆ مافەكانی منداڵان كە لەشاری (ژنێڤ)ی سویسرا لەساڵی 1925دا بەڕێوەچوو، بڕیاریدا رۆژی (یەكی حوزەیران)ی هەموو ساڵێك جەژنی منداڵان بێت لەجیهاندا، ژمارەیەكی زۆر لەوڵاتان لەوانەش عیراق ساڵانە لەو رێكەوتەدا جەژنی منداڵان بەرز رادەگرن.
بەڵام، زۆرینەی ئەو منداڵانەی (كەركوك ناو)، قسەی لەگەڵ كردون، تەنانەت هیچ زانیارییەكیان لەسەر ئەو رۆژە نییە و نازانن رۆژێكی تایبەت هەیە بە جەژنی منداڵان.
بوشرا دڵشاد زەنگەنە، پارێزەر لە دادگای كەركوك، پێیوایە بەر لەوەی باس لە بونی جەژن و رۆژێكی تایبەت بە منداڵان بكرێت، پێویستە بیر لە گۆڕین و هەمواركردنەوەی ئەو بەند و یاسایانە بكرێتەوە كە بۆ پاراستنی منداڵ دانراون، بە شێوەیەك لەگەڵ دۆخی ئێستای منداڵانی عیراق بگونجێنرێن.
"دۆخی ئابوری خەڵك خراپە و ناچارن منداڵەكان بۆ كاركردن بەكاربهێنن، لەگەڵئەوەشدا منداڵی بێسەرپەرشت زۆرن و خۆیان لەبری حكومەت ئەركی پەیداكردنی بژێوییان گرتۆتە ئەستۆ"، بوشرا وایوت.
دۆخی ئابوری خەڵك خراپە و ناچارن منداڵەكان بۆ كاركردن بەكاربهێنن، لەگەڵئەوەشدا منداڵی بێسەرپەرشت زۆرن و خۆیان لەبری حكومەت ئەركی پەیداكردنی بژێوییان گرتۆتە ئەستۆ
هەروەها جەختیكردەوە دامەزراوەكانی تایبەت بە چاكسازیی منداڵان دەبێت چاكسازییان تێدابكرێت.
ئەو وتی "بۆ نمونە ساڵانە 500 بۆ 700 منداڵ لە پۆلیسی نەوجەوانان لە كەركوك دەستبەسەردەكرێن، زۆرێك لەو منداڵانە قوربانین و تەنانەت مافەكانی خۆیان نازانن چییە، بۆیە گرنگترین شت ئەوەیە دامەرزاوەكانی چاكسازیی گۆڕانكارییان تیابكرێت".
سجاد جومعە، بەڕێوبەرى ئۆفیسی كەركوكی کۆمسیۆنی باڵای مافەكانی مرۆڤ لە عیراق، پێوایە داعش پێشێكارییەكی گەورە بوو بۆ سەر منداڵان لەم ساڵانەی دواییدا و وتی "داعش بووە هۆی ئەوەی زۆرێك لە منداڵان بێبەشن لە خۆشەویستی دایك و باوك و بەهۆی لەدەستدانی یەكێكیان منداڵان لە سۆزی خێزان بێبەشبون ".
وتیشی "داعش زۆرێك لە منداڵانی ئاوارەکرد، بێبەشن لە خوێندن و خزمەگوزاریی تەندروستی، منداڵان كەمئەندامبون و پارچەیەك لە جەستەیان لەدەستداوە و کچان دەستدرێژییان كراوەتە سەر".
بەڵام بەلای ئەوەوە كێشەیەكی گەورەتر ئەوەیە منداڵان ئێستا لە قۆناغێكدان كە دەستبەرداری مافەكانیان بون بۆ پەیداكردنی بژێوی ژیان و تەنانەت نازانن مافیان چییە.
وەك دیار جەعفەر، وتی پشوویەك لە جەژن گرنگترە؛ پشوییەک دواتر جەژن.
