بناری چیایەک كە تا سێ ساڵ لەمەوبەر تا چاو بڕكات زبڵ و خاشاك بوو، ئێستا بۆتە كێڵگەیەكی فراوانی بەرهەمهێنانی پەتاتە و دەرفەتی كاری بۆ دەیان ژن رەخساندووە.
زەوییەكە دەکەوێتە بناری چیای مەقلوب لە قەزای شێخان، جگە لە پاشماوەی خاشاك و ئاسن، بۆنێكی ناخۆش و سیمایەكی تا بڵێی ناشرینی بە ناوچەکە دابوو، بەشێوەیەك تەنانەت خەسرەو رەئوف -یش، یەکیک لە خاوەنەکانی پرۆژەکە حەزی نەدەكرد بەچاوی خۆی دیمەنەكە ببینێت.
ئەو پاشماوانە لە 30 ساڵی رابردودا لە 25 هەزار دۆنم زەویدا فڕێدەدران، كە بە دوری 30كم لە موسڵ و 80كم لە پارێزگای دهۆكەوە دورە.
زەوییەكە نزیكە لە روباری خازر، بەشێكە لە پارێزگای نەینەوا، بەڵام لەڕوی ئیدارییەوە لەلایەن دهۆكەوە ئیدارە دەدرێت، بناری چیاكە ئێستا بۆتە مەڵبەندی بەرهەمهێنانی پەتاتە، سەدان كرێكاران كە زۆرینەی هەرە زۆریان ئافرەتن كاری تێدادەكەن.
زیندوكردنەوەی زەوییەكی مردوو
خەسرەو کە خاوەنی بەشێكی لە زەوییەكانە، لەگەڵ جوتیارانی تری ناوچەكە بڕیاریاندا زەوییەكە پاكبكەنەوە؛ بە هەوڵی شارەزایانی كشتوكاڵی، پسپۆڕانی ژینگە و فەرمانگە كشتوكاڵییەكانی حكومەت كارەكەیان دەستپێكرد.
"هەزاران تۆن خۆڵ و خاشاكمان كۆكردەوە كە لە 30 ساڵی رابردودا بە هەڕەمەكی لەو ناوچەیەدا فڕێدرابون"، خەسرەو وایوت.
دوای پاككردنەوەی زەوییەكە، ئامێری پێشكەوتویان بەكارهێنا تا بزانن ئایا خاكەكە بەكەڵكی كشتوكاڵ دێت، بۆ ئەوەش پێویست بوو ساڵێك و هەشت مانگ بە بەردەوامی چاودێریی بكەن و بیپشكنن.
خەسرەو وتی، "دوای ئەوەی دڵنیابوینەوە هیچ ماددەیەكی زیانبەخش لە زەوییەكەدا نەماوە، كە كاریگەریی هەبێت لەسەر رووەك و مرۆڤ، بڕیارماندا بە راكێشانی ئاو بە بۆری لە روباری خازرەوە بۆ زەوییەكە".
"پلانەكە ئەوە بوو دوای پاككردنەوە و چاودێریكردنی زەوییەكە، خاكەكەش بشۆینەوە، بۆ ئەوەی ببێتە زەوییەكی بەپیت، روباری خازر بۆ ئەم هەنگاوە گرنگ بوو"، خەسرەو وتی "خاكێكی لماویمان دروستكرد، دوای ئەوەی چارەسەریی كیمیاییمان بەكارهێنا بۆ زیادكردنی ئەو ماددانەی خاكەكە بەهۆی پاشماوەوە لەدەستیدابوو".
"بۆ نمونە خاكەكە پێویستی بە ماددەیەكی ترش هەبوو بۆ ئەوەی لەڕوی زانستییەوە هاوسەنگ بێت، هەندێك مەوادی كیمیاییمان بەكارهێنا"، دوای ئەوە بڕیاریاندا پەتاتە بچێنن.
تەواوی جوتیارانی ناوچەكە، یەك مانگی تەواو، لە یەكی شوبات تا یەكی ئادار، بڕیاریاندا پەتاتە بچێنن، لێرەوە زەوییەكە لە روبەرێكی فراوان لە خۆڵ و خاشاك كە زیانی هەبوو بۆ تەواوی ناوچەكانی دەوروبەری، بووە كێڵگەیەكی گرنگی كشتوكاڵی.
ژیان بۆ چیای مەقلوب گەڕایەوە
لە دوای سێ ساڵ لەو هەنگاوە، ئێستا 25 هەزار دۆنم زەوی بۆتە كێڵگەیەكی فراوانی بەرهەمهێنانی پەتاتە و دەیان بەرهەمی تری كشتوكاڵی، خەسرەو دەڵێت هیچكات پێشبینی ئەوەی نەكردووە چیایەك لە زبڵ و خاشاك ببێتە ئەو كێڵگەیەی كە بەرهەم رەوانەی دەرەوەی عیراق بكات.
خەسرەو وتی "لێرەوە بومەوە بە خاوەنی زەوییەكی فراوان، كۆمپانیای تایبەت بە بەرهەمهێنانی پەتاتەم دامەزراند، 200 كرێكار تەنیا كار بۆ من دەكەن، لەو ژمارەیە 160 كرێكاریان ژنن". زیاتر وتی "ئەمە وەكو خەون وابوو، قەت چاوەڕوانی ئەوە نەبوین ببینەوە بە خاوەنی موڵكی خۆمان".
بناری چیای مەقلوب سەر بە قەزای شێخانە لە پارێزگای نەینەوا، بەڵام لەڕوی كارگێڕییەوە سەر بە پارێزگای دهۆكە، ئێستا یەكێكە لە زەوییە بە پیتەكانی ناوچەكە.
پارێزگای نەینەوا زەوییەكی بە پیتی هەیە و لە كشتوكاڵ و چاندندا پلەی یەكەمی پارێزگاكانی عیراقی گرتووە، بەڵام لەم دەیەی رابردوودا بەهۆی شەڕی دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام (داعش) و كەمئاوی لە هەندێك ناوچە، لەڕوی كشتوكاڵییەوە لە پاشەكشێدابوو.
بەپێی ئامارەكانی فەرمانگەی كشتوكاڵی نەینەوا، پارێزگاكە لەسەدا 60ی كۆی گەنم و جۆی عیراق دابیندەكات، لە ئێستادا حكومەت پلانی هەیە روبەری چاندن زیادبكات و هەوڵەكانیان لەم یەك دوو ساڵەدا بە "شۆڕشی كشتوكاڵی" وەسفكردووە، وەك پێشتر رەبیع یوسف ئەلیاس، بەڕێوەبەری كشتوكاڵی نەینەوا بە (كەركوك ناو)ی وت.
لەسەدا 30ی كۆی زەوییەكەی بناری چیای مەقلوب كە نمونەیەكە بۆ گەڕانەوە بۆ كەرتی كشتوكاڵ، خاوەندارێتییەكەی بۆ جوتیارێك دەگەڕێتەوە كە بە مام رەحیم بانگیان دەكرد.
مام رەحیم وتی "یەكەمجار ئەو هەموو زبڵ و خاشاكەی بینیوە قەت لەو بڕاوایەدا نەبووە رۆژێك بێت بە یەكێك لە كێڵگە گەورەكانی بەرهەمهێنانی پەتاتە.
ئاسن، پاشماوەی ماڵان و پلاستێك، زەوییەكەی یەك پارچە داپۆشیبوو، سەدان تۆن پاشماوەی تریش چوبونە ژێر خاكەوە.
مام رەحیم وتی "پەتاتە یەكەم بەرهەم بوو كە چاندمان، كاتێك زانیمان زۆر بە باشی گەشە دەكات و بەرهەمەكەی زۆر تایبەتە، ئینجا بەرهەمی تری كشتوكاڵیمان چاند، ئێستا لە پاڵ پەتاتە، لۆبیا، گوڵەبەڕۆژە، ترۆزی و گەنم و جۆ بەرهەمدێنین".
دەرفەتی كار... ژنان پشكی شێریان بەردەكەوێت
هەڵگرتنەوەی پەتاتە و كۆكردنەوەی كاری سەرەكی كرێكارەكانە، مام رەحیم پێیوایە كارەكە "ئاسانە" و ژنان زیاتر لێی سودمەند دەبن، "پاككردنەوەی ئەم زەوییانە لە زبڵ و خاشاك، دەرفەتی كاری بۆ سەدان خێزان رەخساندووە"، ئەمە جگە لەوەی ژینگە و هەوای ناوچەكە پاكتر بووە و سەوزایی باڵی بەسەر بناری چیای مەقلوبدا كێشاوە.
رۆژانە 100 كرێكار، كە 80 یان ئافرەتن تەنیا لە كێڵگە كشتوكاڵییەكەی مام رەحیم-دا كاردەكەن.
سەحەر ئەمین، یەكێكە لەو كرێكارە ژنانەی لەو كێڵگەیە كاردەكات، رۆژانە كاتژمێر 4ی بەیانی دەچێتە سەر كار، بەگشتی كاتژمێر 10 تەواودەبێت، هەندێك رۆژیش زوتر یان درەنگتر.
"ئیشی ئێمەی ژنان تەنیا ئەوەیە پەتاتەكان كۆبكەینەوە، كرێكارە پیاوەكانیش دەیگوازنەوە، پێموایە كارێكی زۆر ئاسانمان دەستكەوتووە، رۆژانە 15 هەزار دینارمان بۆ هەژمار دەكرێت، بەوە دەتوانین بژێوی ژیان دابین بكەین"، سەحەر وایوت.
كرێكاران بەیانیان لەگەڵ گەیشتنیان بۆ سەر كار ژەمێكی خواردنیان پێدەدەن، دواتر كاتژمێر 10 ژەمێكی تریان پێدەدەن، سەحەر وتی "مامەڵەیان زۆر باشە لەگەڵمان و هاوكارمانن، ئەگەر نەخۆش بین، یان منداڵەكانمان نەخۆش بن مۆڵەتمان پێدەدەن، بە ئۆتۆمبێلی خۆیان هاتوچۆمان پێدەكەن، هەموكات دەڵێم ئەگەر ئەم زەوییە پاكنەكرایەتەوە ئێمە هیچ كارێك نەدەبوو بیكەین، دەمەوێت بەردەوام بم لەم كارە".
ئەگەر ئەم زەوییە پاكنەكرایەتەوە ئێمە هیچ كارێك نەدەبوو بیكەین، دەمەوێت بەردەوام بم لەم كارە
نەجیبە عەلی (43ساڵ)، یەكێك لە جوتیارە ئافرەتەكان، دانیشتوی ناحیەی كەڵەكچی-یە لە شێخان، رۆژانە لە كاتژمێر 4ی بەیانی تاكو 10ی پێشنیوەڕۆ، كاری هەڵگرتنەوەی پەتاتە دەكات، وتی "هاوژینەكەم بە روداوی هاتوچۆ گیانیلەدەستداوە، ئەركی بەخێوكردنی چوار منداڵەكەم گرتەئەستۆ، پاككردنەوەی ئەم زەوییە بووە سەرچاوەی بژێوی ژیانمان.
نەینەوا یەكەمی عیراقە لە بەرهەمهێنانی پەتاتە، زیاتر لە 29 هەزار دۆنم چێنراوە و بەرهەمەكەی گەیشتۆتە نزیكەی 124 هەزار تۆن، بەپێی ئامارەكانی دەزگای ناوەندی ئامار بۆ ساڵی 2022، هەر لەو ساڵەدا هەموو روبەری چێنراو بە پەتاتە لە عیراق زیاتر لە 50 هەزار دۆنم بووە و بەرهەمیش زیاتر لە 270 هەزار تۆن بووە.
وەزارەتی كشتوكاڵ لە ساڵی 2022ـدا زیاتر لە 30 هەزار تۆن پەتاتەی هەناردەی وڵاتانی كەنداوی عەرەبی كردوە سەرباری ئەوەش هاوردەكردنی رانەگرتووە. پەتاتە حەزی بە ئاوی زۆرە، زیاتر لە خاكێكدا بەرهەم دێت كە رادەی ترشی زۆربێت.
خەسرەو رەئوف وتی "ساڵ دوای ساڵ بەرهەمی پەتاتەی ئێمە لە زیادبوندایە، پەتاتەی ئەم زەوییە لە بەناوبانگترینەكانە و رەوانەی هەموو عیراق و دەرەوەشی دەكەین".
رزگار محەمەد، خوێندكاری زانكۆیە، لە سەرەتای زیندوكردنەوەی زەوییەكە لە سێ ساڵ لەمەوبەرەوە لەوێ كاردەكات، دەڵێت زیندوكردنەوەی زەوییەكە بۆتەهۆی ئەوەی ئەو بتوانێت خەرجی زانكۆ دابینبكات، وتی "دڵخۆشم بەوەی هەلی لەسەدا 80ی كارەكان بۆ ژنان تەرخانكراوە".
لە هەر سێ قەزای شێخان، ئاكرێ و بەردەڕەش كە سێ قەزای نزیكی یەكن، رۆژانە 200 تا 250 تۆن خۆڵ و خاشاك كۆدەكرێتەوە، لەلایەن كۆمپانیایەك كە گرێبەستی لەگەڵ حكومەتی هەرێم هەیە، ئەو سێ قەزایە نزیكن لە چیای مەقلوب كە تا سێ ساڵ لەمەوبەر شوێنی فڕێدانی خاشاكەكانی ناوچەكەی لەخۆگرتبوو.
باری گران؛ چۆن خاکیکی ژەهراوی دەکەیتەوە بە زەوییەکی بەپیت
تەحسین گۆران، بەڕێوەبەری كشتوكاڵی بەردەڕەش، كە لە پرۆسەی زیندوكردنەوەی زەوییەكە بەشداربووە، وتی "بۆ ئەو هەنگاوەمان سودێكی زۆرمان لە روباری خازر وەرگرت، خاکی ناوچەكەش زۆر بە پیتە و گونجاوە بۆ كشتوكاڵ و دانەوێڵە...هەر بەو هۆیەوە سێ ساڵە پەتاتەی ناوچەكە رەوانەی دەرەوە دەكرێت".
پەتاتە خۆراكی سەرەكیی دوو لەسەر سێی دانیشتوانی جیهانە و یەكێكە لەو بەرهەمانەی بەرگەی وشكەساڵی، سەرما و خاكی بێ پیت دەگرێت و خۆی دەگونجێنێت، ئەوەش بەپێی نەتەوە یەكگرتووەكان، كە پێشبینی دەكات تا ساڵی 2030 بەرهەمی پەتاتە لە جیهاندا بەرێژەی لە سەدا 112 زیاد بكات و بگاتە 750 ملیۆن تۆن.
لاڤە بارزان، پسپۆڕ و خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرا له بواری کشتوکاڵ، دەڵێت یەكێك لە كێشەكانی ئەو زەوییانەی پاشماوەی پلاستیك و ئاسنی لێیە ئەوەیە ناتوانرێت بكرێت بە كشتوكاڵ، بەهۆی بونی بەكتریا و كارلێكی پاشماوەكان لەگەڵ خاكدا، تەنیا لە حاڵەتێكدا نەبێت كە دوبارە خاكی زەوییە تەمبەڵەكە زیندوبكرێتەوە.
لاڤە كە یەكێك بوو لەو پسپۆڕانەی پكشنینی بۆ زەوییەكە كردووە، وتی "دوای پاككردنەوەی زەوییەكە بەهیچ شێوەیەك نەتوانرا كشتوكاڵی تیادابکرێت، چونكە چەند ماددیەكی ترسناك كە مرۆڤ توشی نەخۆشی كوشندە دەكات لەگەڵ خاكەكە كارلێكی كردبوو".
ناوچەكە جگە لە زبڵ و خاشاك هەندێك پاشماوەی شەڕی لێبوو، "ئاسنی كۆن و كەرەستەی قورس كە مەترسین بۆ گەدە و توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە لەگەڵ خاكەکە تێكەڵ ببوون"، لاڤە زیاتر وتی "هەنگاوی یەكەم دەستمانکرد بە لەناوبردنی ئەو ماددە كوشندانە، چارەسەری كیمیایی و فیزیاییمان بەكارهێنا، گەڕان و وردبونەوەی زۆرمان كرد كە چۆن بتوانین ئەو ماددە زیانبەخشانە لەناوببەین".
روباری خازر كارەكەی تاڕادەیەكی زۆر ئاسان كرد، دوای لەناوبردنی ماددە زیانبەخشەكان راستەوخۆ زەوییەكان بە ئاو شۆردرانەوە، بەگشتی پرۆسەكە ساڵێك و هەشت مانگی برد.
دوای شۆردنەوەی زەوییەكە، جارێكی تر پشكنین بۆ خاكەكە كرایەوە، دەركەوت پێویستی بە هەندێك ماددەی تر هەیە، "خاكەكە ترشی كەم بوو، ئەگەر خاك ترشی كەم بێت لەڕوی زانستییەوە بۆ کشتوکاڵکردن دەستنادات، ئەوەشمان چارەسەر كرد”.
كارەكە وەك لاڤە دەڵێت پێویستی بە بیركردنەوە و پلانی زۆر هەبووە، هەندێك هەنگاوی پرۆسەكە تەنیا توانای مرۆیی بەس نەبوو بۆ سەركەوتنی، "بۆ نمونە پشكنینی زەوییەكە، كێڵان و بڵاوكردنەوەی پەینی سروشتی لەو دەیان هەزار دۆنم زەوییە، بۆ ئەمانە پێویستت بە ئامێری زۆر پێشكەوتوو هەبوو، ئێمە باسی هەزاران دۆنم دەكەین، ئەمە بە دەست ناكرێت، دەبێت ئامێری زۆر باشت لەبەردەستدا بێت، كارەكە دەتوانم بڵێم بەبێ ئاوی خازر سەركەوتنی محاڵ بوو".
پەینە سروشتییەكان بریتی بون لە پاشماوەی ئاژەڵ یان پەلەوەر، لاڤە وتی "لە هەندێك كاتدا پەینمان لە خۆراكی جۆراوجۆر دروستدەكرد، بۆ ئەوەی زەوییەكە زیندوبێتەوە، زەوییەكە چ ماددەیەكی كەم بێت ئەوەمان بۆ پەیدا دەكرد".
لاڤە بارزان پێیوایە حكومەت و خەڵك دەبێت پێیكەوە هاوكاری یەكتربن بۆ ئەوەی زەوییە كشتوكاڵییەكان بەدەردی زەوییەكانی بناری چیای مەقلوب نەبردرێن، "هۆشیاركردنەوە كاری هەمومانە."
