"سییەكانی سلێمانی" لە قۆناغی چالاككردنەوەدان تا هەوایەكی پاك و ژینگەیەكی سەوز بە شارەكە ببەخشێت، ئەوەش لەڕێی چاندنی 22 هەزار نەمامی جۆراوجۆر و سەوزكردنی 200 دۆنم زەوی. دەستپێشخەرییەكە تێكەڵەیەكە لە پابەندكردنی كۆمپانیاكانی بواری پەیوەندیکردن و هەڵمەتی سەوزكردنی چیای گۆیژە، بەڵام هەوڵەکان لەبەردەم بەربەستی گەورەدان.
چیای گۆیژە كە بە "سییەكانی سلێمانی" ناودەبرێت، دەکەوێتە بەشی باكوری خۆرهەڵاتی شارەكە، دیمەنێكی سرنجڕاكێش و دڵڕفێنی هەیە، جگە لە گرنگی ژینگەكەی بۆ هەوای سلێمانی، شوێنێكی گەشتیاری گرنگیشە.
پەیوەندییەکی راستەوخۆ لە نێوان پیسبونی هەوا و زیادكردنی رێژەی سەوزاییدا هەیە، زیادكردنی رێژەی نەمام چاندن، چارەسەرێكی سەرەتایی و سادەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی پیسبونی هەوا، كە بەگوێرەی (ئا کیو ئێر) کە کۆمپانیاییەکی سویسری تەکنۆلۆژیی کواڵیتی هەوایە، هەوای عیراق یەکێکە لە "هەرە پیسترینی" وڵاتانی جیهان.
لە سنوری پارێزگایی سلێمانیدا زیاتر لە سەدا 31ـی پیشەسازی عیراقی تێدایە، ئەمەش بەپێی نوێترین بەدواداچون و توێژینەوە، كە (رێكخراوی ئازادبوون بۆ گەشەپێدانی بەردەوام) لە نیوەی یەكەمی ئەمساڵ ئەنجامیداوە، ئەوە لەگەڵ بونی 600 هەزار ئۆتۆمبێل و چوار هەزار مۆلیدە.
ئاسۆ جەوهەر، لێپرسراوی دەستەی چاودێریکردن و تۆمارکردنی پیسبونی ژینگە لە تیمی ڕێکخراوی ئازادبوون وتی "ئەوە هۆكاری سەرەكیی پیسبونی ئاووهەوا و خاكە لە سنورەكەدا... دووەم ئۆكسیدی كاربۆن، نایترۆجین، هایدرۆكاربۆن و چه‌ندین گازی ژه‌هراویی مەترسیدار بۆ ژینگە و تەندروستی مرۆڤ بڵاودەكەنەوە".
دەستپێشخەرییەك بۆ چالاكردنی سییەكان
لە مانگی شەشی ساڵی 2020دا، کۆمپانیای ئاسیاسێڵ بە هاوبەشی رێكخراوی گەشەپێدانی مەدەنیەت (CDO) پڕۆژەی سەوزكردنی چیای گۆیژەی لەسەر روبەری 200 دۆنم زەوی دەستپێكرد، كە خۆی لە دروستكردنی دارستانێكدا دەبینێتەوە.
بەرهەم غەریب، بەڕێوەبەری پەیوەندییە گشتییەکانی کۆمپانیای ئاسیاسێڵ بە (کەرکوک ناو)ی وت "ئەوە گەورەترین پڕۆژەی ئاسیاسێڵە لە عیراق و هەرێمی کوردستان بۆ سەوزکردنی شاخی گۆیژە لە سلێمانی، بڕی یەك ملیۆن دۆلاری بۆ تەرخانکراوە".
بەوتەی لێپرسراوانی ڕێکخراوی گەشەپێدانی مەدەنیەت (CDO) كە هاوبەشی ئاسیاسێل دەكەن لە جێبەجێكردنی پڕۆژكە، تا ئێستا 22 هەزار نەمامی جۆراوجۆری بەردار و بێبەر چاندووە.
لێپرسراوێكی رێكخراوەكە وتی "12 جۆری درەختمان چاندووە، لەوانە سنەوبەری جۆراوجۆر، بەڕوو، دوو جۆر چوالە، دوو جۆر ژاڵە، بەڵاڵوک، قەرەقاچ، ئەرخەوان، فستق، زەیتون، چەقالە، توو، گەلادیشیا"، زیاتر وتی "لەپێناو گەشەپێدانی ژینگەدا بەردەوامین لە چاودێریی و خزمەتکردنی درەختەکان".
ئەو پڕۆژەیە دوای ئەوە هات كە ئاوات محەمەد، قایمقامی سلێمانی، لە ساڵی 2018دا كەمپینێكی بۆ سەوزكردنی چیای گۆیژە راگەیاند، كاتێك درەختەكانی بەهۆی ئاگركەوتنەوەوە دەسوتان، روی كەمپینەكە زیاتر لە كۆمپانیاكان بون.
تاریق حەمەغەریب، بەڕێوەبەری پۆلیسی دارستان و پاوانی سلێمانی كە شایەتحاڵێكی راگەیاندنی ئەو كەمپینەیە، وتی "كۆمپانیای ئاسیاسێل بۆ پەیوەندیکردن یەكێك بوو لەو كۆمپانیایانەی بەدەم داواكارییەكەوە چوو، كەمپینی سەوزكردنی گۆیژە دوای دوو ساڵ و لە 2020دا چووە بواری جێبەجێكردنەوە".
كۆی روبەری تەرخانكراو لە چیای گۆیژە لە چوارچێوەی ئەو كەمپینەدا، 200 دۆنم زەوی بوو، تاریق وتی "100 دۆنمی لە بەرامبەر ئەوەدایە بورجی پەیوەندی داناوە، 100 دۆنمەكەی تر بەشێكە لە كەمپینەكەی كە قایمقام رایگەیاندووە و ئاسیا قبوڵیكرد".
لە رێنمایی ژمارە 2ی ساڵی 2023ی دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی هەرێمی كوردستان لەژێر ناوی "بەدواداچون و بەرزەفتكردنی سەرپێچییە ژینگەییەكان"دا هاتووە دانانی تاوەرەكانی مۆبایل، ئینتەرنێت و تەواوی تاوەرەكانی پەیوەندی بێرەزامەندی ژینگەیی سزای هەیە تا رادەی راگرتنی پڕۆژە.
هەروەها كۆمپانیاكان ناچاردەكات بە پابەندبون بە روبەری سەوزایی پڕۆژە، یان لە بری سەوزكردن، وەك ئاماژەیەك بۆ ئەوە شارەوانی شوێنێكیان بۆ تەرخان دەكات تا سەوزی بكەن و دەبێت پێوەی پابەندبن.
سوارە محەمەد، ئەندامی دەستەی دامەزرێنەری کەمپەینی "گۆیژە بپارێزە"، وتی "چاندنی نەمام ئەركی هەمووانە، كاتێك بەشێك لە كۆمپانیاكان ژینگە پیسدەكەن، ئەركی حكومەتە لە بەرامبەردا ئەوەدا شوێنێكیان بۆ دیاریبكات تا سەوزی بكەن"، ئەوەش هەر بە پشتبەستن بە یاسا بەركارەكان.
كاتێك بەشێك لە كۆمپانیاكان ژینگە پیسدەكەن، ئەركی حكومەتە لە بەرامبەردا ئەوەدا شوێنێكیان بۆ دیاریبكات تا سەوزی بكەن
کەمپەینی "گۆیژە بپارێزە"، بۆ یەكەمجار لە 30ی ئایاری 2024 بە دەستپێشخەری تیمی ژینگەی رێكخراوی ئازادبون، دامەزرا، كاتێك بەشێك لە شاخی گۆیژە لە شاری سلێمانی روبەڕوی وێرانكاریی و داتاشین بۆوە لەلایەن كۆمپانیایەكی وەبەرهێنانی ناوخۆیی، كە دەیەوێت سروشتەكەی بۆ یەكەی نیشتەجێبون بگۆڕێت.
مستەفا جومعە، وتەبێژی فەرمانگەی ژینگەی پارێزگای سلێمانی لەگەڵ پشتگیرییكردنی پڕۆژەكە وتی "دەبێت کۆمپانیاکان قەرەبوی ژینگە بکەنەوە، گۆیژە بەهۆی پشتگیریی ئێمەوە سەوز بووە... هەرکەسێک یان کۆمپانیایەک و وەبەرهێنەرێک ئەو پڕۆژانەی دروستی دەکەن و دەبێتەهۆی پیسبونی ژینگە، ئەوا دەبێت قەرەبوی ژینگە بکەنەوە و شوێنێکی بۆ دیاری بكەن بۆ ئەوەی سەوزی بكەن".
"ئەگەر کۆمپانیاكە شوێنێکی نەبێت بۆ سەوزكردن ئەوا خۆمان شوێنی بۆ دیاری دەکەین تاوەکو سەوزی بکات".
تەكنیكی نوێی سەركەوتن
لە دارستانەكەدا تەكنیكی نوێی كشتوكاڵی جێبەجێدەكرێت چ بۆ ئاودان یاخود بۆ پاراستن، هەردوو كارەكە لەپێناو سەركەوتنی پڕۆژەكەدایە.
بەڕێوەبەری پەیوەندییە گشتییەکانی کۆمپانیای ئاسیاسێڵ جەختیكردەوە لەوەی كۆی ئەو پارەیەی بۆ پڕۆژەكە تەرخانكراوە – یەك ملیۆن دۆلار- بەسەر تەواوی پڕۆژەكەدا دابەشدەبێت. "جگە لە دروستكردنی دارستانەكە، بۆ كۆی سیستمی ئاودێریی، کاری ئەندازیاریی و چەندین کۆگەی گەورەی دفنکراو بۆ گلدانەوەی ئاو".
وتیشی "پڕۆژەکەی ئێمە تازەترین تەکنیکەکانی کشتوکاڵیی و ئاودێریی تێدا بەکارهێنراوە... لەژێر هەر چەند درەختێکدا ئامێر و تەکنیکێكمان داناوە كە ئاگاداركردنەوەمان بۆ دەنێریت لە حاڵەتی ئەوەی كێشەی كەمئاوی هەبێت یان شێی هەبێت".
لەگەڵئەوەشدا، سیستمی ئاگركوژێنەوەی بۆ دانراوە بۆ پاراستنی دارستانەكە لەكاتی ئاگركەوتنەوەدا.
شاخی گۆیژە، دیمەنێكی دڵڕفێن و ناوازەی هەیە لە هەموو وەرزەكانی ساڵدا، بەڵام ساڵانە روبەڕوی سوتانی درەختەكانی دەبێتەوە، دواینجار لە ئابی ئەمساڵدا لە ئەنجامی كەوتنەوەی ئاگر سەدان داری بە تەمەنی سنەوبەر لەناوچون.
بەپێی وتەی كارمەندانی (CDO) پڕۆژەكە سیستمی قەترەی بۆ دانراوە، كە لەرێی كۆگایەكی 15 هەزار لیتر ئاوەوە، ئاو دەدرێت. بۆ پاراستنی لە ئاگرکەوتنەوەش "39 خاڵی ئاگر کوژێنەوەی بۆ دانراوە".
هەردوو كۆمپانیای ئاسیا و رێکخراوی (CDO) دەڵێن لە پڕۆژەی تری ژینگەییدا بەشێوەی جیاواز كاردەكەن بۆ زیادكردنی رێژەی سەوزایی و خزمەتكردنی ژینگە.
بەڕێوەبەری پۆلیسی دارستان و پاوانی سلێمانی دەڵێت ئەوان بەنیازن هەڵمەتێكی تر بۆ چیای گۆیژە رابگەیەنن، بەتایبەت بۆ چاندنی نەمام لەو روبەرەی ئەمساڵ سوتاوە.
هەر درەختێك رۆژانە لە توانایدا هەیە بەشی چوار كەسی پێگەیشتوو ئۆكسجین بەرهەم بهێنێت بۆ هەناسەدان، ئەوەش بەپێی وەزارەتی كشتوكاڵی ئەمریكا كە جەختیكردۆتەوە لەوەی درەختەکان گەورەترین کارگەی ئۆکسجینن لەسەر زەوی و هاتووە "قەبارەی بەرهەمهێنانی ئۆکسجین لەلایەن دارەکانەوە بەندە بە چەند هۆکارێکەوە وەک جۆری دارەکە و قەبارەکەی و بارودۆخی ژینگەی دەوروبەری".
هەر درەختێك رۆژانە لە توانایدا هەیە بەشی چوار كەسی پێگەیشتوو ئۆكسجین بەرهەم بهێنێت بۆ هەناسەدان
هێشتا بەڕونی دیار نییە رێژەی روبەری سەوزایی لە سلێمانی و ژمارەی درخت چەندن، بەڵام بەپێی پێشبینی و ئەوەی حكومەتی خۆجێی بانگەشەی بۆ دەكات، نزیكە لە سەدا 15، ئەوەش كەمترە لە رێژەی ستانداردی جیهانی كە نابێت كەمتر بێت لەسەدا 30.
سوارە محەمەد، ئەندامی دەستەی دامەزرێنەری کەمپەینی "گۆیژە بپارێزە"، وتی "گرنگیی چاندنی نەمام هۆکارێکە بۆ زیاترکردنی ئۆکسجین و پاڵاوتنی هەوا و پیسبونی هەوا... دەتوانم بڵێم دەبێتەهۆی پوختەکردنی هەوای ژینگە".
"دەوڵەت خۆی زۆر گرنگیی بەلایەنی ژینگە نادات، بەڵکو زۆرجار هۆکارە بۆ زیادبونی پیسكردنی هەوا، لە رێگەی هێنانی دەیان کۆمپانیاوە"، وەك ئەوەی لە سلێمانی رودەدات كە زیاتر لە سەدا 31ـی پیشەسازی عیراقی تێدایە.
لە شاری سلێمانی 506 باخ و پارك تا ساڵی 2024 دروستكراون،كە حەوت دانەیان پاركی گەورەن و 85یان بلوارن – ئەو باخانەی لەنێو شەقامە سەرەكییەكاندا دروستكراون-، ئەوەش بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی باخچەكان.
بەپێی وەزارەتی تەندروستی هەرێم پیسبونی ژینگە و ئاووهەوا، یەكێكە لە هۆكارەكانی توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە، كە تەنیا لە ساڵی 2023دا نۆ هەزار و 911 حاڵەتی نوێی شێرپەنجە لە هەرێمی كوردستاندا تۆماركراون و دەركەوتووە شێرپەنجەی سییەكان دووەم بەرزترین جۆری شێرپەنجەیە.
ئاودان كێشە گەورەکەیە
پەیداكردنی ئاو بۆ پڕۆژەی سەوزکردنی چیای گۆیژە هێشتا پشتی بە شێوازە تەقلیدییەكە بەستووە، كە بریتییە لە بەكارهێنانی تانكەر، ئەوەش یەكێكە لە بەربەستەكانی بەردەمی.
لەكاتێكدا جۆرێك لە درەختەكانی پێویستی بە ئاودان هەیە تا لانیكەم گەورە دەبن، بەڵام هێشتا بە تانكەر ئاو بۆ كۆگای ئاوی پڕۆژەكە دەبردرێت. لە هاویناندا رۆژی یەكجار ئاودەدرێن.
لێپرسراوانی پڕۆژەكە جەختیانكردەوە كە نەیانتوانیوە سەركەوتوبن لە راكیشانی ئاو لە قەڵاچوالانەوە بۆ پڕۆژەكە، كە لە سەرەتاوە یەكێك بووە لە بیرۆكەكان.
"ساڵی رابردوو ئەو بیرۆكەیەمان دەستپێكرد كە بریتییە لە راكێشانی ئاوی چەمی قەڵاچوالان، بەڵام وازمانلهێنا"، بەبێ ئەوەی رونكردنەوە بدەن كە بۆچی سەركەوتوو نەبون و بیرۆكەكە لە بنەڕەتدا چی بووە.
بەڕای سوارە محەمەد، پارێزەری ژینگە، گرفتێكی تری بەردەم ئەو پڕۆژانە ئەوەیە یاسا و رێنماییەكانی پەیوەست بە پاراستنی ژینگەن چونکە وەك خۆیان جێبەجێناكرێن، بۆیە بەردەوام درەختەكان لەبەردەم سوتان و بڕینەوە و لەناوچوندان.
بەپێی یاسای دارستانەكان ژمارە 30ـی ساڵی 2009 لە عیراق، سزای بڕینەوەی دار لە 25 هەزار دینارەوە تا یەك ملیۆن دینار دەڕوات بێزیندانیکردن، بەڵام لە ياساى سزادانى عيراقى ژمارە 111ـی ساڵی 1969ـی هەمواركراودا، دوو ساڵ زیندانی و غەرامە دانراوە بۆ بڕینەوەی دارێک.
"یاساکان باشن، بەڵام كاریان پێناكرێت، وەک ژینگەپارێزان داوامانکردووە حکومەت کار بەو یاسایە بکات و پشتیوانیی لێبکات و بەهیزی بکات، تاوەکو خەڵک، کۆمپانیا و رێکخراوەکان لەو رێیەوە پارێزگاری لە ژینگە بكەن".
یاساکان باشن، بەڵام كاریان پێناكرێت
درختەكانی شاخی گۆیژە بچوكن و لە گەورەبوندان، لەو ناوچەیەش ئاگرنەكەوتۆتەوە و ئەو سیستمەی بۆ كەوتنەوەی ئاگر لە پڕۆژەكە دانراوە بەکارنەهاتووە.
مستەفا جومعە، وتەبێژی فەرمانگەی ژینگەی پارێزگای سلێمانی جەختیكردەوە لە پشتوانی هەر رێكخراو و پڕۆژەیەك ئەگەر پەیوەست بێت بە زیادكردنی رێژەی سەوزایی و وتی "دەتوانن داوا پێشكەش بكەن و شوێنیان بۆ دابینبكەین بۆ چاندنی نەمام".
لەو چوارچێوەیەشدا "كارگە و قوتابخانەی ئەهلییەكانمان ناچاركردووە و شوێنمان بۆ دابینكردون سەوزی بكەن".
بەڵام سوارە محەمەد دەڵێت "ئەوە بەس نییە، ئەگەر هۆشیاریی ژینگەیی لەگەڵ نەبێت، پێویستە حكومەت لە کەرتی پەروەردە و خوێندنگەكانەوە دەستپێبكات، پڕۆگرامی خوێندن لە خزمەتی ژینگە دەستكاریی بكات، تا گرنگیدان بە سروشت و ژینگەپارێزیی ببێتە کولتور".
