"نە ماڵێك و نە دووان و نە سیان، هەمویان چەند مەترێك سفرەی نایلۆنیان رادەخست و دوای ناخواردن كۆیاندەكردەوە و فڕێیاندەدا"، شیلان عەلی (53ساڵ)، بەرلەوەی عیراق بەجێبهێڵێت هیچكات دیمەنی لەو شێوەیەی نەبینیبوو.
كاتێك 27 ساڵ لەمەوبەر و لە ساڵی 1997 شیلان عەلی، سلێمانی بەرەو هۆڵەندا بەجێهێشت خێزانەكان دوای ناخواردن سفرەكانیان پاكدەكردەوە و سەدان ژەمی تر نانیان لەسەر دەخوارد.
ئێستا دیمەنەكانی سەر سفرە بۆ شیلان و دەیانی تر زۆر گۆڕاون، دەیان جۆری تری كەلوپەل كە لە نایلۆن و پلاستیك دروستكراون، ماڵەكانیان پڕكردووە و دوای یەكجار بەكارهێنان تێكەڵ بە خاشاك دەكرێن، ئەوەش وەك هۆكارە سەرەكییەكانی پیسبونی ژینگە دەبینرێت.
پەرداخی سەفەری، كەوچك، چەقۆ و قاپ، دوای یەكجار بەكارهێنان تێكەڵ بە خاشاكی ماڵان دەكرێن و فڕێدەدرێن. ئەوەش رێژەی خاشاكی فڕێدراو زۆر دەكات و هەڕەشە لە ژینگەی وڵات دەكات.
بەگوێرەی دوایین ئامار كە دەزگای ناوەندی ئاماری عیراق بڵاویكردۆتەوە، هەر عیراقییەک لە ڕۆژێکدا لە ساڵی (2022)دا زیاتر لە (2.5)کیلۆگرام خۆڵ و خاشاکی هەبووە، بەمەش ڕێژەی خۆڵ و خاشاکی ڕۆژانە (11.9) ملیۆن تۆن بووە لە ساڵێکدا، کە دەبێتە هۆی پیسبوونی هەوا، بەڵام رون نییە رێژەی نایلۆن و پلاستیكی لەو خۆڵ و خاشاكەدا چەندە.
شیلان دانیشتوی شاری ئەمستردام-ە لە هۆڵەندا، دەڵێت لە یەكێك لە سەردانەكانی چەند دانەیەك سفرەی سەفەری كڕی و بۆ هۆڵەندا بردییەوە، لەوێوە ئەویش وەك هەر خێزانێكی عیراقی فێری بەكارهێنانی بوو، بەبێ بیركردنەوە لە زیانە بەردەوامەكانی بۆ سەر ژینگە. شیلان وتی "سفرەی سەفەری لە هۆڵەنداش هەیە، بەڵام بە ئاسانیی دەستناكەوێت و نرخیشی گرانە".
سفرەی سەفەری لە هۆڵەنداش هەیە، بەڵام بە ئاسانیی دەستناكەوێت و نرخیشی گرانە
ئاسان دەستكەوتن و هەرزانی نرخەكەی، لەگەڵ كارئاسانیی بۆ خانمان، لەو هۆكارانەن كە وا لە خێزانی عیراقی دەكات پەنا بۆ بەكارهێنانی سفرەی نایلۆنی سەفەری و پەرداخ و قاپی سەفەری ببەن. فرۆشتنیشی یەكێكە لە بزنسە گەورەكان.
لەسەر رەفەیەكی 4 مەتر درێژ، لە دوكانێكی 200 مەتریدا لە گەڕەكێكی میللی شاری سلێمانی، كە گەنجێك بەناوی رەوەز ئومێد خاوەندارێتی دەكرد، دەیان دەستە قاپ و كەوچكی نایلۆن و سفرەی سەفەری ریزكرابون، رەوەز وتی "زۆرترین فرۆش لەم دوكانە سفرەی سەفەرییە، بەردەوام خەڵك داوای دەكات، رۆژ وا هەیە 20 دانە سفرەی سەفەری دەفرۆشم، لە ساڵێكدا مەگەر یەك كەس داوای ئەو سفرانە بكات كە دەسڕدرێنەوە و دەتوانرێت جارێكی تر بەكاربهێنرێنەوە".
"خەڵك ئێستا تاقەتی ئەوەی نەماوە دانیشێت و سفرە بسڕێت، بۆیە هەر ئەم سەفەریانە دەبات و ئاسان كۆی دەكاتەوەو فڕێی دەدات"، رەوەز وایوت.
سەڕەڕای كەمی نرخی تێچو و ئاسانی هاوردەكردنی لە دەرەوە، بونی چەندین كارگەی دروستكردنی سفرە و كەلوپەلی تری نایلۆنی ناوخۆیی، وایكردووە نرخەكەی بۆ هاوڵاتیان هەرزان بێت و بە ئاسانی دەستیان پێ بگات.
نرخی یەك سفرەی سەفەری 400 گرامی لە ئەڵمانیا بە 3 یۆرۆ و 49 سەنتە، كە نزیكەی شەش هەزار دینار دەكات، لەكاتێكدا سفرەیەكی 1500گرامی كە سێ هێندەی ئەوەی ئەڵمانیا، كوالێتی نزم لە عیراق بە 1500 دینارە و كواڵیتی بەرز 2500 دینارە.
نرخی 50 پەرداخی سەفەری نایلۆن لە عیراق بە هەزار دینارە، لەكاتێكدا هەمان بڕ لە ئەڵمانیا بەپێی بەدواداچونی (كەركوك ناو) 2 یۆرۆ و 99 سەنتە، ئەوەش دەكاتە 5000 هەزار دینار، هەروەها 10 چەقۆی نایلۆن لە عیراق بە هەزار دینارە، بەڵام لە ئەڵمانیا 2 یۆرۆ و 29 سەنتە كە زیاترە لە چوار هەزار و 500.
سارا سەلام، ژنێكی دانیشتوی پارێزگای هەڵەبجەیە، تا سێ ساڵ لەمەوبەر بەردەوام سفرە و پەرداخی نایلۆن و سەفەری بەكاردەهێنا، "سێ منداڵم هەبوو و مامۆستاش بوم، بەكارهێنانی نایلۆن و پلاستیك ئاسان بوو"، سارا زیاتر وتی "دواتر زانیم كە چەندە زیان بە ژینگە دەگەیەنێت و دەچێتە ژێر خاكەوە و شی نابنەوە، هەرگیز بەكارمنەهێنایەوە... ئێستا ئەو سفرانە بەكاردەهێنم كە دەتوانرێت هەموو جارێك بەكاربهێنرێنەوە، ئەوەش دوای سڕینەوەی".
كاتێك زانیم سفرەی سەفەری چەندە زیان بە ژینگە دەگەیەنێت و دەچێتە ژێر خاكەوە و شی نابێتەوە، هەرگیز بەكارمنەهێنایەوە
بەڵام ئەم هۆشیاربونەوەیە هێشتا نەبۆتە خەمی هەموو خەڵك، بەشێکی زۆری پلاستیکی عیراق دەسوتێنرێت و پەیوەندییەکی راستەوخۆ لە نێوان پیسبوونی هەوا و پیسبوون بە پلاستیکدا هەیە. بەگوێرەی (ئا کیو ئێر) کە کۆمپانیاییەکی سویسری تەکنۆلۆژیی کواڵیتی هەوایە، هەوای عیراق یەکێکە لە "هەرە پیسترینی" وڵاتانی جیهان.
ساڵانە زیاتر لە 380 ملیۆن تۆن پلاستیک لە جیهاندا بەرهەمدەهێندرێت، ئەوەش بەپێی راپۆرتێكی ماڵپەڕی پلاستیک ئۆوشنس، ماڵپەڕەكە ئیشی سەرەکی بریتییە لە کۆتاییهێنان به پیسبوونی زه‌ریاكان به پلاستیك له‌ڕێگه‌ی ئاگاداركردنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌كان و جەختدەكاتەوە لەسەدا 50ی ئەو پلاستیكەی بەرهەمدەهێنرێت بۆ مەبەستی یەكجار بەكارهێنانە.
رێكخراوی سروشتی كوردستان كە كار لەبواری ژینگەدا دەكات، لە نیسانی 2021دا پڕۆژەیە یاسایەكی بۆ سنورداركردنی بەكارهێنانی نایلۆنی سەفەری و پلاستیك ئاراستەی پەرلەمانی كوردستان كردووە، بەڵام نەخرایە بەرنامەی كاری پەرلەمانەوە، تاوەكو بە بڕیاری دادگای فیدراڵی كارەكانی پەرلەمان راگیران.
بەپێی پڕۆژە یاساكە "رێگای یاسایی زامنی سنورداركردنی بەكارهێنانی پلاستیك"، باجی لەسەدا 100ی بۆ ئەو پلاستیكانە داناوە كە هاوردە دەكرێن، هەروەها باجی لەسەدا 75 بۆ بەرهەمی پلاستیكی ناوخۆ.
"ئێمە چاوەڕێی هەڵبژاردن و دەستبەكاربونی پەرلەمانی داهاتوین، بە هەمان ئەو گڕوتینەی هەمانە و بە هەمان داواكارییەوە پڕۆژە یاساكە پێشكەشی پەرلەمان دەكەینەوە"، سەروەر قەرەداغی، سەرۆكی رێكخراوی سروشتی كوردستان وایوت.
مستەفا جومعە، وتەبێژی فەرمانگەی ژینگەی سلێمانی، وتی "ئێمە ناتوانین لەئێستادا قەدەغەی ماددەی پلاستیك بكەین، چونكە بەدیلمان نییە"، ئەوە لەكاتێكدایە خودی دەستەكە لەساڵی 2020ەوە بەكارهێنانی ماددەی پلاستیكی لە فەرمانگەكە قەدەغە كردووە.
بەڵام بەپێی ماڵپەڕی OECD iLibrary ماڵپەڕێكی ئەمریكییە و لە بواری توێژینەوە و ئاگادارکردنەوەی داڕێژەرانی سیاسەت، توێژەران و شیکاران كاردەكات لە ئێستادا مرۆڤ ساڵانە زیاتر لە 350 ملیۆن تۆن پاشەڕۆی پلاستیكی هەیە و پێشبینی دەكات ئەگەر بەوشێوەیە بەردەوام بێت پاشماوەی پلاستیكی تا 2060 سێ هێند زیاد بكات و بگاتە یەك ملیار تۆن.
ساڵانە مرۆڤ زیاتر لە 350 ملیۆن تۆن پاشەڕۆی پلاستیكی هەیە
محەمەد فاروق، لێپرسراوی كۆنترۆڵی جۆری لە كۆمپانیای رەزگە - كۆمپانیایەكی تایبەتمەندە بە كۆنتڕۆڵی جۆری ئەو ماددانەی لە مەرزی باشماخی شارۆچكەی پێنجوێنی هاوسنوری وڵاتی ئێرانەوە هاوردەی عیراق دەكرێن -، وتی "هەموو ماددە پلاستیكییەكان كە لە سنوری باشماخ-ەوە دێنە خاكی عیراقەوە پشكنینی بۆ دەكەین، بەتایبەت پشكنینی كانزا قورسەكانی وەك قورقوشم، چونكە ئەگەر ئەو ماددەیەی تیابێت، ئەوا شیاو نییە خۆراكی تیایدا هەڵبگیرێت... بەردەوام ماددەی پلاستیك هاوردە دەكرێت و خواستی زۆری لەسەرە، بەڵام بەهۆی كردنەوەی چەند كارگەیەكی ناوخۆییەوە تاڕادەیەك كەمتر هاوردە دەكرێت".
سارا كە لە 45 ساڵەی تەمەنیدایە، دەستی بۆ سێتێكی قاپی پلاستیك درێژكرد كە سێ ساڵە لەماڵەكەیدا دایناوە و وتی "حەزم لێ بوو بەكاریبهێنم، دەتوانرێت چەندجارێكیش بەكاربهێنرێتەوە، بەڵام كە زانیم پلاستیك چەند مەترسیدارە بۆ سەر ژینگە نەمتوانی بەكاریبهێنم". بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا هەمووان ئەو ترسەی سارایان هەیە!
*ئەم بابەتە لە چوارچێوەی پڕۆگرامی فراوانكردنی رۆڵی رۆژنامەنوسانی ژن لە روماڵكردنی ژینگەییدا بەرهەمهێنراوە، پڕۆگرامەكە لەلایەن دامەزراوەی (كەركوك ناو)ـەوە جێبەجێ دەكرێت و وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ پاڵپشتی دارایی دەكات.
