"پێشتر لە رۆژێكدا پێنج بۆ شەش كیلۆ قەیماغی عیراقیم دروست دەكرد، بەڵام ئێستا بەرهەمەكەمان تەنیا یەك كیلۆ یان ئەگەر چانسمان هەبێت دەگاتە دوو كیلۆ" دایكی عەلی وای وت، ئەو لە روبەرێكی یەك مەتری بەردەم فڕنێكی سەموندا قەیماغ دەفرۆشێت.
عالیە جەبارە، خەڵكی گوندی سادە-ـیە، ناسراوە بە دایكی عەلی (56 ساڵ)، عەبایەكی رەشی بەسەر لەچك و جلە تاریكەكەیدا داوە، چرچ و لۆچی تەمەن بە روخسار و دەستەكانیەوە بە زەقی دەردەكەون، دوو سینی گەورەی لە بەردەمدایە، یەكێكیان قەیماغ و ئەویتر پەنیری خۆماڵییە، كە ناوە میللییەكەی بە "پەنیری عەرەب" بەناوبانگە، بە پەڕۆیەكی سپی و سینی دیكە لە بەر تۆز و مێش دایاندەپۆشێت.
كچەكەی دایكی عەلی، ناوی فاتیمەیە و تەمەنی 20 ساڵە، كاتژمێر سێی بەرەبەیان لە خەو هەڵدەستێت بۆ ئامادەكردنی قەیماغ، بەڵام دایكی پێش بانگیی بەیانی خەبەری دەبێتەوە و دوای نوێژكردن، كاتژمێر پێنج سینییەكی پڕ لە قەیماغ دەخاتە سەر سەری و بەرەو بازاڕی سادە بەڕێدەكەوێت.
ئەو بە (كەركوك ناو)ـی وت "كرێكار و فەرمانبەران، بەیانیانی زوو لەگەڵ سەمونی گەرم قەیماغ بۆ خۆیان یان ماڵەوە دەكڕن".
گوندەكانی سادە و مەعدان و هەندێك ناوچەی تری سەر بە ناحیەی عەبارە لە قەزای بەعقوبە (پارێزگای دیالە)، كە مێژوییەكیان لەگەڵ بەرهەمهێنان و ناوبانگی پەنیر و قەیماغ و بەرهەمەكانی شیرمەنیدا هەیە، خەریكە بە تەواوی لە قەیماغ و گامێش دادەبڕێت.
"ئەو بارودۆخە خراپ و غەمهێنەرە، بەهۆی ساڵانێك لە وشكەساڵیی و بەرزبونەوەی نرخی ئالیك تووشی بوین" بەوتەی دایكی عەلی.
گوندەكانی ئەو سنورە روبەڕوی بارودۆخێكی سەخت و ناهەمواری ژینگەیی بونەتەوە، لە چوارچێوەی لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا و كەمی ئاو، دوای دابەزینی ئاستی ئاوی روباری دیالە كە شادەماری بەردەوامی ژیانی گوندنشینانی ناوچەكەیە.
"كاتێكی زۆری پێناچێت كە بە تەواوی گوندەكەمان هیچ گامێش-ـێكی تیانەمێنێت" راشد ئیبراهیم، گامێشەوان لە گوندی مەعدان دەربارەی تێكچونی بارودۆخی ژینگە و سروشتی ناوچەكەیانەوە وادەڵێت، "هەموو گامێشەوانێك 15 تا 40 سەر گامێشی هەبوو لە رابردودا، بەڵام ئێستا هیی هیچ كەسێكیان ناگاتە دوو بۆ سێ سەر گامێش".
راشد (58 ساڵ)، كراس و شەڕواڵێكی لە پێدایە، بە نەریتی عەرەبی جامانە و عەگالی بەستووە، لەگەڵ نەوەیەكیدا وەستاوە و بە غەمەوە سەیری ئەو گامێشانە دەكات كە ماویەتی، دوای پێدانی ئالیك بە ئاژەڵەكانی، بە (كەركوك ناو)ـی وت "لەگەڵ كەمبونەوەی ژمارەی گامێشەكان ژمارەی دانیشتوانی گوندەكەش كەمیكرد، وردەوردە خەڵكەكە بەرەو ناوچەكانی تر دەڕۆن، دوای وازهێنان لەو پیشەیەی پشتاوپشت لە باوباپیرانەوە بۆیان ماوەتەوە".
ژمارەی گامێش بە گشتی لە هەموو دیالە بەڕێژەیەكی زۆر كەمبۆتەوە، ئەوەش هەڕەشەیەكی راستەوخۆیە بۆ بەرهەمهێنانی قەیماغ و شیرەمەنییەكان كە پشت بە شیری گامێش دەبەستن.
فاتمە ئەحمەد (45 ساڵ)، كاتژمێر 9ـی بەیانی بە سینییەكی بەتاڵەوە لە بازاڕ دەگەڕێتەوە، قەیماغەكەی فرۆشتووە و لە دەستەكەی تریدا بە چەند عەلاگەیەك زەیت، برنج، تەمامە و پەتاتەی هەڵگرتووە، "پارەی فرۆشتنی قەیماغەكە تەنیا بەشی كڕینی ئەم شتانەی كرد، هەندێكجار ناتوانن بەشی دابینكردنی پێداویستییەكانی رۆژانەی ماڵ قەیماغ بەرهەمبهێنین و بیفرۆشین" بە حەسرەتەوە وای وت.
ئەو لە 14 ساڵییەوە فێری پیشەكە بووە، "هاوسەرەكەم و عەلی كوڕم لە بەخێوكردنی گامێش و دۆشینیدا هاوكاریم دەكەن، هەرچەندە گرانی ئالیك و كەمی ئاو خەریكە هەموو شتێك لەناودەبات و تەنیا دوو گامێشمان ماوە، چونكە هەركاتێك بارودۆخمان خراپ بووە یەكێكیمان فرۆشتووە"، نرخی یەك تۆن ئالیك 800 هەزار دینارە و مانگانە تۆنێك ئالیك بۆ ئاژەڵەكانیان بەكاردەهێنن.
جیاوازییەكی گەورە لە نێوان ژمارەی گامێش لە ساڵانی 2019 بۆ 2024 هەیە؛ ژمارەی گامێش لە ناوەندی بەعقوبە لە ساڵی 2019ـدا گەیشتۆتە چوار هەزار و 325 سەر بەڵام ئەمساڵ ئەو ژمارەیە بۆ هەزار و 207 گامێش كەمبۆتەوە، بەپێی ئامارێكی بەشی سامانی ئاژەڵ لە كشتوكاڵی دیالە كە دەست (كەركوك ناو) كەوتووە.
"ئەو ئامارە ئاماژەیەكی مەترسیدارە بۆ كەمبوونەوە و هەڕەشە لەسەر پیشەی بەرهەمهێنانی قەیماغ و بەرهەمە شیرەمەنییەكانی تر" بەوتەی محەمەد مەندولاوی، بەڕێوەبەری راگەیاندنی كشتوكاڵی دیالە بۆ (كەركوك ناو).
هەر بەپێی ئامارەكان ژمارەی مانگا 27 هەزار و 189 سەر بووە لە ساڵی 2019ـدا و كەمبۆتەوە بۆ حەوت هەزار و 580 سەر لەمساڵدا.
دەترسم رۆژێك بێت هیچ بەرهەمێك نەبێت بیفرۆشم تا خواردن دابینبكەم بۆ نەوەكانم
دایكی رەعد (59 ساڵ)، لە ناحیەی خان بەنی سەعد نیشتەجێیە، لە 14 ساڵییەوە دەستیكردووە بە فرۆشتنی قەیماغ و پەنیر، "بە سینییە قەیماغەوە دەچوین بۆ بەغدا و لەوێ دەمانفرۆشت، بەڵام ئێستا ئەوەی بەرهەمی دەهێنین تەنیا لێرە، لە بازاڕی مەفرەقی خۆرئاوای بەعقوبە لەنێو دوكانەكاندا دەیفرۆشین و تەواو دەبێت".
یەك كیلۆ قەیماغ بە 16 تا 20 هەزار دینار دەفرۆشێت، كیلۆیەك پەنیر بە چوار هەزار دینار، پێشتر تا نزیكەی پێنج كیلۆی دەفرۆشت، ئێستا ئەوەی لە شیری گامێشەكان بەرهەمدێت ناگاتە دوو كیلۆ، "دەترسم رۆژێك بێت هیچ بەرهەمێك نەبێت بیفرۆشم تا خواردن دابینبكەم بۆ نەوەكانم كە باوكیان نەماوە"، سەرباری ماندوێتی زۆر و بارگرانی ئەو پیشەیە لەو تەمەنەدا، بەڵام ئەو تەنیا سەرچاوەی بژێوی خێزانەكەیی و كوڕەزاكانیەتی، "هاوسەر و كوڕەكەم شەهید بون و هیچ موچەیەكی شەهیدانەمان نییە".
وەزارەتی كشتوكاڵی عیراق، لە ئایاری ئەمساڵدا، بڕیاریدا بە دابینكردنی ئالیك بەبێبەرانبەر بۆ خاوەنی گامێش و ئاژەڵدارانی پارێزگاكانی باشور، بەبێ ئەوەی هیچ ئاماژەیەك بۆ ناوچەكانی تر، لە نێویاندا دیالە بكەن.
ئەبو عەلی، بە داخ و غەمەوە باسی ئەوەیكرد تەنیا سەرچاوەی بژێوی لەسەر بەخێوكردنی گامێشە، لەوكاتەدا گامێشەكەی دەدۆشی كە ناوی لێناوە "سەمرە"، بە (كەركوك ناو)ـی وت "بیرمە كاتێك گەنج بوین لە زەوییەوە بە سروشتی گژوگیا دەردەهات و گامێش لەسەری دەلەوەڕا، نرخی ئالیكی بازرگانیش لەلایەن حكومەتەوە پاڵپشتی دەكرا و لە ساڵی 2012ـدا نرخی یەك تۆن بە 200 هەزار دینار بوو".
"سەیری بكە، زۆر لاوازە و بەردەوام نەخۆش دەكەوێت، چونكە بەشی پێویست ئاو و ئالیكی نییە" ئەبو عەلی لەبارەی گامێشەكەیەوە وای وت.
تەنانەت روباری دیالە وەكو جاران نەماوە، ئاوەكەی پیس بووە و كوالێتییەكەی بە خراپ پۆلێن كراوە، بەپێی توێژینەوەیەكی ژینگەیی كە ماڵپەڕی پەرلەمانی عیراق لە ساڵی 2022ـدا بڵاویكردۆتەوە.
فاتمە ئەحمەد، گلەیی ئەوەدەكات عەلی كوڕی چیتر نایەوێت هاوكاری بكات لە بەخێوكردنی گامێشەكاندا و بڕیاریداوە واز لە پیشەی باوباپیرانی بهێنێت، تا روبكاتە بازاڕ و كرێكاری بكات، كە تەنیا كارە دەیزانێت.
بەڵام حاجی عالیە ترسی لەوەهەیە فشاری كوڕ و كچەكانی وایلێبكات گامێشەكانی كە ماویەتی بیفرۆشێت، "كوڕەكەم وتی با بیانفرۆشین و پرۆژەیەكی سادەی پێبكەینەوە بۆ بژێوییمان، چونكە لە ماندوێتی ئەم پیشەیە باشترە كە تێچووەكەی زیاترە لەوەی دەستماندەكەوێت، خوشكەكەشی هەمان بۆچوونی هەیە"، دایكی عەلی وا وەڵامیداونەتەوە "چاوەڕێ بكەن تا من دەمرم و دواتر بەوشێوەیە بكەن كە حەز دەكەن"، ئەو دەڵێت ناهەقی منداڵەكانی ناگرێت چونكە گەنجن و دەیانەوێت داهاتوویەكی باشتر بۆ خۆیان بنیاتبنێن.
لە هەموو عیراق زیاتر لە 20 ملیۆن سەر ئاژەڵ هەیە، لەو ژمارەیە 462 هەزاریان گامێش-ــە، كە بەغدا لە پلەی یەكەمدایە، بەپێی ئاماری وەزارەتی كشتوكاڵ بۆ ساڵی 2023.
راشد ئیبراهیم دەڵێت بەهۆی شەپۆلی گەرما و وشكەساڵییەوە ئاژەڵداری لە ناوچەكەدا كەمبۆتەوە، خەڵك ناچارە ئەوەش بفرۆشێت كە ماوەتەوە تا رێگە لە كارەسات بگرێت، "ئەم ئاژەڵانە لە روبارەكە و دەوروبەری دەلەوەڕن، لەگەڵ وشكبونی روبارەكە و كەمی لەوەڕگا، بارودۆخەكە خراپتر دەبێت و ناتوانن دوور لە ئاو بژین".
دیالە وەكو چەندین ناوچەی دیكەی عیراق كەوتۆتە ژێر كاریگەری لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا، بەوپێیەی وڵاتەكە بەگشتی لە پێشەنگی ئەو وڵاتانەدایە كاریگەرییان لەسەر دەردەكەوێت، "عیراق پێنجەم وڵاتی لاواز و زیانلێكەوتوی بەردەم گۆڕانی ئاووهەوایە، پلان و ستراتیژی روبەڕوبونەوەی كاریگەرییەكانی گۆڕانی ئاووهەوامان داڕشتووە و چاودێری بارودۆخی هەموو پارێزگاكان دەكەین" بەوتەی جاسم فەلاحی، بريكارى وەزارەتی ژینگەی عیراق، كە ساڵی 2023 و لە چوارچێوەی چالاكییەكانی (COP28) بە ئامادەكاری ئەم بەدواداچونەی وت.
عالیە جەبارە، یان وەكو خەڵكی بە دایكی عەلی بانگیی دەكەن، ئاماژە بۆ سینییە قەیماغەكەی بەردەمی دەكات و دەڵێت "قەیماغی پێشتر لە كوێ و هی ئێستا لە كوێ!، قەیماغی جاران ناگەڕێتەوە كە پڕ چەوری و لە پێكهاتە و تامەكەیدا جۆرێكی تر بوو، پێشتر قەیماغ ساغ بوو، نەك وەك ئێستا ساختە، كە نەك شیری پڕ چەوری گامێشێكی تەندروست و تێر لە ئالیك، بەڵكو هەندێك كەس ناچارن خامە (القشطة)ـی تێكەڵ بكەن تا بڕەكەی و خەستی و ئەستوری قەیماغەكە زیاد بكات".
