دکتۆر یوسف عەبدوڵڵا، پێشنوێژ و وتارخوێنی مزگەوتی حاجی سەنییە لە هەولێر، داوادەكات رێگەبگیرێت لە جێبەجێكردنی تۆمار (مدونة)ـی حكومە شەرعییەكان لە بابەتەكانی باری كەسێتی بەپێی مەزهەبی شیعەی جەعفەری، چونكە بە "مەترسی دەزانێت" بۆ سەر مافەكانی ژنان، منداڵان و پرسی بەزۆر بەشودانی كچان، هەروەها بۆ سەر دەوڵەتی مەدەنیش.
یوسف عەبدوڵڵا، كە کە بڕوانامەی دکتۆرای لە فیقهی بەراوردکاری لە کۆلێژی شەریعە و یاسای زانکۆی زەعیم ئەلئەزهەری سوودان بەدەستهێناوە، لەم چاوپێكەوتنەی (كەركوك ناو)دا تیشكدەخاتە سەر تۆمار (مدونة)ـی حكومە شەرعییەكان لە بابەتەكانی باری كەسێتی بەپێی مەزهەبی شیعەی جەعفەری، كە كۆتایی مانگی ئابی ئەمساڵ پەسەندكرا، ئەوەش پاڵپشت بە هەمواری نوێی یاسای باری كەسێتی لە عیراق، كە هەموارەكە و تۆمار (مدونة)ـەكەش شەپۆلێك لە ناڕەزایی لێكەوتەوە، بە تایبەت لە نێوا چالاكوانانی ژناندا.
دكتۆر یوسف دەڵێت گەورەترین مەترسی ئەو تۆمارە ئەوەیە كچان دوای باڵغبون دەتوانرێت بدرێن بەشوو، لەكاتێكدا "لە فیقهی جەعفەریدا کچ لە نۆ ساڵدا باڵغ دەبێت"، زیاتر رونیكردەوە "باوان وەلی ئەمریانن و كچان دەبێت گوێڕایەڵی باوکیان بن تەنانەت ئەگەر هاوسەرگیرییەكەی بەدڵیش نەبێت". ئەوە لەكاتێكدایە لای چوار مەزهەبەکەی ئەهلی سوننە تەمەنی هاوسەرگیری 18 ساڵییە و یاسای باری كەسێتی پشتی پێدەبەستێت.
هەروەها دەڵێت "لە فیقهی جەعفەریدا ژنان هیچ مافێکیان نییە... پیاوان دەتوانن بەدڵی خۆیان هاوسەرگیری موتعە بكەن، بەڵام ئەمە لای ئەهلی سوننە رێپێدراو نییە"، زیاتر وتی "هاوسەرگیری لەسەر تۆماری جەعفەری، پوچە و دروست نییە... وەكو پیاوانی ئایینی بەمە رازی نین، چونكە دژی ئایین و دەستورە.
کەرکوک ناو: پەسەندكردنی تۆمار (مدونة)ی حوكمە شەرعییەكان لە بابەتی باری كەسێتی بەپێی مەزهەبی شیعەی جەعفەری بۆتە جێی پرسیاری زۆرێك لە خەڵك و بەگشتی شارەزاییەكی ئەوتۆشیان نییە، دەمەوێت بپرسم؛ جیاوازی فیقهی جەعفەری لەگەڵ چوار مەزهەبەکەی دیکەی ئەهلی سوننە لە بابەتی هاوسەرگیریدا چییە؟
دکتۆر یوسف عەبدوڵڵا: جیاوازی فیقهی جەعفەری لەگەڵ مەزهەبەکانی ئیسلامی، ئەمە بابەتێکی قوڵە و پێویستی بە دیراسەیەکی ورد هەیە و قسەی زۆریش هەڵدەگرێت. بە بڕوای من نابێت بەوە بوترێت فیقهی جەعفەری، بەڵکو دەبێت بوترێت شیعەی ئیمامی، ئەمەش لەگەڵ مەزهەبەکانی تری ئیسلامی جیاوازییەکی ئێجگار گەورەیان هەیە، ئەمەش بە بەڵگەی ئیمامییەکان خۆیان کە دەڵێن؛ قورئان و سوننە و عەقڵ و ئیجماع، بەڵام لەڕێگەی دوانزە ئیمامەکەی شیعە کە لای شیعەکان مەعسوم و کەسانی پاکن، ئەوان تەفسیری قورئان و سوننە و عەقڵ و ئیجماع لە دەقەکان وەرناگرن، بەڵکو لەو دوانزە ئیمامە وەریدەگرن، لێرەدا لەگەڵ ئەهلی سوننە جیاواز دەبن. بەڵام مەزهەبەکانی دیکەی ئەهلی سوننە سەرچاوەی تەشریع قورئانە، ئینجا سوننەتی پێغەمبەر، پاشان قیاس و دواتر کۆدەنگی زانایان دێت.
جیاوازییەکی دیکە ئەوەیە کە ئەوان باوەڕیان بە ئیمام هەیە، واتە هەر کەسێک باوەڕی بەم دوانزە ئیمامە نەبێت ئەوا لە بازنەی ئیسلام دەردەچێت. دوانزە ئیمامەکەش كە لە عەلی کوڕی ئەبی تاڵیب (رەزای خوای لێبێت) دەستپێدەکات و بە ئیمامی مەهدی مونتەزر کۆتایی دێت کە بەبڕوای ئەوان هێشتا دیار نییە. بەڵام لای ئەهلی سوننە، خەلافەتە و پاش پێغەمبەر درودی خودای لەسەر بێت، موسڵمانان کەسێک دەکەن بە رێبەر، بەڵام مەعسوم نین. لە بابەتی فیقهی و هاوسەرگیری، بەشیك لە شیعەکان باوەڕیان بە هاوسەرگیری موتعە هەیە، ئێمە نیمانە.
ئەگەر بێت و تەماشا بکەین لەڕوی هاوسەرگیرییەوە چ زیانێکی هەیە بۆ ژن و منداڵ، یەکەم؛ لە فیقهی جەعفەری کچ لە نۆ ساڵ و کوڕان لە 15 ساڵی باڵغ دەبن، کەواتە لای جەعفەرییەکان کچان بۆیان هەیە لە نۆ ساڵی هاوسەرگیری بکەن و باوانیشیان وەلی ئەمریانن نەک خۆیان، لەمەشدا دەبێت گوێڕایەڵی باوکیان بن، ئەگەر بە دڵیشی نەبێت، تەنانەت ئەگەر بچوکتریش بێت ئەوا باوکی دەتوانێت بەشوی بدات، بەڵام لای چوار مەزهەبەکەی ئەهلی سوننە تەمەنی هاوسەرگیری 18 ساڵییە کە لە یاسای باری کەسێتیدا هاتووە و دەبێت کچە رەزامەند بێت و باوک ناتوانێت بە زۆر بە شوی بدات. دەشتوانرێت لە 15 ساڵیدا کچان بەشوو بدرێن، بەڵام بە مەرجی ئەوەی باڵغ بێت و عاقڵیش بێت.
لە فیقهی ئەهلی سوننە دەبێت دوو شایەت لەكاتی هاوسەرگیری ئامادەبن، بەڵام لای شیعەکان و فیقهی جەعفەری مەرج نییە، بۆیە بە گشتی لە فیقهی جەعفەریدا ژنان هیچ مافێکیان نییە، بەڵام کە سەیری یاسای باری کەسێتی عیراقی بکەیت کە بەشێکی زۆری لە مەزهەبەکانی ئەهلی سوننە وەرگیراوە ئەوا ژنان مافێکی زۆریان هەیە.
كەركوك ناو: ئەی لە پرسی منداڵ دوای جیابونەوەی ژن و پیاو؟ یان لە پرسی میرات لەحاڵەتی ئەوەی پیاوەكە گیانلەدەستبدات؟
دکتۆر یوسف عەبدوڵڵا: لە باسی منداڵ دوای جیابونەوە، ئەوا لە تەمەنی حەوت ساڵیدا منداڵەکان دەگەڕێندرێنەوە لای باوکیان و دایکیان هیچ مافێکیان نامێنێت، بەمەش ژنەكە مەحروم دەکات لە منداڵەکانی، جگە لەمە ئەگەر ئافرەت هاوسەرەکەی گیانیلەدەستدا ئەوا میراتی لە موڵکی پیاوەکەی بەر ناکەوێت، تەنیا لەو پارەیەی هەیەتی نەک زەوی و خانوو.
خاڵێكی تر ئەوەیە لە فیقهی جەعفەریدا ژنان بۆیان نییە داوای جیابونەوە بکەن تەنیا لە سێ حاڵەتدا نەبێت، ئەوانیش پیاوەکە سەفەری کردبێت، یان لەناو ماڵەوە خۆی لە ژنەکە بەدوربگرێت، یان مەسروفی نەکات، یانیش بەردەوام ئەشكەنجەی بدات، بەڵام لای ئەهلی سوننە بۆی هەیە هەموو کات داوای جیابونەوە بکات، وەک پیاوان ئەو مافەیان هەیە.
بۆیە بەڕای من بەشی زۆری داڕێژەرانی یاسا لەگەڵ جێبەجێکردنی تۆمار (مدونة)ي جەعفەری نین و کۆکن لەسەر ئەوەی زیانێکی زۆر لە مافەکانی ژنان دەدات.
کەرکوک ناو: ئەگەر ئەو تۆمارە جێبەجێبکرێت مەترسی هەیە بۆ سەر ئەهلی سوننە؟ ئەگەر وایە مەترسییەکان چین؟
دکتۆر یوسف عەبدوڵڵا: جێبەجێکردنی ئەوەی پێی دەوترێت تۆمار (مدونة)ي جەعفەری، مەترسییەکی ئێجگار گەورەی بەسەر تەواوی سوننەی عیراقەوە هەیە بە کوردیشە، چونكە ئەوان دەیانەوێت هزری شیعە زاڵبکەن.
کۆدەنگی زانایان ئەوەیە کە جێبەجێکردنی ئەو تۆمار (مدونة)يە مەترسییە بۆ سەر دەوڵەتی مەدەنی عیراق و دەستوری عیراقیش، هەروەها دەبێتەهۆی باڵادەستکردنی مەرجەعیەتی شیعی ئیمامی بەسەر قەزای دەوڵەتی مەدەنی، هاوکات پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ و مافەکانی ژنانە بەوەی رەوایەتی دەدات بە هاوسەرگیری لە تەمەنی نۆ ساڵی و شەرعیەتدان بە هاوسەرگیری موتعە.
کەرکوک ناو: ئەگەر سوننە مەزهەبێک بەم تۆمار (مدونة)ي جەعفەرییە هاوسەرگیری بکات، هاوسەرگیرییەکەی لەڕوی عەقیدە و باوەڕەوە تەواو و جێگیرە؟
دکتۆر یوسف عەبدوڵڵا: بێگومان وەها هاوسەرگیرییەک لەسەر تۆمار (مدونة)ی جەعفەری، هاوسەرگیرییەکی پوچە و دروست نییە.
کەرکوک ناو: ئێوە وەكو پیاوانی ئایینی سوننە ئەگەر ئەوە جێگەی یاسا بگرێتەوە، پێیەوە پابەند دەبن یان جاڕی فیقهی سوننە دەدەن بۆ سوننە مەزهەبەکان؟
دکتۆر یوسف عەبدوڵڵا: بێگومان پێیەوە پابەندنابین، چونکە ناكۆكە لەگەڵ تێڕوانینی مەزهەبەكانی ئەهلی سوننە.
كەركوك ناو: بۆچی پێتانوایە پێچەوانەی دەستورە، لەكاتێكدا لەماددەی 41ی دەستوردا دەڵێت "تائیفەكان بۆیان هەیە یاسای باری كەسێتی تایبەت بە خۆیان هەبێت؟ لەگەڵئەوەشدا تۆمار (مدونة)كە بووە بە بەشێك لە یاسا؟
دکتۆر یوسف عەبدوڵلا: ئەم یاسایەی جەعفەری پێچەوانەی دەستوری عراقە، لەگەڵیشدا پێچەوانەی فیقهی هەر چوار مەزهەبەکەیە، چونکە لە یاساکەدا ئەگەر سەرنج بدەی پرسی تائیفی گەلێک زاڵە بەسەر هەموو یاسا و ڕێساکانی دەوڵەت و هەر چوار مەزهەبەکە. ئێستا تۆمار (مدونة)ی جەعفەریان کردووە بە یاسای دەوڵەتێک کە دەیان ساڵە یاسای هەیە، ئەو تۆمار (مدونة)ی جەعفەری بەپێی مادەی 14ی دەستور ئەوا دژی یەکسانییە و هاونیشتمانیانی عیراقی جیا دەکاتەوە و دەبێتەهۆی دروستبوونی جیاکاریی لەسەر بنەمای مەزهەبی، جگە لەمەش پێچەوانەی گشت ڕێککەوتنامە نێودەوڵەتییەکانی پەیوەند بە مافەکانی مرۆڤە کە عیراق واژۆی لەسەر کردووە، چونکە ئەوەی جەعفەری رێگەدەدات کچان لە تەمەنی نۆ ساڵی شوو بکەن، خاڵی هەرە گرنگ ئەگەر ئەمە جێبەجێبکرێت ئەوا عیراق دەبێتە خاوەنی چەند یاسایەکی دژ بەیەک، ئەمەش وادەکات دادگاکان سەروەر نەبن و دووبەرەکی دروستدەکات لە نێوان عیراقییەکاندا.
کەرکوک ناو: قسەتان بۆ حکومەتی هەرێم چییە، لەگەڵئەوەدان لە کوردستان جێبەجێبکرێت یان نا؟
دکتۆر یوسف عەبدوڵڵا: بێگومان داوا لە حکومەتی هەرێمی كوردستان دەکەین کە رێگەنەدات بەهیچ شێوەیەک ئەو یاسایە یان تۆمار (مدونة)ی جەعفەرییە لە کوردستان جێبەجێنەکرێت. هەرچەندە بڕواموایە لە هەرێمی کوردستان جێبەجێناکرێت، چونکە لەگەڵ دین، یاسا، کلتور و دەستوری موسڵمانانی کورد ناگونجێت، بەڵکو دژایەتی هەموو شتێکی موسڵمانانی سوننە دەکات بە ژن، پیاو و منداڵیشەوە.
کەرکوک ناو: ئەی ئەگەر عەرەبێکی دانیشتوی کوردستان لە دادگا داوایکرد بەو تۆمار (مدونة)يە جەعفەرییە هاوسەرگیری بکات، بە ئاسایی دەیبینن؟ یان پێتانوایە دەبێتە دەروازەیەک بۆ جێبەجێکردنی لە کوردستانیش؟
دکتۆر یوسف عەبدوڵڵا: هەرێمی کوردستان دەتوانێت رێگەنەدات، ئەمەش دەستوری عیراقی رێگەی پێداوە، بۆیە دەکرێت هەر پێکهاتەیەک (کورد، سوننە، شیعە) بە یاسای خۆیان هاوسەرگیری ئەنجامبدەن، وەک ئەوەی دەمێكە شیعەکان بەو مدونی جەعفەری کار دەکەن و هاوسەرگیری دەکەن.
كەركوك ناو: دەتوانیت رونكردنەوەی زیاتر بدەیت كە چۆن كورد، شیعە و سوننە دەتوانن بەپێی دەستور هاوسەرگیری بكەن؟
دکتۆر یوسف عەبدوڵڵا: تەبعەن یاسای باری کەسێتی پرسی هاوسەرگیری و تەڵاق و میرات و لەخۆگرتنی منداڵ، هەموو ئەوانەی لەچوارچێوەیەکی مەدەنی جێکردۆتەوە. لە یاساکەدا مەرجەعیەتی فیقهی ئیسلامی هەمووی تێدایە بەتایبەت فیقهی حەنەفی، ئەمەش بەسەر هەموو عیراقییەکان جێبەجێ دەکرا. بەڵام فیقهی جەعفەری ساڵی 2014 بۆ 2025 هاتۆتە بەرباس و رێگە بە شیعەکان دەدات هاوسەرگیری بەگوێرەی فیقهی جەعفەری ئەنجامبدەن، بەڵام کورد و عەرەبی سوننە ئەوان هەر پابەندن بە یاسای باری کەسێتی و هەر بەم یاسایەش هاوسەرگیری ئەنجامدەدەن، ئەمەش بە پشت بەستن بە مادەی 41ی دەستوری عیراق کە دەڵێت؛ عیراقییەکان ئازادن لە پابەندبون بە یاسای باری کەسێتی بەگوێرەی دین و مەزهەبی خۆیان، بەڵام بە کردار هیچ یاسایەک نەبووە بۆ هەر پێکهاتە و مەزهەبێک، بۆیە یاسای باری کەسێتی بووە بە مەرجەع و هیچ گرفتێکیشی نەبووە، بەڵام شیعەکان تۆمار (مدونة)ی جەعفەرییان هێناوەتە پێش، شیعەکان دەتوانن پێیەوە پابەندبن یانیش نا، بەڵام ئێمەی کورد و سوننەکان هەر لەسەر یاسای باری کەسێتی دەمێنینەوە.
كەركوك ناو: دەڵێی دەمێكە شیعە بەو تۆمار (مدونة)ي جەعفەری هاوسەرگیری دەكەن، بەڵام تۆمارەكە هەموی 10 رۆژێكە پەسەندكراوە؟ مەبەستت چییە؟
دکتۆر یوسف عەبدوڵڵا: مەبەستم ئەوەیە کە شیعەکان پابەندی ئیمامە بەناو مەعسومەکانی خۆیانن، بۆیە هەر فەتوایەک لەوانەوە دەربچێت ئەوا جێبەجێی دەکەن ئەگەر لە دەستوور هەبێت یانیش نا.
بەلای شیعەکان دەستور و یاسا ئەرزشێکی نییە بەرانبەر بە فەتوای ئیمامەکانیان، بۆ نمونە لە لوبنان یاسای باری کەسێتی لەسەر بنەمای تائیفی داڕێژراوە، هەر پێکهاتەیەک دادگایەکی تایبەتی خۆیان بەگوێرەی باوەڕ و مەزهەبی خۆیان، لە عیراقیش ئەوەی جەعفەری پێش دەرچونی دەستووریش بە کردار جێبەجێکراوە، بەڵام دواتر بە یاسای ژمارە (١٨٨)ـێ ساڵی (١٩٥٩) پرسەکە یەکانگیر کرا، بەڵام دوای 2003 هەوڵیاندا تۆمار(مدونة)ی جەعفەری دەربکەن، بەڵام بۆیان نەکرا، کەچی لە دەرەوەی دادگاکان هەر کاری پێکراوە و ئەوان لەم پرسەدا وابەستەی دەستوور نین، بۆ نمونە هیچ دەقێکی یاسایی نییە رێگە بە موتعە بدات کەچی چەندین ساڵە لە نەجەف و کەربەلا و کازمییە و ناوچەی نفوزی شیعەکان ئەمە جێبەجێدەکرێت، تەنانەت هاوسەرگیری لەنێو تەمەنی نۆ ساڵیش کراوە کە پێچەوانەی یاسایە.
