دوو سەتڵی خۆڵ لە بەردەم دەرگای ماڵی دایە حاجی دانراوە، یەكێكیان رەنگی رەش و گەورەترە، بە كوردی لەسەری نوسراوە بۆ خاشاكی وشك، ئەویتر رەنگی سور و بچوكترە، تەنیا پاشماوەی خۆراكیی تێدەكرێت.
رازیە مەحمود لە حەفتاكانی تەمەنیدایە و بە دایە حاجی بانگیی دەكەن، بە دوو عەلاگەی پڕ لە خۆڵ و خاشاك لەبەردەم دەرگای ماڵەوە دەركەوت، دوای ئەوەی هەر یەكێكیانی خستە ناو سەتڵێكی جیاوازەوە، وتی "پێشتر هەستم بە تاوان دەكرد كە پاشماوەی خۆراكییم لەگەڵ شوشە، دەبە و ئاسن بە تێكەڵی دەكردە یەك سەتڵی خۆڵەوە".
نزیكەی دوو ساڵە لە گەڕەكەكەی ماڵی دایە حاجی، كە دەكەوێتە ناوەندی ناحیەی روڤیە لە قەزای شێخان، بە دەگمەن پاشماوەی خۆراك تێكەڵ بە پاشماوەكانی تر دەكەن، چونكە لە دەرگای هەر ماڵێكدا سەتڵی جیاواز بۆ جیاكردنەوەی خۆڵ و خاشاك دانراوە.
"رۆژانە ئۆتۆمبێلی تایبەت بە خۆڵ و خاشاك، بە جیا سەتڵە خۆڵەكان كۆدەكاتەوە و پاشماوە جیاكراوەكان دەبات بۆ كۆمپانیا، تا لەوێ بەرهەمی دیكەی لێ دروستبكرێتەوە" دایە حاجی وای وت، ئەو پێشتریش دژی تێكەڵكردنی پاشماوەكان بووە، بۆیە دەستپێشخەری دەكرد و خۆراكی بە جیا هەڵدەگرت تا بیدات بە مەڕو ماڵات.
جیاكردنەوەی خۆڵ و خاشاك لەسەرچاوە سەرەكییەكەیەوە، كە ماڵانە، تا ڕادەیەك دەستپێشخەرییەكی نوێیە لە عیراق و لە هەر سێ قەزای شێخان، ئاكرێ و بەردەڕەش-ی سەر بە پارێزگای دهۆك، چۆتە بواری جێبەجێكردنەوە و زۆرینەی هاوڵاتیانیش لەگەڵیدا راهاتوون.
پاشماوەی جیاكراوەی ماڵان، هیچی بە فیڕۆ ناچێت، لەلایەن گەورە كۆمپانیایەكی ناوخۆییەوە، بەدەستی كاری خەڵكی ناوچەكە و بە تایبەت ژنان، بە چەند قۆناغێكی چارەسەركردندا تێدەپەڕن، هەندێكیان وەكو ماددەی خام رەوانەی دەرەوە دەكرێن و بەشێكیشیی لە نێویاندا پاشماوەی خۆراكی دەكرێن بە پەیین و ئالیك و تا لە ناوخۆدا سودیان لێوەربگیرێـت.
دایە حاجی گەشبینە بە پرۆژەی جیاكردنەوەی خۆڵ و خاشاك لەلایەن هاوڵاتیانەوە، تا هەموو هەرێمی كوردستان بگرێتەوە، دەڵێت "لەوکاتەوەی ئەو بڕیارە جێبەجێدەكرێـت، کاری منیشی ئاسانتر کردووە، چیتر من پاشماوەی خواردن ناخەمە ساردكەرەوەوە تا كۆیبكەمەوە و بۆ مەڕو ماڵات بیانبەم بۆ گوند".
چارەسەرێك لە سەرچاوەكەوە
كۆمپانیایەكی ناوخۆیی لە دهۆك، لە چوارچێوەی دەستپێشخەرییەكی نوێدا بە هاوكاری راستەوخۆی هاوڵاتیان، سەتڵی جیاوازی داناوە بۆ جیاكردنەوەی پاشماوەی رۆژانەی هاوڵاتیان لەنێو ماڵەكانەوە، بە ئامانجی ریسایكلین و هەروەها بەرەنگاربوونەوەی پیسبوونی ژینگە.
مەسعود محەمەد، بەڕێوەبەری كۆمپانیای (MRF) بۆ وەبەرهێنانەوەی خۆڵ و خاشاك وتی "پێشتر زۆر سەخت بوو خۆڵ و خاشاكی ماڵان لە یەكتری جیابكەینەوە، بۆیە بیرمان لەوەكردەوە بگەڕێینەوە بۆ سەرچاوەی كێشەكە، لە نێو خودی ماڵانەوە چارەسەرەكە دابنێین، بۆیە گرێبەستمان لەو چوارچێوەدا نوێكردەوە كە سەتڵی جیاكردنەوەی خۆڵ و خاشاك بۆ ماڵان دابنێین".
ئەو كۆمپانیایە لە ساڵی 2011ـەوە خۆڵ و خاشاكی هەرسێ قەزای ئاكرێ، شێخان و بەردەڕەش كۆدەكاتەوە، بەڵام دوو ساڵێكە دەستپێشخەری جیاكردنەوەی پاشماوەی لەلایەن هاوڵاتیانەوە خستۆتە بواری جێبەجێكردنەوە، بۆ ئەوەش بە بڕی زیاتر لە ملیارێك و 355 ملیۆن دینار سەتڵی جیاكردنەوەی خۆڵ و خاشاكی كڕیووە و بێبەرانبەر بەسەر ماڵاندا دابەشیكردووە.
"ئەگەر مرۆڤ گەندەڵ نەبوو و لە ماڵەکەی خۆیەوە ژینگەی پاراست دەتوانێت شتی زۆر گەورەتر و باشتریش بکات، بۆیە دوو ساڵە سەتڵی جیاوازی خۆڵ دانراوە و زۆر بەو هەنگاوە دڵخۆشین، لەروی ئابورییەوە بۆ خەڵكی تر سودی هەیە و پاكڕاگرتنی ژینگەشە" بەوتەی ئومێد جەلال (28 ساڵ)، دانیشتوی قەزای شێخان.
دەستپێشخەرییەكە تەنیا بۆ ماڵان نییە، بەڵكو ناوبازاڕ بە گشتی چێشتخانە، دوكان، كافێ و شوێنەكانی دیكەی گرتۆتەوە، لە پاڵ مزگەوت و فەرمانگە حكومییەكان. هەر شوێنێك سەتڵ یاخود حاویەی تایبەت بە پاشماوەی وشكی هەیە وەكو كارتۆن، شوشە و دەبە و لەگەڵ پاشماوەی تەڕ و خۆراكیی تێكەڵ ناكرێن.
بڵند تاهیر، بەڕێوەبەری شارەوانی ئاکرێ دەڵێت دوو ساڵە ئەو پرۆژەیە لەكاردایە و خەڵكیش زۆر هاوكارن بۆ جیاكردنەوەی خۆڵ و خاشاك، "لەڕێی 23 لیژنەوە سەرپەرشتیی كارەكانی جیاكردنەوە و كۆكردنەوەی خۆڵ و خاشاك دەكەین، بۆ هەموو كەرتەكان ئۆتۆمبێلی تایبەت بە كۆكردنەوەی زبڵ تەرخانكراوە".
لەو گەڕەكانەی ئۆتۆمبێلی پێناگات، وەكو گەڕەكی (چوستایی قوڕئاڤ) لە ئاكرێ، كە كۆڵانەكانی زۆر تەسكە، لەڕێی چوار گوێدرێژەوە خۆڵ و خاشاك كۆدەكرێتەوە، كە چەند هاوڵاتییەك سەرپەرشتییان دەكەن.
كارتۆن، شوشە، دەبە و خۆراك جیادەكەینەوە، ئەم هەنگاوە كارئاسانییە بۆ ئێمە و ئەو كرێكارانەی خۆڵ و خاشاك كۆدەكەنەوە
بە هەر سێ قەزای ئاكرێ، بەردەڕەش و شێخان 20 شارەوانییان هەیە و 23 لیژنەش بۆ هەموویان دانراون تا چاودێری پرۆسەی كۆكردنەوەی خۆڵ و خاشاك تا جیاكردنەوە و چارەسەركردنی، بكەن.
مەسعود محەمەد رونیكردەوە، 165 ئۆتۆمبێلی تایبەت بە كۆكردنەوەی خۆڵ و خاشاكیان هەیە، كە رۆژانە دەچنە ناوچە جیاوازەكانی ئەو سێ قەزایە و ئەوەی كۆیدەكەنەوە دەیگەیەنن بە كارگە، بۆ جیاكردنەوەی تەواوەتی و دواتر تێپەڕینیی بە قۆناغی چارەسەركردندا.
لە هەر سێ قەزاكەدا رۆژانە 200 تا 250 تۆن خۆڵ و خاشاك كۆدەكرێتەوە.
"ئێمە تەواو پابەندین، كارتۆن، شوشە، دەبە و خۆراك جیادەكەینەوە، ئەم هەنگاوە كارئاسانییە بۆ ئێمە و ئەو كرێكارانەی خۆڵ و خاشاك كۆدەكەنەوە، جگە لەوەی دووبارە بەكاردەهێنرێنەوە و لە بری زیان سودی هەیە" شڤان عوسمان، خاوەنی چێشتخانەیەک لە شێخان وای وت.
لە هەموو پارێزگای دهۆك، رۆژانە زیاتر لە هەزار و 600 تۆن خۆڵ و خاشاك هەیە، بەپێی راپۆرتی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان. هاوكات راپۆرتی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار دەریدەخات؛ بڕی خاشاکی کۆکراوە لە ڕۆژێكدا بۆ هەموو هەرێم دەگاتە شەش هەزار و 829 تۆن.
د. خوناڤ حەسەن، پسپۆڕی بواری ژینگە و مامۆستای زانکۆ، دڵخۆشە بە ئەزمونی جیاكردنەوەی خۆڵ و خاشاك، "لە بەرژەوەندی پاكبوونەوەی ژینگەدایە و سیمای ئەو دەشت و ناوچانەش ناشیرین و پیس نابن، پاشماوەی خواردن و خۆراكیش كەڕوو ناکەن و نابنە ژەهر بۆ پیسبونی ژینگە".
خۆراك بەگشتی، شەش مانگ لەدوای ئەوەی ژێر خۆڵ دەكرێت، دەڕزێت و دوای ئەوە غازی میسانی لێ دەردەچێت، ئەو غازەش كاریگەریی زۆری لەسەر ژینگە هەیە. خوناڤ بەدڵنیاییەوە دەڵێت ئەگەر هەمان دەستپێشخەری لە هەموو ناوچەكانی دیكە هەبن، ئەوا دەبێتە هۆی پاكبوونەوەی ژینگە.
هەموان پێكەوە لە بەرەیەكدا
هاوڵاتیان چەقی سەركەوتنی دەستپێشخەری جیاكردنەوەی خۆڵ و خاشاكن لە ئەزمونەكەی ئاكرێ، بەردەڕەش و شێخان، بەدوای ئەواندا كۆمپانیا و كارگە و لایەنە پەیوەندیدارەكانی حكومەت دێن، لە كۆتاییدا بە پاشماوەی فڕێدراو چەندین دەستكەوت و بەرهەمیان هەیە.
ئەو 200 بۆ 250 تۆنە خۆڵ و خاشاكەی رۆژانە كۆدەكرێتەوە، راستەوخۆ بەرەو بنكەی سەرەكی كارگەی وەبەرهێنانەوەی (MRF) رەوانە دەكرێن، كۆمپانیاكە سێ ئامێری تایبەت بە ریسایكلینی هەیە، یەكێكیان بۆ پاشماوەی ئاسن، یەكێكی دیكەیان بۆ شوشە و ئەوەی دەمێنێتەوە بۆ ئەلەمنیۆم و پاشماوەی دیكەیە.
"خۆڵ و خاشاكی وەكو كارتۆن، نایلۆن، پلاستیك و هاوشێوەكانیان، دوای هەڵڕشتنیان لە شوێنی تایبەت، بەسەر قایشێكی پان دەجوڵێن بە ئاڕاستەی ناو كارگە و دەچنە بەردەستی كرێكارەكان، لەوێ ژمارەیەك خاتوون وەستاون و هەر یەكێك حاویەیەكی بە تەنیشتەوەیە، تا هەر یەكێكیان جۆرێك لە پاشماوە جیابكاتەوە" بەڕێوەبەری كۆمپانیاكە وادەڵێت.
مەسعود باسی لەوەكرد بەشێك لە خۆڵ و خاشاكی جیاكراوە، بە جیا و دوای پاككردنەوە، بە ئامێری تایبەت دەهاڕدرێن، پاشان كەبس دەكرێن و هەندێكیان دەفرۆشن بە كۆمپانیای تری ناوخۆیی كە بەرهەمی لێ دروستدەكەن و هەندێكیشی وەكو ماددەی خام رەوانەی توركیا و ئێران دەكرێن.
"داهاتەكەی نیوەی بۆ كۆمپانیا و نیوەكەی دیكەی بۆ شارەوانی ئەو سێ قەزایە دەڕوات" وەكو كۆمپانیاكە دەڵێت بەدەر لە قازانجی دارایی، خاك و ژینگە لەو ماددانە رزگار دەكەن.
لە پاشماوەی خۆراك پەیینی كشتوكاڵی یان ئالیكی لێ بەرهەمدەهێنرێت
زۆرێك لە خۆڵ و خاشاك لە عیراق چارەسەر ناكرێن، راستەوخۆ دەخرێن بە ژێر گڵەوە یان دەسوتێنرێن، كە ئەوەش زیانی بۆ ژینگە هەیە و بەپێی ئامارێكی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار، لە پێنج ساڵی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم زیاتر لە 660 ملیار دینار بۆ كۆكردنەوەی خۆڵ و خاشاك و گواستنه‌وه و داپۆشینی خاشاك خەرجكراوە.
"ئەوەی دەمێنێتەوە لە پاشماوەی خۆراك، كە نزیكەی سەدا 65ـی كۆی خۆڵ و خاشاكەكە دەبێت، بە چەند قۆناغێكی چارەسەردا، پەیینی كشتوكاڵی یان ئالیكی لێ بەرهەمدەهێنرێت" بەوتەی بەڕێوەبەری شارەوانی ئاکرێ. بڵند تاهیر دەڵێت پەیین و ئالیكەكە توێژینەوەی لەسەر دەكرێت و بە رێكارەكانی وەزارەتی كشتوكاڵدا تێپەڕدەبێت، لە بەرنامەیاندا هەیە، دوای تەواوبونی پرۆژەی شێڵتەری سەگی بێلانە، بەشێك لە بەرهەمی كارگەكە بۆ ئەو شێڵتەرە تەرخانبكەن.
بە چەند رێگایەكی جیاواز پاشماوەی جیاكراوەی خۆراك لە كارگەكە سودی لێوەردەگیرێت؛ بەشێكیان لە گۆڕەپانێكی گەورەدا و بە قۆناغی جیاواز دەكرێن بە پەیین، دواتر وردی دەكەن و پاش پشكنین، بە نرخێكی رەمزی بە جوتیاران دەفرۆشرێت. بەشێكی دیكەشی دەكرێن بە ئالیك بۆ مەڕو ماڵات، ئەوەش بە چەند قۆناغێكدا تێدەپەڕێت تا ورد دەكرێت.
د. محەمەد عادل بەرواری، پسپۆڕی زانستی كشتوكاڵیی لە وەزارەتی كشتوكاڵ وتی "بەرهەمی ئەو كارگەیە زۆر بۆ خاک و جوتیاران باشە، چونكە هەمووی ئۆرگانیكە"، بەڵام ئەوەش پێویستی بە چەندین ماددەی دیكە هەیە تێكەڵی بكرێت و هاوسەنگ بێت، لەوانە نایترۆجین، فسفۆڕ و پۆتاسیۆم، كە خۆی لە پاشماوەی خۆراكیدا هەن و كۆمپانیا بڕەكەیان زیاتر دەكات.
ئیدارەی دهۆك بە وردی نازانن قەبارەی پاشماوەی خۆراك لە خۆڵ و خاشاكی پارێزگاكەدا چەندە، دەڵێن بە نزیكەیی زیاتر لە سەدا 50 دەبێت.
د. محەمەد مەجید، بەڕێوەبەری ڤێتێرنەری بەردەڕەش دەڵێت پاشماوەی خۆراك، دوای وشككرنی و هاڕینی بە ئامێری تایبەت، ماددە و كانزای تێكەڵ دەكرێت تا بكرێتە ئالیك، هەروەها رێژەیەكی باش لە ڤیتامین، پرۆتین و كاربۆهیدارتی تێدابێت، "ئەو كۆمپانیایە لە بەرهەمهێنانی ئالیك لە پاشماوەی خۆراكەوە بەو رێكارانەوە پابەندە".
بەكارهێنانەوە و وەبەرهێنانەوەی پاشماوەی رەق و خۆراكی یەكێكە لە رێگاكانی بەرەنگاربوونەوەی پیسبوونی ژینگە، كە بەپێی ئامارێكی نەتەوە یەكگرتووەكان، عیراق پێنجەم ناوچەی جیهانە بۆ دەركەوتنی كاریگەری و لێكەوتە نەرێنییەكانی گۆڕانی ئاووهەوا.
بەردەوامی لە هۆشیارییدایە
گرنگترین ئاڵنگاری بەردەم پرۆژەکە، بەردەوامی بڕواپێهێنانی خەڵكە تا پاشماوەكانیان جیابكەنەوە، ئەو بەربەستە قۆناغێکی باشی بڕیووە لەرێی هەڵمەتەكانی هۆشیاری و تا دەگات بە سەپاندنی سزای دارایی بۆ ئەوانەی پێشێلكاریی دەكەن.
مەسعود محەمەد دەڵێت لە ماوەی ئەو دوو ساڵەدا، هەوڵدراوە خەڵك بە تەواوی خۆڵ و خاشاكەكە جیابكەنەوە، سەرەتا ئاستی پابەندییەكە كەم بووە و دواتر بەرزبۆتەوە بۆ سەدا 60، واتە ئەو رێژەیە پاشماوەكان لە بەردەم دەرگای ماڵەكانیانەوە بە جیا دەخەنە سەتڵی خۆڵەكانەوە.
لایەنە پەیوەندیدارەكان، لەڕێی چەند رێنمایی و رێكارێكەوە، بڕیاریانداوە بە سەپاندنی سزای دارایی بەسەر ئەو هاوڵاتییانەی پابەندی جیاكردنەوەی خۆڵ و خاشاك نابن. بەڕێوەبەری شارەوانی ئاكرێ دەڵێت "هەماهەنگی خەڵك پێشتر لەگەڵ پرۆژەدا سەدا 100 نەبوو، بەڵام لەڕێگەی سۆشیال میدیا، مامۆستایانی ئایینیی و هەڵمەتەکانی هۆشیاریی شارەوانییەوە، هانی خەڵكمان دا پابەندبن، بەوپێیەی جیاكردنەوەی خۆڵ و خاشاك لەو ناوچانە بووە بە ناچاری".
جگە لە بەردەوامیی هۆشیاری بۆ پابەندبوونی خەڵك، چاودێری كارەكانی كۆمپانیا، یەكێكە ترە لە ئاڵنگارییەكان و دەبێت بەردەوامی لەژێر چاودێریدا بێت، لەوانە بەرهەمەكانی ئالیك و پەیین، تا زووزوو بە وردبینی و پشكنیندا تێپەڕن و نەبنە زیان بۆ كشتوكاڵ و كەرتی ئاژەڵداری.
هێزی ژنان و بەرهەمێكی باشتر
لە جیاكردنەوەی خۆڵ و خاشاكەكەوە تا بەكارهێنانی بەرهەمەكەی، بۆتە دەرفەت و لە هەمانكاتدا كارئاسانیی بۆ خەڵك، بە تایبەت ژنان لەو دەستپێشخەرییەدا هێزی پلە یەكن، زیاتر لە نیوەی كرێكاران پێكدەهێنن.
جیاكردنەوەی خۆڵ و خاشاك لەو ناوچانە بووە بە ناچاری و دەبێت پێوەی پابەندبن
"ئێمە 55 ئافرەتین لێرە و ناومانناوە ماڵی دووەمی 55 خوشكەكە" ئاڤان جەلیل (44 ساڵ) وای وت،کە هەشت ساڵە لەو كارگەیە كاردەكات و لە دابینكردنی بژێوی خێزانەكەیدا بەشدارە.
لەكاتی كاركردندا، جلوبەرگی تایبەت بە دەستكێش و كەمامەوە دەبەستن، دوای كار خۆیان تەعقیم دەكەن تا لە مەترسی نەخۆشی بەدوربن، هەر یەكێكیان رۆژانە ئەركێكی لەسەرشانە، بۆ نمونە یەكێك تەنیا كارتۆن جیادەکاتەوە، یەكێكی تر تەنیا دەبەی پلاستیكی ئاو.
رۆژانە لە 9ـی بەیانییەوە دەچنە سەر كار تا 4ـی دوانیوەڕۆ، بە موچەی مانگانەی 400 هەزار دینار کاردەکەن.
سۆزان كامەران (38 ساڵ)، چوار ساڵە لەو كارگەیەیە، هاوسەرەكەشی لە هەمان شوێن شۆفێری ئۆتۆمبێلی كۆكردنەوەی خۆڵ و خاشاكە، دەڵێت هیچ كارێك بۆ ئافرەتان سەخت نییە، ئەوانیش هاوكار و بەشدارن لە بەرەنگاربوونەوەی پیسبونی ژینگەدا، لەرێی ئەو كارەكە كە هاوكات سەرچاوەیەكیشە بۆ بژێوی.
ئەو سێ قەزایەی دەستپێشخەرییەكە دەیگرێتەوە، ژمارەی دانیشتوانیان دەگاتە زیاتر لە 544 هەزار كەس بەپێی خەمڵاندنەكانی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، كە سەرچاوەیەكی سەرەكی دانیشتوانەكەی كشتوكاڵ و ئاژەڵدارییە، هەر ئەوانیش سودمەندن لە بەرهەمەكانی ریسایكڵین.
"بە پارەیەكی كەم بەرهەمی ئالیكی ئەو كارگەیەمان دەستدەكەوێت، ئەوەش كارێكی باشە بۆ ئێمە" ئەیوب شوان وادەڵێت، ئەو رۆژانە مەڕو ماڵات دەلەوەڕێنێت و ماوەیەكیشە ئالیكی بەرهەمهێنراو لە پاشماوەی خۆراك بەكاردەهێنێـت.
لە گوندی ئیسماوای بەردەڕەش، 700 ماڵ هەن و سەدا 80ـیان بە كشتوكاڵ و ئاژەڵدارییەوە سەرقاڵن. لەتیف شاكر (64 ساڵ) بەدەم كاری كشتوكاڵییەوە باسی لەوەكرد چۆن بەرهەمی پەیین-ـی كارگەكەی بەكارهێناوە و هیچ زیانێكی نەبووە، "بە پارەیەكی كەمتر پەیین لەوان دەكڕین. پەیینەكە سروشتییە، تام و جۆری بەربومەكانم ناگۆڕێت و زۆر پاك و بێ كێشەیە".
