هەنگاوەكانی لاڤین زۆر بچوك و لەسەرخۆ بوون، لە پێناو ئامانجێكی زۆر گەورەتر؛ لە كاتێكدا خەمی پاراستنی ئاژەڵان و بە تایبەت سەگی بێلانەی هەیە، دەیەوێت هاوسەنگی بۆ سستمی ژینگەیی بگەڕێنێتەوە و خەڵكیش لە مەترسی نەخۆشی دوربخاتەوە.
سەگی بێلانە و پشیلەی زۆر لەناوشاردا؛ لە یەككاتدا سود و زیانیشی بۆ ژینگە هەیە؛ لەو نێوەندەدا، لاڤین عبدولوەهاب چارەسەرە گونجاوەكەی دۆزیوەتەوە، نە كوشتن، نە دورخستنەوە، لە بری ئەو دوو بژاردەیە رێگای دیكە هەن؛ نەهێشتنی مەترسی و نەخۆشییەكان و دواتر نەزۆككردن.
"ئەو سەگانەی كۆیاندەكەینەوە، نەشتەرگەریی نەزۆككردنیان بۆ دەكەین، لەگەڵ ئەوەشدا، كوتانی نەخۆشییەكانی گەڕی و هارییان بۆ دەكەین كە دەكرێت بۆ مرۆڤ و ئاژەڵی تر بگوازرێنەوە" لاڤین وای وت، ئەو دواتر سەگەكان ناخاتە شێڵتەر و شوێنی دوورەدەست، بەڵكو تێكەڵ بە سروشت یان شوێنی پێشتری خۆیانی دەكاتەوە، "دوای ئەو چارەسەرانە زۆر نەرم و نیان دەبن، هاوڕێیانە مامەڵە دەكەن و زیانیان نییە".
سەگی بێلانە رۆڵێكی ئاڵۆزی لە سستمی ژینگەدا هەیە، بەهەردوو لایەنی ئەرێنی و نەرێنی؛ هۆكارێكن بۆ كەمكردنەوەی ژمارەی زیندەوەرە قرتێنەرەكان لە ناوشارەكاندا، واتە ئەگەر سەگی بەرەڵا نەبێت ئەوا جرج و مشك و هەندێك زیندەوەری دیكە زیاتر دەبن و دەبنە زیان بۆ كشتوكاڵ و ژینگە و خەڵك.
هەروەها بەشێكیان لەسەر پاشماوەی خۆراك و ئاژەڵی دەژین، كە رێگایەكە بۆ پاكبونەوەی ژینگە لەو پاشماوانە، بەڵام زۆربونی ژمارەی سەگی بێلانە، رێگایەكی بۆ بڵاوبونەوەی نەخۆشیی و مەترسیی دیكە.
شوێنی سەگ و پشیلە نزیكی مرۆڤە، نەوەك دورخستنەوەیان، چونكە هەبونیان سود دەگەیەنێت بە ژینگە
خەمێك لە بری هەموان
لاڤین عەبدولوەهاب بە تەنیا نییە، گروپێكی خۆبەخشی لەگەڵدایە، لە ساڵی 2019ــەوە رێكخراوی پاكۆی بۆ پاراستنی ئاژەڵان دامەزراندووە و هەر لەرێگەی رێكخراوەكەوە، سەرقاڵی دەستپێشخەرییە نوێیەكەتی.
ئەو دەرچووی كۆلێژی پزیشكیی ڤێتێرنەرییە، لە كلینێكێكی ڤێتێنەریدا كاریكردووە و هەر ئەوەش هەوێنی بیرۆكەی پڕۆژەكە بووە، "خەڵك ئاژەڵی بێلانەی نەخۆش و ئازاردراویان بۆ دەهێنام، دواتر كەسەكە نەیدەزانی چی لێبكات، هەرچەندە كەسەكە نیەتیشی باشبێت، بەڵام ئەوە شوێن و رێگە و چارەسەری دەوێت".
سەرەتا بیریدەكردەوە پەناگەیەك بۆ ئاژەڵی بێلانە هەبێت، تا ئەوكاتەی چارەسەر وەردەگرن، چونكە بۆ هەمیشەیی گونجاو نییە، نە بۆ ئاژەڵەكە و نە خزمەتیش بە ژینگە دەكات، "شوێنی سەگ و پشیلە نزیكی مرۆڤە، نەوەك دورخستنەوەیان، چونكە هەبونیان سود دەگەیەنێت بە ژینگە".
لاڤین زیاتر رونیكردەوە، كە هەبوونی سەگ لە شار و ناوچەكاندا، رێگرییە لە دەركەوتی ئاژەڵی كێوی و دڕەندە، هەروەها بە نەبوونی سەگ، ژمارەی پشیلە زۆر دەبێت و هاوسەنگییەكە تێكدەچێت، ئەگەر پشیلەش لە ژمارەی سروشتی خۆی كەمببێتەوە، ئەوا مشك زۆر دەبێت، "ئیكۆ-سستەم وادەخوازێت هەمویان هەبن و هاوسەنگی ژینگە بپارێزن، نەك لایەكیان لاواز و لایەكیان بەهێز بێت".
تیمی پاكۆ، ئەركێكی سەرەكییان نەزۆككردنی سەگە، تا زاوزێ نەكەن و ژمارەیان هەڕەمەكییانە و بێشوومار زیادنەكات، پێش ئەو قۆناغە، چارەسەری نەخۆشییەكانی ئاژەڵەکە دەكەن، دڵنیادەبنەوە لەوەی مەترسییان بۆ دەوروبەر و كۆمەڵگە نییە، ئەوكات ئازادیان دەكەن.
"تائێستا 450 سەگمان نەزۆك كردووە، بەڵام ژمارەكە زۆرن و پرۆسەكە توانا و خێرایی زیاتری دەوێت"، لاڤین وادەڵێت، لە بارەی دوو قۆناغی هەڵمەتەكەیانەوە لە سلێمانی، لە ساڵی 2020ـەوە تا ئابی 2024.
بە دەگمەن كەسانی پسپۆڕ و شارەزا، یان بە گشتی هاوڵاتی لەسەر دۆسیەی پەیوەست بە سەگ قسە بۆ میدیا دەكەن، یان زۆر كەمن، (كەركوك ناو) چەند هەفتەیەك هەوڵیدا و نەیتوانی بۆچونی و لێكدانەوەی زانستی دەوڵەمەندی دەستبكەوێت.
مشتومڕی چارەسەری بڵاوبونەوەی سەگی بێلانە لە سلێمانی، ساڵانێكە بەردەوامە و چارەسەری كۆتایی نەكراوە، لە لایەك رەخنەی بەردەوامی هەندێك رێكخراو و چالاكوانی مەدەنی، لە لایەكی دیكە حكومەت و خەڵكی ناڕازی هەیە كە توڕەییان دەگاتە ئاستی داواكردنی كوشتنی بە كۆمەڵی سەگەكان.
شارەوانی سلێمانی لە ساڵی 2022ـدا شێڵتەری بۆ داڵدەدانی سەگی بێلانە كردەوە، بەڵام هەرزوو روبەڕوی رەخنە بۆوە، لە دوایین هەڵوێستیاندا رێكخراوی هانای ئاژەڵان، شێڵتەرەكە وەكو زیندان و شوێنێك بۆ لەناوبردنی سەگ ناودەبات.
دەستپێشخەرییەكی دیكەش هەبوو، لە ساڵی 2020ـدا ژمارەیەك چالاكوانی مافی ئاژەڵ، پرۆژەی "لانە بۆ ئاژەڵی بێلانە" لە سلێمانی راگەیاند، ماوەیەك بەردەوام بوو، بە دانانی كولانە لە شەقام و چەندین شوێنی شار، تا سەگی بێلانە تیایدا بحەوێنەوە، بەڵام دواتر ئەوەش دەنگیی نەما.
چەند ساڵێك لەمەوبەریش پێشنیازە یاسای پاراستنی ئاژەڵان لە هەرێمی كوردستان رادەستی پەرلەمان كرا، بە ئامانجی رێكخستنی مامەڵەی تاك لەگەڵ ئاژەڵ بە شێوەیەكی مرۆڤانە، پارێزگاری لە هاوسەنگی سروشتی و ژینگەیی، پارێزگاری لە ئاژەڵان و قەدەغەكردنی كوشتنیان بە فیشەك و ژەهر، جێبەجێكردنی رێكاری زانستی وەكو نەزۆككردن بۆ رێگری لە زیادبونی رادەبەدەری ئاژەڵی بێلانە، لەگەڵ چەندین رێكاری دیكەی وەكو بنیاتنانی شەڵتەر و چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ئاژەڵاندا تا نەبێتە زیان بۆ ژینگە.
پەرلەمانی كوردستان لە 29ـی تشرینی دوەمی 2022ـدا، یاسای ڕێکخستنی مامەڵەکردن لەگەڵ ئاژەڵە ماڵی و بێلانەکان-ـی پەسەند كرد، لە پێناو پارێزگاریکردن لە ئاژەڵە ماڵی و بێلانەکان، رێکخستنی بەخێوکردن و مامەڵەکردن لەگەڵیاندا، لە پاڵ پاراستنی سەلامەتی و تەندروستی مرۆڤ و ژینگە و تەندروستی گشتی لە زیانى ئاژەڵە ماڵی و بێلانەکان، هەروەها بڵاوکردنەوەی کلتوری ئاژەڵدۆستی، هەڵمەتی کوتان و دابڕاندن و کەرەنتینەکردنى ئاژەڵان و چارەسەرکردن تا دروستكردنی پەناگە، بەڵام پەسەندكردنی ئەو یاسایە دوای سێ هەفتە لە كۆتاییهاتنی تەمەنی یاسایی پەرلەمان هات و لەگەڵ بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان، ئەو یاسایە بە هەڵوەشاوە هەژماردەكرێت.
"زیادبونی سەگ و پشیلە، زیانی هەیە و چونكە ئەوان زیاتر حەز بە هاوڕێیەتی مرۆڤ دەكەن و لەنزیك ئەوان دەژین، كەواتە زۆربونیان وادەكات ئاسانتر نەخۆشییەكان بگوازنەوە بۆ مرۆڤ و ئاژەڵانی دیكە" شاگوڵ ئەبوبەكر، مامۆستای زانكۆ و توێژەر وای وت.
ئەو، كە لە دامەزراوەی كوردستان بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی و توێژینەوەی زانستی و تۆڕی زەوی كاردەكات، باسی لەوەكرد زیادبوونی هەر زیندەوەرێك یان روەكێك لە سیستمی ژینگەییدا، كاردەكاتە سەر ئەوانی تر، چونكە پێویستی زیاتری بە هۆكارەكانی ژیان وەك خواردن و شوێنی مانەوە هەیە، ئەوەش دەبێت لەسەر حسابی زیندەوەرێك یان روەكێك بێت.
شێوازە راستەكە كەمكردنەوەیانە بە شێوازێكی زانستییانەی وەك نەزۆكکردن
"خواردنی سەگ لەسەر پاشماوەی ماڵان و لاكە تۆپیوی ترە، كە هۆكاری گواستنەوەی چەندەها جۆری نەخۆشین، چونكە بەداخەوە لای ئێمە پاشماوەكان نازانستیانە فڕێ دەدرێن و تەنانەت پاشماوەی نەخۆشخانەكانیش لەگەڵ هی ماڵاندا تێكەڵ دەبن كە سەرچاوەی چەندین نەخۆشین و ئاژەڵەكانیش دەیخۆن" بەوتەی شاگوڵ.
هەر سەگ نییە، پشیلەش بەشێكی دیكەی سەرەكین لە پڕۆژەكەی لاڤین، لە ساڵی 2019ـەوە یەك قۆناغی نەزۆكردنی 120 پشیلەیان هەبووە، ئەوەش بە هاوكاری دارایی ژنێکی ئاژەڵدۆست.
"جگە لە نەزۆككردن، رۆژانە چارەسەری ئاژەڵەكان دەكەین" لاڤین رونیكردەوە نزیكەی 500 نەخۆشی هەیە كە پێیاندەوترێت نەخۆشییە (مرۆژەڵییەكان)، لە یەككاتدا زیان بە ئاژەڵ و مرۆڤیش دەگەیەنن، بۆیە هەر ئاژەڵێك لە سنوری خۆی زیاتر بوو لە ژینگەدا، ئەوا بە ئاسانی نەخۆشییەكان دەگوازێتەوە.
هیچ ئامارێكی رەسمی لەسەر ژمارەی سەگی بێلانە لە سلێمانی و هەرێمی كوردستان و بگرە عیراقیش نییە، بەڵام ئەوەی لە سلێمانی هەیە بە گریمانەیی بە 10 هەزار دەخەمڵێنرێت، بەپێی بەدواداچونەكانی رێكخراوی پاكۆ.
شوێنی كار و چالاكی ئەو رێكخراوە، لە باڵەخانەیەكی تەواونەكراوی شارەوانییە، دەكەوێتە یەكێك لە گەڕەكەكانی قەراغی شاری سلێمانی لەسەر روبەڕوی 400 مەتر بینا و حەوشەیەكی دوو هەزار مەتری لە گڵ دروستکراوە، لەوێ 20 سەگ هەبوون، هەریەكێكیان كێشەیەكی تەندروستی هەبوو، یان قاچ و پەلێكی لێكرابۆوە.
لاڤین وتی "ئەم سەگانە لێرە دەمێننەوە تا چاك دەبنەوە، دواتر پێش دەرچونیان نەزۆکدەكرێن، دەكوترێن و بەرەڵادەكرێن".
لەگەڵ كردنەوەی دەرگای شوێنی مانەوەی سەگەكاندا، هەمووی بەرەو روی لاڤین ڕۆیشتن، ئەویش لەگەڵ گرتنەباوەشیاندا، خۆی بە قوربانیان دەكرد، تیمەكەش هەموو پێكەوەبوون لەپێدانی خواردن بە سەگەكان، پاككردنەوەی شوێنەكە و چارەسەركردنیان.
شاگوڵ دەڵێت كاتێك كوتان بۆ سەگی بەرەڵا دەكرێت، ئەوە كاریگەری دەبێت لەسەر ئەوەی نەخۆشیەكە بۆ ئاژەڵانی دیكەو مرۆڤ نەگوازنەوە، زۆربونیشیان ترس لەناو گەڕەك و كۆڵانەكاندا دروستدەكەن و ئاستەنگی هاتوچۆ بۆ خەڵك و منداڵان دروستدەكەن ... شێوازە راستەكە كەمكردنەوەیانە بە شێوازێكی زانستییانەی وەك نەزۆكکردن.
هەروەها ئاماژەی بەوەدا زیادبونی سەگ هۆكارە بۆ ئەوەی راوی پەلەوەر و ئاژەڵی كێوی بكەن، لە كەمبونەوەشدا زیانی دەبێت و زنجیرەی سستمە ژینگەییەكە تێكدەچێت.
خۆبەخشی؛ كلیلی سەركەوتنە
هەرچی لاڤین و تیمەكانی رێكخراوی پاكۆ دەیكەن، پایەكانی لەسەر كاری خۆبەخشی كچان و كوڕانی گەنجی سلێمانی وەستاوە، كە خەمی پاراستنی ئاژەڵان و ژینگە، پێكەوە كۆیاندەكاتەوە.
یاد محەمەد (20 ساڵ)، یەكێكە لە خۆبەخشەكان، خوێندكاری بەشی كۆمپیوتەری پەیمانگەیە، هەم كارە ئاژەڵدۆستییەكان دەكات و هاوکات راییكردنی كارە تەكنیكییەكانی تیمەكەشی لە ئەستۆ گرتووە.
67 خۆبەخشی گەنج لە رێكخراوەكە كاردەكەن كە 42 یان كچن.
تیمەكە لە كارگەی كلتوری سلێمانییەوە بەرێدەكەون بۆ ناوبازاڕ، بە دیاریكراوی دەچنە شوێنێك كە پشیلەی تیادا چارەسەر دەكرێت، لە قاتی سەرەوەی باڵەخانەیەكدا و 15 بۆ 20 پشیلەی تێدایە، هەریەكێكیان بەدەست ئازارێكەوە دەناڵێنێت، لەوێ خزمەتی پێوستی پشیلەكان دەكەن لە پێدانی خۆراك تا چارەسەر، پێش ئەوەی بۆ شوێنێكی تر بڕۆن.
نالی هەڵۆ (19 ساڵ)، خوێندكاری 12ـی ئامادەییە، خۆبەخشە لە خزمەتكردنی پشیلە و سەگەكاندا، "هەفتەی چەند رۆژێك بەپێی مەجال لەگەڵ دكتۆرە لاڤە لە شوێنی سەگەكان و ئەو ئاژەڵانەی لە كۆڵانەكان پێویستیان پێمانە، لە چارەسەركردندا هاوكاردەبین" زۆرجار لەلایەن هاوڵاتیانەوە پەیوەندی بە تیمەكەوە دەكرێت بۆ چارەسەرکردنی سەگ و پشیلەی بێلانە.
ئەو دەستی بۆ یەكێك لە پشیلەكان درێژ كرد، كە رەشێكی خرپن بوو، ووتی، ساڵێكە چارەسەر وەردەگرێت، چونکە لە تاو سەرما چۆتە ناو مەكینەی ئۆتۆمبێلەوە و برینداربووە.
ویژدانم زۆر پێی ئاسودەیە بەوەی دەیكەم و ئاژەڵەكانم زۆر خۆشدەوێن
هاوڵاتییەك لە گەڕەكی راپەڕینی سلێمانییەوە پەیوەندی بە تیمەكەی لاڤینەوە دەكات، پشیلەیەكی نەخۆش هەیە، ئەو كەسەی پەیوەندی كردووە ناوی كاروان نزار (34 ساڵ)ـە، لە حەوشەكەیاندا خواردنی بۆ پشیلە دانابوو، یەكێكیان پەلەكانی دواوەی بە تەواوی لە جوڵە كەوتبوو.
كاروان وتی "ئەم پشیلەیە ئازاری گەیشتووە، نازانم بەچی بەڵام حاڵی باش نییە و خۆشم بردمە دكتۆر بەڵام چارەی نەكرا، بۆیە پەیوەندیم بەمانەوە (تیمەكەی لاڤین) كرد تا هاوكاری بكەن".
هاوکات، جەلیل عەبد (45 ساڵ)، کە خەڵكی بەسرەیە و لە سلێمانی نیشتەجێیە، ئاژەڵدۆستی كردوویەتی بە خۆبەخش لە تیمە گەنجەكەی پاكۆ، شۆفێرییان بۆ دەكات ئێستا لە كارەكانی دیكەشدا هاوكاریانە، ئەو وتی "لە ماڵەوەش 10 سەگ و پشیلە بەخێو دەكەم".
كارەكانی پاكۆ رێنیشاندەر و هاندەر بووە بۆ كاری دیكەی هاوشێوە؛ لە ئابی ئەمساڵ، دامەزراوەی ڤیم بە هاوكاریی شارەوانی و ڤێتێرنەری نەشتەرگەری نەزۆككردنی 500 سەگی بێلانەیان كرد.
لە هەولێریش وەكو سلێمانی ساڵی رابردوو شێڵتەر بۆ سەگی بێلانە كرایەوە، بەڵام بە روبەرێكی گەورەتر کە نزیكەی 20 دۆنمە، بەپێی ئامارێكی حكومەتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە سێ هەزار سەگی تێدا كۆكراوەتەوە لە قۆناغی یەكەمی دوای كۆکردنەوەیاندا، سەگەكان نەزۆكدەكرێن.
ئارامگرتنی دەوێت
لە دژایەتی كۆمەڵگەوە تا نەبوونی هاوكاریی دارایی، لە ئاڵنگارییە دیارەكانی بەردەم تیمەكەی رێكخراوی پاكۆ و خودی لاڤین عەبدولوەهابە.
"خەڵك بڕوا ناكات من بە خۆبەخشی ئەم كارە دەكەم، یان ئەوەی دەزانێت بەخۆبەخشی دەیكەم پێیوایە من هەڵەم، بەڵام خۆم ویژدانم زۆر پێی ئاسودەیە و ئاژەڵەكانم زۆر خۆشدەوێن" لاڤین وای وت.
نەزۆككردنی سەگ و پشیلە و چارەسەری نەخۆشیی و كوتان، هەمووی بە پارە دەكرێت، تەنانەت خواردن و دابینكردنی شوێنی مانەوە، ئەو تیمە كەمترین هاوكاری كراون.
لاڤین وتی "ژمارەی سەگ لە سلێمانی زۆرە، پێویستە نەزۆككردن و چارەسەریان خێراتر بڕوات، ئێمەش کۆمەكی داراییمان نییە، شوێنی گونجاومان نییە، شارەوانی بەكرێی مانگانە شوێنێكیان پێداوین كە پێشتر مانگای دەستبەسەرداگیراوی تێدا دەهێڵرایەوە".
بەربەستێکی دیكە، نەبوونی پلانی حكومیی سەردەمییانەیە بۆ مامەڵەکردنی کێشەی سەگی بێلانە، شێڵتەرەكان بونەتە جێی رەخنە و بەپێی یاسا بەركارەكانیش، لە نێویاندا یاسای ته‌ندروستی ئاژه‌ڵی ساڵی 2013ـی عیراق، پێویسته له هه‌ر پارێزگایه‌ك، لیژنه‌یه‌ك پێكبهێنرێت به هاوكاری هێزه ئه‌منییه‌كان بۆ له‌ناوبردنی سه‌گی بێلانە، بەڵام روننەكراوەتەوە چۆن لەناودەبرێن، لە هەندێك پارێزگا بە تاپڕ دەكوژرێن یان ژەهرخوارد دەكرێن.
شاگوڵ ئەبوبەكر دەڵێت "لەناوبرنی سەگەكان بەو شێوازەی بەكاردەهات، دەرمانخوارد دەكران زۆر نامرۆڤانەیە" ئەو پشتگیری شێوازی نەزۆككردن دەكات، تا كەمبكرێنەوە.
هاوشێوەی تیمەكەی لاڤین، سەدان هاوڵاتی رۆژانە لە گەڕەك و باخچە و شوێنە كراوەكاندا، پاشماوەی خۆراكی جۆراوجۆر بۆ ئاژەڵان بە تایبەت سەگی بێلانە دادەنێن.
لاڤین هێشتا پێیوایە نەگەیشتووە بە قۆناغی "شانازی"ـی تەواو، كاری تر هەیە بیكات، لە رێگادایە و زۆری ماوە بگات بە هەموو ئامانجەكانیی، "ئەگەر سەرچاوەی ماددی باش و جێگەمان هەبێت، زۆرترین سەگ بەخێراترین كات نەزۆكدەكەین".
"خەڵكێكیش هەن لەسەر ئەم كارە قسە و ئیهانەی زۆرمان دەكەن، جارێكیان هێلانەیەكمان دروستكرد لەكاتی بەفربارنیدا بۆ سەگ، هێشتا نەڕۆشتبوین، پیاوێك هات و بە دەم جنێودانەوە تێكیدا" لاڤین دواجار ووتی بۆئەوەی كۆمەڵگەیەكی مرۆڤدۆست و ئاژەڵدۆست بونیادبنێین، دەبێت فێری میهرەبانیی ببین.
