لە ناڕەحەتییەكی كاتیی تایبەتییەوە، بیرۆکەی پڕۆژەیەکی نوێ لە دایکبوو، دوو خوشک بڕیاریاندا ئەزموونی سەختی سوڕی مانگانە بکەنە دەرفەتێک بۆ دروستکردنی بەرهەمی تەندروست و دۆستی ژینگە.
پاد، دایبی منداڵ و هەندێك لە پێداویستییەكانی ژنان؛ لە بەرهەمە دیارەكانی ئەو دەستپێشخەرییە بچوكەن، كە دوبارە بەكاردەهێنرێنەوە و فڕێنادرێن، ئامانجێكیشی باشترکردنی ئاسوودەیی ژنان و کچانە، لەگەڵ چارەسەری داهێنەرانەی كەمكردنەوەی بەفیڕۆدان.
"دەستمانكرد بە دروستكردن و بەرهەمهێنان لە قوماشی كواڵیتی بەرز و باشترین جۆری پاد (سانتی) كە ژنان سودی لێببینن و بەكاریبهێننەوە" شاناو جەلال، خاوەنی براندی مۆر وای وت، ئەو دەڵێت هەموو بەرهەمەكانیان لە نێویاندا دایبی منداڵ و پاد، بۆ یەكجار بەكارهێنان نین و چەندینجار بەكاردەهێنرێنەوە، دوای ئەوەی كەسەكە دەتوانێت بیشوات و پاكی بكاتەوە.
شاناو، بە هاوكاری خوشكێكی، براندەكە بەڕێوەدەبات، دواى چەند ساڵێك لە تاقیكردنەوە و خۆڕاگری، لە پێناو قایلكردنی كڕیار و سەركەوتن "زیاتر لە 30 جۆر قوماشم بۆ بەرهەمەكانم بەكارهێناوە، چوار ساڵ تاقیكردنەوەم كردووە بۆ ئەوەی بزانم كام قوماش و كەرەستە باشە، تا پڕۆژەكە نەبێتە جێی رەخنە" ئێستا بەرهەمەكانی وەكو هاوڕێی ژینگە لای بەشێك لە ژنان و منداڵانیش بۆتە هاوڕێ.
پاد و دایبی بازرگانی بازاڕ، بە یەكێك لە بەرهەمە مەترسیدارەكان بۆ مرۆڤ و ژینگە دادەنرێت، چونكە لە دروستكردنیاندا نایلۆن و پلاستیك و ماددەی كیمیایی هەیە، لە كاتێكدا زۆرینە تەنیا بۆ یەكجار بەكارهێنان دروستكراوە و دواتر لە فڕێدانیدا، یان دەسوتێنرێت، یاخود دەخرێتە ژێر خاكەوە و بە سەدان ساڵ شیی نابنەوە.
چوار ساڵ تاقیكردنەوەم كردووە بۆ ئەوەی بزانم كام قوماش و كەرەستە باش
مۆر؛ رەنگێك بۆ خانمان و ژینگە
دەستپێشخەریی مۆر بۆ پێنج ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، بەڵام بیرۆكەكەی زۆر پێشتر لە دایك بووە، شاناو جەلال دەڵێت "خۆم کەوتمە سوڕی مانگانەوە، ئەوکاتەی ئێمە هیچ شتێک وانەبوو، زۆر نارەحەتیم چەشت، پاد-ـی تایبەتیم بۆ خۆم دروستکرد لەو قوماشانەی لە ماڵەوە هەبوون. لە خەیاڵمدا بوو لە دەرفەتێك لە داهاتوودا کارێک بکەم ژنان و کچان ئەو ناڕەحەتییەی من بینیومە، ئەوان نەیبیننەوە".
خەونەكەی كرد بە كردار و هەرچی سەرمایەی هەبوو لە پڕۆژەیەكی بچوكدا خەرجی كرد.
"پێنج ساڵە كاردەكەین، پشتمان بە خۆمان بەستوە و كارێكی دڵسۆزانە دەكەین، نەک تەنیا بیر لە بەدەستهێنانی پارە بکەینەوە، لەگەڵ خوشکەکەم بەدواداچونی زۆرمان کرد بۆ باشترکردنی كواڵیتی دایبی و پێداویستییەکانی ژنان"، شاناو ناوی لە پڕۆژەكەی نا براندی مۆر، خۆی حەزی بەو رەنگەیە.
هاوشێوەی بەرهەمەكانی مۆر لە بازاڕدا، كە بازرگانین، زیاتر نایلۆن و پلاستیك لە دروستكردنیاندا بەكاردێت، لە جیهاندا ساڵانە 400 ملیۆن تۆن پاشماوەی پلاستیك هەیە و بەپێی نەتەوە یەكگرتووەكان، تەنیا سەدا 9ـی دوبارە بەكاردەهێنرێتەوە، سەدا 12ـی دەسوتێنرێت و سەدا 79ـی تێكەڵ بە سروشت و ژینگە دەبن.
سومەیە عەتا نەقشبەندی، پزیشكی پسپۆڕی نەخۆشییەکانی ژنان و منداڵبوون و نەزۆکی وتی "هەمیشە رێنمایی ئەو کچ و ژنانە دەکەین کە دێنە لامان ئەو پاد-ـانەی بەکاریدەهێنن با لۆکە بێت و نایلۆنی تێدا نەبێت و سادە و بێ بۆن بێت، چونکە هەوکردن لەو کاتانەدا زووتر روودەدات".
قوماشی جۆری پۆلیستەر (قوماشی نایلۆن – بە رێگای پیشەسازی دروستدەكرێت نەك لۆكە) پێویستی بە 200 ساڵە تا لە ژینگەدا شیببێتەوە، هەرچەندە بەرهەمهێنانى کیلۆیەک لۆكەش پێویستى بە حەوت هەزار و 500 بۆ 10 هەزار لیتر ئاو هەیە، بەڵام بەكارهێنانی لۆكە یان دوبارە بەكارهێنانەوەی کەمترین زیانی هەیە بۆ ژینگە.
شەنگە جەلال، خوشکی شاناو دەڵێت "بەرهەمەکانمان دوو ساڵە بەکاردەهێنرێن و ئەو قوماشانەی بەکاریدەهێنین هەموویان لۆکەن، دژە بۆن، دژە هەستیاریی و دۆستی ژینگەشن، زوو شی دەبێتەوە و زیانی بۆ ژینگە و تەندروستیش نییە و بەشێکیش لە پزیشکان بەکاریدەهێنن".
كەرەستەی بەشێك لە بەرهەمەكانیان لە وڵاتانی ئەوروپا و كەنەدا و ئوسترالیاوە هاوردە دەكەن، لەگەڵ پزیشكی ژنان هەماهەنگییان هەیە، تا زیاتر لە خراپی پاد-ـی بازرگانی و بازاڕ بكۆڵنەوە و لە بەرهەمەكانیاندا، ئەو مەترسییانە بنەبڕ بكەن و كڕیارەكانیان لە ئەگەری نەخۆشیی بەهۆی كەرەستەی خراپەوە، دووربخەنەوە.
پلاستیك، لە پێكهاتەی هەر بەرهەمێكدا هەبێت، لە ریزبەندی هۆكارە سەرەكییەكاندایە بۆ شێرپەنجە، لە پارێزگای سلێمانی تەنیا ساڵی رابردوو (2023)زیاتر لە سێ هەزار و 350 توشبوو تۆماركراوە و لە 10 مانگی ئەمساڵیشدا زیاتر لە سێ هەزار و 150 توشبوو تۆماركراوە، بەپێی دوایین ئاماری نەخۆشخانەی هیوا.
دكتۆر محەمەد عەبدولوەهاب، لێپرسراوی هۆبەی کۆنتڕۆڵکردنی شێرپەنجە لە پارێزگای سلێمانی وتی "رێکخراوی تەندروستی جیهانی ئەوەی سەلماندووە یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی تووشبوون بە شێرپەنجە پلاستیکە، چونکە یەکەم ماوەیەکی زۆری دەوێت تاوەکو شیی دەبێتەوە دواتریش دەچێتە ژینگە و کاریگەری لەسەر بەرهەمە خۆراکییەکانیش دروستدەکات".
لە هەرێمی كوردستان، رۆژانە زیاتر لە شەش هەزار تۆن خۆڵ و خاشاكی ماڵان كۆدەكرێتەوە، زۆرینەی هەر زۆری تێكەڵە و جیاناكرێتەوە، لە نێویاندا پاشماوەی دایبی و پاد.
د. شاگوڵ ئەبوبەکر، مامۆستای زانکۆ و توێژەر لە دەستەی کوردستانی بۆ توێژینەوەی ستراتیژی و زانستی، دەڵێت "نایلۆن و پلاستیک دوای شیبوونەوەشیان لە سروشتدا و بوونیان بە مایکرۆپلاستیک کۆتایییان نایەت، گۆڕانکاری دیکە روودەدات و بابەتی دیکە دروستدەکات هەندێک جۆریان هەیە نزیکەی 250 بۆ 400 ساڵ ساڵی دەوێت كە کاریگەری لەسەر خاک و ژینگەش دروست دەکات ".
ئەو ئاشنایە بە بەرهەمەكانی مۆر، كە دۆستی ژینگەن و مەترسی كەمتر دەكەنەوە، وەكو رونیكردەوە، بەرهەمەكانی دایبی و پاد لە بازاڕدا كە هەن، دەبنە هۆی پیشبونی ژینگە چونكە ماددەی نایلۆنیی تێدایە و دواتر بە زیانی مرۆڤ دەشكێتەوە.
مۆر بۆتە نیمچەكارگەیەك، حەوت بەرهەمی جیاوازی وەكو پێداوستی ژنان و منداڵان دەخاتە بازاڕەوە، بەشێكیان لەسەر داواكاری و خواستیی كڕیار دروستیی دەكەن.
دوای بەكارهێنانی بەرهەمەكانیان هیچ هەوکردن و کێشەیەکی تەندروستیم نەماوە
"بۆ نمونە تایبەتمەندی دایبییەکان لەو جۆرانەیە هیچ هەستیاری و سوربوونەوەیەک بۆ منداڵەکە دروستناکات.. بەرهەمەکانمان بۆ هەموو شارەکانی عیراق دەنێرین و لە وڵاتانی ئەوروپاش داواکاری لەسەر هەیە" بەوتەی خاوەنی براندی مۆر، شاناو دەڵێت "ئەو قوماشانەی بەرهەمەکانی پێ دروستدەکەین لە باشترین قوماشەکانن و گرەنتی دوو ساڵیان لەگەڵدایە بۆ بەکارهێنان".
گەشین کەمال شا محەمەد، پزیشکی پسپۆڕی پێست و جوانکاری دەڵێت "بەکارهێنانی ئەو بەرهەمانەی ماددەی لۆکەی تێدایە هەستیاری و کەڕوو نەخۆشییە گواستراوەکان، سوربوونەوەی پێست و بەکتریاش کەمدەکاتەوە" هەرچەندە زیاتر لەگەڵ ئەوەدایە بەرهەمەكان بەكارنەهێنرێتەوە لەڕوی تەندروستییەوە، بەڵام ئەگەر پێكهاتەكەی لۆكە بێت، بە خراپی نازانێت.
كڕیاری قایل؛ تەندروستی باشتر و خەرجی كەمتر
كڕیارانی بەرهەمەكانی مۆر؛ بە تایبەت ئەوانی دۆستی ژینگەن زۆر پەسەندی دەكەن، خەمییان كەمتر بۆتەوە و جارانیش كەمتر خەرجدەكەن.
د. نیشتیمان حەسەن، پسپۆڕی بواری ئابورییە و دەڵێت "منداڵ لەسەرەتاکانی تەمەنییەوە دایبی زۆری دەوێت کە زۆر لەسەر ماڵەکە دەکەوێت، بەڵام ئەو بەرهەمە بۆ دووساڵە و رەنگە چەند دانەیەک بەشی بکات تاوەکو گەورە دەبێت".
عیراق لە ریزبەندی پێنجەمین ئەو وڵاتانەدایە كەوتۆتە ژێر كاریگەری لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا، بۆیە نەتەوە یەكگرتووەكان هانی خەڵك دەدات، كڕینی زۆر كەمبكەنەوە، بەڵكو پشت بەو بەرهەم و پێداویستییانە ببەستن كە دەتوانن دوبارە بەكاریبهێننەوە.
"دوای بەكارهێنانی بەرهەمەكانیان، جۆری پاد، هیچ هەوکردن و کێشەیەکی تەندروستیم نەماوە" چۆڤیان نیگا وادەڵێت، ئەو ساڵێک و سێ مانگە بەرهەمی مۆر بەکاردەهێنێت، ئەو دەمێكە بەدوای بەرهەمی دۆسیتی ژینگەوەیە، "بەرهەمەكەم نیشانی پزیشك دا، دواتر بڕیارمدا بەكاریبهێنم، یەكەم دۆستی ژینگەیە و دوەمیش ئەوەیە فڕێنادرێت و پاشماوە زیاتر ناكات".
زیاتر لە 10 هەزار پاد بۆ سوڕی مانگانەی خانمان و زیاتر لە هەزار و 500 دایبی، بەشێكە لە بەرهەمهێنانی مۆر، لەگەڵ هەندێك جلوبەرگی ژنان و جانتا و كەرەستەی تر.
دەشنێ، پزیشکی منداڵانە و لە رێگەی هاوڕێیەكیەوە بە براندەکە ئاشنابووە کە دۆستی ژینگەیە، بۆیە بڕیاری بەکارهێنانیی دا، "ئەو منداڵانەشی سەردانم دەکەن بە تایبەت ئەوانەی سووربوونەوە و حەساسیەتییان هەیە، رێنمایی دایکیان دەکەم ئەو بەرهەمانە بەکاربهێنن چونکە هەم لە رووی ئابورییەوە هەم لە رووی تەندروستیشەوە سوودی لێدەبینین".
بازاڕی گەرمی بەرهەمەكانی مۆر زیاتر لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوەیە.
بێستان راستی، پزیشکی نیشتەجێی خولاو بەوشێوەیە بەرهەمەكانی بینیووە، وتی "من بەکارمهێناوە و زۆر سودیشم لێبینیون".
هاوكات، تابین حەمە سەعید، ئەندازیاری شارستانی كە ماوەی ساڵێک زیاترە بەکارهێنەری بەرهەمەکانی مۆر-ـە، دەڵێت "لەوەتەی ئەم بەرهەمانە بەکاردەهێنم حەساومەتەوە، چونکە بێ بۆنە و بۆ حەساسیەت و سوربوونەوەش کێشەم نییە، جگە لەوەش لە رووی ئابوریشەوە زۆر سوودم لێبینیوە و هەموو مانگێک ناچم بیکڕم"، ئەو هانی خوشکەکانیشی داوە بەکاریبهێنن.
مۆر هەر بەرهەمهێنان نییە، دەرفەتێكیشە بۆ رەخساندنی هەلیكار، بەوتەی شەنگە جەلال، سێ کارمەندیان هەیە و لەگەڵ داواكاری دیكەدا، كارمەندی تر زیاد دەكەن و لەڕێی راهێنانەوە، فێری پیشەكە دەبێت.
شێنێ هۆگر، لەو براندە كاردەكات و بەكارهێنەری بەرهەمەکانیشیەتی، ئەو وتی "بۆ كاركردن هاتم، ئێستا خۆشم بەرهەمەکانم بەکارهێناوە و سودی زۆرم لێبینیووە".
ململانێ لەگەڵ ئاستەنگەکان
بەرهەمەكانی مۆر دەبێت بەكاربهێنرێنەوە، ئەوەش واتە دوبارە شوشتن و پاككردنەوە، كە یەكێكە لە ئاستەنگییەكان و وادەكات بەشێك لە خانمان، سڵ لە كڕینی بكەنەوە.
"ئامادەنیم بەکاریبهێنم، راستە سوودی هەیە لە رووی ئابورییەوە، بەڵام من ناتوانم بیشۆم" کۆسار کەمال (16 ساڵ) وای وت. بە پێچەوانەشەوە تابین حەمە سەعید وتی "شۆردنەکەی زۆر ئاسانە و هیچ کێشەیەکم نییە لەگەڵیدا".
ناتوانین قەدەغەی ئەو ماددانە بکەین کە پلاستیک و نایلۆنیان تێدایە
لە كاتێكدا پیشەسازی مۆدە، كە پێداویستی و كەرەستەی ژنانەش دەگرێتەوە، لە ڕیزبەندی دووەمی سەرچاوەکانی پیسبوونی ژینگەیە و كەمترینی بەكاردەهێنرێتەوە.
د. نیشتیمان حەسەن، پسپۆڕی بواری ئابوری پێیوایە زۆرێک لە کچان و ژنان کەمتر بەکاریدەهێنن، لەبەرئەوەی دووبارە بەکاردەهێنرێتەوە و شۆردنی دەوێت، ئەوەش ئاستەنگییە و بە تایبەت بۆ بەشێك لە دایكان قورسە.
ئاسانی دەستڕاگەیشتن و هاوردەكردنی كەرەستەی بازرگانی، بەتایبەت ئەوانەی پێكهاتەكانیان نایلۆن و پلاستیكی تێدایە، هۆكارن بۆ كەمبونەوەی خواست لەسەر بەرهەمی دۆستی ژینگە.
مستەفا جومعە، وتەبێژی فەرمانگەی ژینگەی سلێمانی دەڵێت براندی مۆر بچوكە و نەبۆتە كارگە، بۆیە لای ئەوان تۆمار نییە، نەیشاردەوە "ناتوانین قەدەغەی ئەو ماددانە بکەین کە پلاستیک و نایلۆنیان تێدایە، چونكە بەدیلمان نییە، بە تایبەت ئەو بابەتەی دایبی منداڵان و پادی خانمان".
نەبوونی هاریکاریی، بە تایبەت دارایی و دەستنكەوتنی قوماشی كواڵیتی بەرز، لە ئاڵنگارییەكانی دیكەی دەستپێشخەرییەكەی شاناو جەلال بوون.
خاوەنی براندی مۆر لە دەرەوە قوماش هاوردە دەكات، هەندێكجار پزیشك و كەسانی پسپۆڕ قوماشی تەندروست و دۆستی ژینگەی بۆ دیاریدەكەن، ئەوەش بێبەرانبەر نییە و خەرجیی زۆری دەوێت تا پێیدەگات، بەڵام هێشتا نەبوونی بڕی پێویستی پارە و شوێن گونجاو بەربەستن، لەگەڵ كردنەوەی دوكان بەناوی براندەكەی ئەوەوە، ئەوەش بە یەكێك لە "رێگرییە گەورەكان" ناودەبات.
ئاڵنگارییەكان هەرچییەك بن هێشتا ئەو بەردەوامە، شاناو جەلال وتی، هەنگاوی زیاتر دەنێت و دەیەوێت براندەكەی گەورەتر بكات، لەو دووكانە چەند مەترییەی سلێمانییەوە كە لە یەككاتدا شوێنی بەرهەمهێنان و فرۆشتن و كۆگای كەرەستەكانیەتی، بگاتە شوێنی فراوانتر و لانیكەم بۆ قۆناغی یەكەم مۆر لە هەموو شارەكانی هەرێمی كوردستان لقی بکاتەوە.
