دوای گەڕانەوە بۆ شنگال، دەچێتە بەرزاییەكی چیا و تەماشای ناوشار دەكات، كە چۆن رەنگی بۆتە خۆڵەمێشی و زیاتر لە بیابانێكی چۆڵ دەچێت نەك ناوچەیەكی ئاوەدان، بۆیە بڕیاردەدات هەرچی لە توانایدا هەیە بۆ سەوزكردنی درێغی نەكات.
"بە خۆمم وت؛ ئەم چیایە ماڵ و نیشتیمانی منە، كێ هەیە واز لە ماڵەكەی بهێنێت بە بەرچاویەوە بسوتێت و لەناوبچێت؟ لەوكاتەوە بەڵێنمدا لە هەر دەستپێشخەرییەكدا بێت خۆبەخشانە كاربكەم بۆ زیادكردنی رێژەی سەوزایی و خزمەتكردنی كۆمەڵگەكەم" رەنا بەلۆ وای وت.
رەنا كچێكی گەنجی خەڵكی شنگالە، ئاوارەیی لە نیشتیمانیی ئاوەدانی خۆی دایبڕی و دوای ساڵانێك لە شەڕ، بەسەر وێرانكاریی و ماڵوێرانیدا گەڕایەوە و بە دوای دەرفەتێكدا زێدی خۆی ببوژێنێتەوە.
"با شنگال بكەین بە بەهەشتی سەوز" ئەو دەرفەتە بوو، كە رەنا چاوەڕێی بوو، بە سەركردایەتیی و سەرپەرشتی ئەو، پرۆژەیەكی گەورەی چاندن بە یەك نەمام دەستیپێكرد و هەوڵدەدەن لە ماوەی 10 ساڵدا، یەك ملیۆن نەمام لە قەزای شنگال بڕوێنن.
تا پێش روداوەكانی ساڵی 2014 -هێرشی چەكدارانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام ناسراو بە داعش-، شنگال 340 هەزار هاوڵاتی لە پێكهاتە ئایینیی و نەتەوەییەكان، بە تایبەت زۆرینەی ئێزیدی تیادا نیشتەجێ بوون و كشتوكاڵ سەرچاوەیەكی سەرەكی بژێوی بوو، ئیتر شەڕ هەموو شتێكی تێكدا بە ژینگەشەوە.
سەرەتای دەستپێشخەری: تامەزرۆیی و پێداگری
زۆرینەی تیمەكە خۆبەخشییەكەی رەنا كچن، لە 50 گەنج پێكهاتوون، بەپێی ئەو كاتانەی كاری دیكەیان نییە لەوێ خزمەت دەكەن، هەندێكیان رۆژانە لە كاتژمێر 9ـی بەیانییەوە تا 5ـی ئێوارە كاردەکەن.
ئامانجمان ئەوەیە یەك ملیۆن دار بڕوێنین
رەنا بەلۆ (25 ساڵ)، وتی "ئامانجمان ئەوەیە یەك ملیۆن دار بڕوێنین، لە پێناو بوژاندنەوەی كەرتی كشتوكاڵ لە شنگال، كە بە بە پیتی خاكەكەی و دەوڵەمەندی بە ناوبانگ بوو، بەوپێیەی كشتوكاڵ و سەوزایی بەشێكە لە كلتور و مێژوو و پیشەی باوباپیرانمان".
دەستپێشخەرییەكە بە پاڵپشتی ماڵی پێكەوەژیان لە شنگال، لە تشرینی یەكەمی 2023ـەوە چۆتە بواری جێبەجێكردنەوە و بڕیارە تا تشرینی یەكەمی 2033 بەردەوام بێت.
"كاتێك دكتۆر میرزا دینایی بیرۆكەی دەستپێشخەرییەكەی باسكرد، لە كەسە یەكەمەكان بووم بۆ پشتگیریی و پاڵپشتی كە زۆر پێیوستم بوو" بەوتەی رەنا.
ماڵی پێكەوەژیان، كە دەستپێشخەری بۆ پڕۆژەكە كردووە، ناوەندێكی روشنبیریی و کۆمەڵایەتیی ناحكومییە لە شنگال، ئەو ماڵە لەلایەن میرزا دیناییەوە پشتگیری دارایی دەكرێت. دینایی كە خۆی پزیشكە، خاوەنی خەڵاتی ئۆرۆرایە بۆ خزمه‌تی مرۆڤایه‌تی كە لە ساڵی 2019 لە یێریڤانی پایتەختی ئەرمینیا پێبەخشرا، ئەوەش لەپای كارەكانی بۆ بەدەنگەوەهاتنی ئاوارەكان بەتایبەت ئێزیدییەكان.
میرزا دینایی، بەڕێوەبەری ماڵی پێكەوەژیان وتی "سەرەتای دەستپێشخەرییەكە بریتییە لە چاندنی 25 هەزار نەمام، وەك هەنگاوی یەكەم بەرەو بەدەستهێنانەوەی ژینگەیی سروشتی ناوچەكە و بەهێزكردن و بەردەوامیدان بە كشتوكاڵ"، دەشڵێت چاویان لەوەیە لە ساڵانی بەردەوامی پرۆژەكەدا بگەن بە چاندنی یەك ملیۆن نەمام لە قەرەبووی ئەو دارانە بە درێژایی ساڵانی پێشوو لەدەستیانداوە.
بەپێی ئامار و هۆشدارییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان؛ عێراق پێنجەم وڵاتی كاریگەرە بە لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا، كە مەترسی كەمبونەوەی ئاو، وشكەساڵی، بەرزبونەوەی زۆری پلەكانی گەرما و ژەهراوی بونی لێدەكرێت لەگەڵ چەندین كارەساتی دیكەی سروشتی.
بەهۆی لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا و جەنگ؛ دەوروبەری چوار هەزار داری هەنجیر وشك بوون یان لە بەرهەم كەوتوون لە ساڵی 2023ـدا، بەپێی ئامارێكی نافەرمی كشتوكاڵی شنگال.
رەنا دەڵێت لە ساڵی 2003 بە دواوە، لانیكەم ملیۆنێك داری شنگال لەناوچوون، جگە لەو زیانانەی روداوەكانی 2014 بە ژینگە و كشتوكاڵی ناوچەكەی گەیاند، وایكرد لەڕێی دەستپێشخەری "با شنگال بكەین بە بەهەشتی سەوز" روبەڕوی ئەو واقیعە ببنەوە.
"ئەم دەستپێشخەرییە رۆڵی دەبێت لە بەرەنگاربوونەوەی بە بیابانبوون كە هەڕەشەن لەسەر شارەكە ئەگەر بە خێرایی نەجوڵێین و چاندنی دار دەستپێنەكەین، بە بیابانبوون نەك تەنیا كاریگەری بۆ زەوی و خاك دەبێت، بەڵكو كاریگەری دەكاتە سەر هەموو بوارەكانی ژیانمان"، رەنا بەلۆ بانگەوازی لە هاوڵاتیانیش كرد پێكەوە كاربكەن تا ژیان بۆ خاكەكەیان بگەڕێننەوە و داهاتوویەكی باشتر بۆ نەوەكانی داهاتوو بەدیبهێنن.
بەپێی ئامارە رەسمییەكانی حكومەتی عیراق، زیاتر لە سەدا 53ـی روبەری عیراق لەژێر هەڕەشەی بە بیابانبووندایە و ساڵانەش هەزاران كەس بەوهۆیەوە ناوچەكانیان بەجێدەهێڵن.
"هەڕەشەیەكی راستەقینە لەسەر وشكبوونی شەش هەزار دار لە گوندی تەیرەف لە باكوری چیای شنگال هەیە، هەمان كێشە دەگاتە ناوچەكانی دیكەش ئەگەر رێكاری خێرا نەگرینەبەر، لەم چوارچێوەیەدا چاندنی یەك ملیۆن نەمام دەبێـە بابەتێكی پێویست بۆ دوبارە گەڕاندنەوەی سروشتی شنگال و بەرەنگاربوونەوەی لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا" رەنا وای وت.
پێشەنگی بۆ زەیتوون و هەنجیرە
دەستپێشخەریی چاندنی یەم ملیۆن نەمام، زیاتر داری بەرهەمدار دەگرێتەوە، بە دیاریكراوی زەیتوون و هەنجیر، لە هەموو ناوچە جیاوازەكانی شنگال، تا ژینگە و كشتوكاڵی هەموو قەزاكە ببوژێننەوە.
رەنا بەلۆ دەڵێت نەمامەكان بە قەڵەم لە شەتڵگەدا دەڕوێنن، گرنگیی پێدەدەن تا گەورەدەبن و دەبن بە دار، دواتر بەسەر ئەو كەسانەدا دابەشی دەكەن كە شایستەن و پێویستە سودمەندبن".
پرۆژەكە لەڕێی سۆشیال میدیاوە، لینكێكی ئەلیكترۆنی دادەنێت تا هەر هاوڵاتییەك یان باخدارێكی زیانلێكەوتوو، خواستیان لەسەری بوو داوای دار بكەن، ئەوەش هەر ماوەی جارێك و بەپێی وەرزەكانی چاندن و گونجاوی بۆ هەر جۆرێك لە نەمامەكان، دوبارە دەبێتەوە، دواتر بەپێی ئەو فۆڕمە ئەلیكترۆنییە و دوای هەڵسەنگاندن، ژمارەی نەمامەكان بۆ هەر یەكێك دیاریدەكەن كە دەیڕوێنن.
ئەمە جگە لە چاندنی نەمام لەلایەن خودی تیمەكەوە، لەگەڵ هەر بانگەوازێكیشدا داوا لە گەنجان و رێكخراوەكان دەكەن بەشداری دەستپێشخەرییەكە بن.
تائێستا 25 هەزار داری هەنجیر و زەیتون روێنراون
"تائێستا 25 هەزار داری هەنجیر و زەیتون لە شەتڵگەكانی ماڵی پێكەوەژیان لە ناحیەی سنونێی شنگال روێنراون" رەنا وادەڵێت.
گەنجەكان راهێنانیان پێكراوە لەسەر چۆنیەتی رواندن و دروستكردنی قەڵەمی دار و شەتڵ، ئەوەش بەشێوەیەكی زانستی و كارەكانیش بە چەند رێگایەك؛ یەكەمجار لە داری پێگەیشتووی و بەپیتی بەرهەمدار قەڵەم دەكەن، دواتر لە هەنگاوێكی دیكەدا گڵی بۆ ئامادەدەكەن بە تێكەڵەی پەیین تا قەڵەمەكەی تیادا بڕوێنن.
لە قۆناغی دواتردا، راهێنان بە خۆبەخشەكان دەكرێت بۆ وەرزی چاندنی داهاتوو، ئەوەش بە ئامادەبوونی كەسانی پسپۆڕ، ئێستا ئەندازیارێكی كشتوكاڵی سەرپەرشتیی ئەو قۆناغە دەكات.
وەكو رەنا رونیكردەوە ئامانج لەو راهێنانە، پێدانی زانیاری تەواوە بە خۆبەخشەكان دەربارەی دوایین تەكنیكە نوێیەكانی كشتوكاڵ و چاندن، لە نێویاندا هەڵبژاردنی كات و شوێنی گونجاو، لەگەڵ دیاریكردنی خاكی گونجاو و رێگاكانی ئاودانی نمونەیی.
هەڵمەتەكە ئێستا هەنگاوێكی دیكەی خۆبەخشی دەستپێكردووە بۆ ئامادەكردنی هەشت هەزار شەتڵی هەنجیر، زەیتوون و هەنار لە ماوەی سێ هەفتەدا بۆ ئەوەی تا وەرزی بەهاری داهاتوودا بێبەرانبەر بەسەر جوتیاراندا دابەشی بكەن.
میرزا دینایی دەڵێت هانی چاندنی زەیتون و هەنجیر دەدەن، تا ببێتە سەرچاوەیەكی زیندوو و بژێوی بۆ دانیشتوانی ناوچەكە، كە ساڵانێكیان لە ئاوارەیی بەڕێكرد و وردەوردە دەگەڕێنەوە، "بێبەرانبەر داری زەیتون و هەنجیر بە جوتیاران دەدەین، بە تایبەت ئەوانەی بەهۆی وشكەساڵییەوە زیانیان بەركەوتووە".
چیای شنگال و دەوروبەری بە هەنجیری خۆڕسك بەناوبانگە و دەوروبەریشی داری زەیتونی لێیە، قەزاكە بە هەنجیری زۆر نایاب بەناوبانگە، جگەلەوەش، ترێ، هەنگوین، توتن و دەیان بەرهەمی دیكەی هەیە، هەروەها زەیتونی پارێزگای نەینەوا بەگشتی؛ بە یەكێك لە باشترین جۆری زەیتون لە عیراق دادەنرێت، به تایبه‌ت بۆ زه‌یت.
زەیتوون و هەنجیر، لەچاو داری زیاتر خۆڕاگرن بەرانبەر سەختی لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا، هەنجیر لە كۆتایی حوزەیرانەوە تا كۆتایی تشرینی یەكەم پێدەگات لە پلەی گەرمای 29 تا 38 پلەی سیلیلزی، بەڵام وەرزی چنینەوەی زەیتوون لە تشرینی یەكەمەوە تا كۆتایی ساڵ بەردەوام دەبێت و ئەویش پلەی گەرمای 20 تا 30ـی سیلیزی زیاتر بۆی گونجاوە، بەڵام هەردوكیان تا گەرمای سەروو 40 پلەش بەرگە دەگرن.
بەرەكات عیسا، بەڕێوەبەری كشتوكاڵی سنونێ لە شنگال دەستپێشخەری چاندنی یەك ملیۆن نەمام بە "زۆر ئەرێنی" وەسفدەكات بەرەو دووبارە ژیاندنەوەی كەرتی كشتوكاڵ و ژینگە لە ناوچەكەدا، "ئەم جۆرە دەستپێشخەرییانە دەتوانن ببنە هۆی دابینكردنی سەرچاوەی بژێوی بۆ ژمارەیەكی زۆر لە جوتیاران كە بەهۆی خراپی بارودۆخی داراییانەوە ناتوانن لە باخەكانیاندا دار بڕوێنن".
لە ساڵی 2021ـدا بەرهەمی هەنجیر لە سنونێ گەیشتۆتە 75 تۆن لە 150 هەزار دار بەڵام لە هەمان ژمارەی دار لە ساڵی 2019ـدا بەرهەمهێنان 150 تۆن بووە، عیسا ئاماژەی بەوەدا ئەو جیاوازییە رەنگدانەوەی گەورەیی رێژەی كەمبوونەوەی بەرهەمە، بە هیوایە دەستپێشخەرییەكە جارێكیتر بەرهەمی هەنجیر بەرزبكاتەوە.
كۆمەڵگەیەك لە سودمەند و خۆبەخش
دەستپێشخەری چاندنی ملیۆنێك دار لە شنگال زۆرینەی كۆمەڵگە لێی سودمەندن، هەر بە یەكیشەوە كارەكان تەواو دەكەن، بەشێكیان خۆبەخشن و نەمام ئامادەكەن، تا كەسوكاریان لە وەرزی گونجاودا بیڕوێنن، دواتر گروپێكی سودمەند دەبنەوە بە خۆبەخش بۆ كەسانی دیكە، بەوشێوەیە پرۆسەكە بەردەوامدەبێت.
فایزە عومەر (23 ساڵ) لە سنونێ، خۆبەخشە، قەڵەمی دار كۆدەكاتەوە بۆ شەتڵگەی ماڵی پێكەوەژیان، "هەروەها كیسەكانم پڕ دەكرد لە خۆڵ بە تێكەڵەی پەیین تا ئامادەبن بۆ چاندنی قەڵەمەكان، لە گرنگیپێدان و گەشەپێدانی نەمامەكانیش بەشدارم".
"حەزم بە كشتوكاڵ و گرنگیدان بە نەمام و دار هەیە، هەست بە شانازی دەكەم كاتێك خزمەتی شارەكەم دەكەم" فایزە وای وت.
پێویستمان بە پاڵپشتی لۆجیستی هەیە تا پێداویستییە سەرەكییەكانی پرۆژەكە دابینبكەین
ئەو هەڵمەتە بۆتە هاندان بۆ چەندین دەستپێشخەری دیكە؛ هەر ئەمساڵ، رێكخراوێكی كۆمەڵگەی مەدەنی، پرۆسەی چاندنی نەمامیان لە چوار ناوچەی باکوری قەزای شنگال دەستپێكرد، تا لە بیابانبون بپارێزن و رێژەی سەوزایی زیاد بکەن.
بایەزید خالد (25 ساڵ) لە خانەسۆر، گەنجێكی خۆبەخشە و ئەركەكانی لە دەستپێشخەرییە یەك ملیۆن نەمامەكەدا، كۆكردنەوەی قەڵەمە لە جۆرە جیاوازەكانی هەنجیر، "هەزار بۆ هەزار و 200 قەڵەم هەنجیر و زەیتوونم هێناوە" ئەو دەڵێت حەزی چاندن لە منداڵییەوە لەگەڵیدایە، چونكە باوكی جوتیاری توتن بووە.
دیمەنەكانی كاتی منداڵی بایەزید نەماون، شارەكە زیاتر خۆڵەمێشی دەنوێنێت نەك سەوزییەكەی جارانی، "بەردەوام دەموت خۆزگە دەمانتوانی ژیانی بۆ بگەڕێنینەوە.. كاتێك گوێبیستنی دەستپێشخەرییەكە بووم، بێ دودڵیی یەكسەر بەدەمیەوە رۆیشتم، سەرەتا كەمبوین و دواتر پاڵپشتییەكە رۆژ دوای رۆژ زیادیكرد".
بەپێی راپۆرتێكی نەتەوە یەكگرتووەكان، پێش شەڕ، نزیكەی سەدا 85ـی خەڵكی شنگال بژێوییان لەسەر كشتوكاڵ بوو، كە زیانی زۆری بەركەوت.
عومەر خەڵەف (45 ساڵ) یەكێك لە زیانلێكەوتووان كە پێشتر زیاتر نەمام و كاڵەكی دەچاند، جوتیارێكی سنونێیە و لە دەستپێشخەرییەكەدا سودمەند بووە، كاتێك لە هاوڕێیەكانی بیستووە و "دەستبەجێ رۆیشتم تا هاوكارییان بكەم، چونكە زەوییەكم هەیە توانای لە خۆگرتنی دوو هەزار داری هەیە، ئەو دەستپێشخەرییە زۆر بەسودە بۆ من و خاوەنی باخەكان".
ئەو دەڵێت هەموو شنگال پێویستی بە دەستپێشخەری هاوشێوە هەیە، "بچێنن و مەبڕن، درەخت بۆ شاخەكانیش باشە و سودی هەیە".
هەر لە شنگال، وەزارەتی كۆچ و كۆچبەرانی عیراق بە هاوكاری شارەوانی، مانگی رابردوو هەڵمەتێكی خۆبەخشی بۆ چاندنی دار لە قەزاكە دەستپێكرد، لە چوارچێوەی دەستپێشخەرییەكی ئەمینداریەتی ئەنجومەنی وەزیران بۆ چاندنی یەك ملیۆن دیار بە ئامانجی كەمكردنەوەی بەبیایانبوون لە هەموو پارێزگاكاندا.
تەحەدییەكان كەم نین
لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا تا دێت زیاتر و خێراتر دەبن، ئەوەش پێویستیی بە پلانی تۆكمەی حكومیی هەیە نەك تەنیا رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و دەستپێشخەرییەكانیش بە تەنیا ناتوانن بەرەنگاری ببنەوە.
رەنا بەلۆ وتی "پێویستمان بە پاڵپشتی لۆجیستی هەیە تا پێداویستییە سەرەكییەكانی پرۆژەكە دابینبكەین، لەگەڵ رێكخستنی راهێنان بۆ خۆبەخشەكان تا گرەنتی سەركەوتنی درێژخایەنی دەستپێشخەرییەكە بكەین".
بەڵام كێشەكە لەوەدایە، هێشتا شنگال بەدەست نەبوونی ئیدارەیەكی یەكگرتووەوە دەناڵێنێت، حكومەتی جێگیر و خاوەن دەسەڵاتی خۆجێیی نییە، قەزاكەش خۆی ناوچەیەكی جێناكۆكی نێوان هەردوو حكومەتی فیدراڵی و هەرێمی كوردستانە.
بایەزید لە بارەی تەحەدییەكانەوە دەڵێت "یەكێك لەوانە نەبوون یان كەمی هۆكاری گواستنەوەیە، ئەگەر ئۆتۆمبێلی تایبەت هەبێت بۆ خۆبەخشەكان ئەوا كاروباری گواستنەوە و كارەكانمان ئاسانتر دەبێت".
وێرانكاری و مانەوەی كاریگەرییەكانی جەنگ نەهامەتییەكی دیكەیە بۆ ژینگە لە شنگال، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی ژینگە، هێشتا قەزاكە وەكو پیسبووی ژینگە ماوەتەوە بەهۆی بۆمبی چێنراوی پاشماوەی شەڕەوە، لە سەرەتادا روبەروی زیاتر لە 75 كیلۆمەتر چوارگۆشەی گرتەوە ئەو پیسبوونە و پرۆسەی پاككردنەوەی بەردەوامە.
رەنا بەلۆ وەكو چركەساتی یەكەمی دەستپێكردنی دەستپێشخەرییەكە تامەزرۆیە، ئەو دەڵێت "بڕوامان بەوە هەیە هەموو دارێك كە دەیڕوێنین چیرۆكێكی تایبەت بە خۆی هەیە، هەموو چیرۆكێكیش دەرفتێكی نوێیە بۆ ژیان، لەم دەستپێشخەرییەدا نەك تەنیا ژیان بۆ زەوی دەگەڕێنینەوە، بەڵكو هیوا بۆ خەڵكەكەمانیش، چاندنی ئەم دارانە بۆ بنیاتنانەوەی كۆمەڵگە و بەهێزكردنی رۆحی هەماهەنگییە، با پێكەوە چاوەڕێبین و بەرهەمی ئەوە بچنینەوە كە دەستمانپێكردووە".
