ئەگەر ئاوی هەر روبار و بەنداوێك "شیاو نەبێت بۆ خواردنەوە، مەلەكردن و ماسیگرتن"، پێیناوترێت "ئاوی شیرین"، ئەوەش بەپێی وتەی نەبیل موسا كە 14 ساڵە لەڕێی رێكخراوی پارێزەرانی ئاوی عیراق -کوردستان كاردەكات بۆ پاكڕاگرتنی ئاوی شیرین، لە وڵاتێك كە هۆشیاریی گشتی لە سەرەتایدایە بۆ گرنگیدان بەو پرسە گرنگە.
دەستپێشخەرییەکەی نەبیل بۆ پاراستنی سەرچاوەكانی ئاو، لەكاتێكدایە بەپێی رێکخراوى نەتەوە یەکگرتووەکان 884 ملیۆن كەس لە جیهاندا لە ئاوی خواردنەوە بێبەشن، (2.5) ملیۆن كەس-یش لە تەواوی جیهاندا بێبەشن لە بەكارهێنانی ئاوی تەندروست.
بەگشتی گرفتى کەمبونەوەى ئاوى سازگار لە جیهاندا بۆتە هەڕەشە لەسەر ژیانی گیانلەبەران و رووەك و مۆتەكەیە بۆ كۆی سیستمی ژینگەیی.
داتاكانی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان پێشبینی دەكات بۆ ساڵی 2050 پێنج ملیار و یەك ملیۆن كەس لە كۆی 10 ملیار كەس، روبەڕوی گرفتی كەمئاوی ببنەوە لە جیهاندا. ئەوەش زیاترە لە نیوەی دانیشتووانی گۆی زەوی كە بۆ ئەو ساڵە پێشبینی كراوە.
لەسەر ئەم بنەمایانە بۆ پارێزگاریكردن لە ئاو، نەبیل موسا، دامەزراندنی یەكەم رێكخراوی بۆ پاراستنی سەرچاوەكانی ئاو لە عیراق راگەیاندووە. چالاكییەكانیان بریتییە لە هەڵمەتی پاككردنەوەی سەرچاوەكانی ئاو، بڵاوكردنەوەی هۆشیاریی و دروستكردنی پارێزەرانی ئاو لە ناوچە جیاوازەكاندا.
تەمەنێك لەگەڵ ئاو
چیرۆكی دروستكردنی رێکخراوی پارێزەرانی ئاوی عیراق-کوردستان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2010، كاتێك نەبیل وەك خۆی دەڵێت لەگەڵ شارەزایەكی بواری پاراستنی ئاو گفتوگۆیكردووە، لەسەر لەناوچونی سەرچاوەی ئاوی سەرچنار لە سلێمانی. "لێرەوە بیرمكردەوە لەوەی چۆن كار بكەین تا سەرچاوەكانی ئاو بپارێزین، ئەو شارەزایە بۆ ئەوە هاندەرم بوو".
دروستكردنی رێكخراوەكە هاوكات بوو لەگەڵ كاركردنی ژمارەیەك چالاكوانی ژینگەیی و رێكخراو لەسەر پرسی بوژانەوەی هۆڕەکانی باشوری عیراق، كە لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوودا بە بڕیارێكی سیاسی سەدام حسێن، سەرۆكی حزبی بەعسی روخێنراو وشككران و بەهۆیەوە لانیكەم 200 هەزار كەس لە دانیشتووانەكەی ئاوارەبون.
نەبیل وتی "بەرنامەى کارى ئێمە دانانى پلانێکى کارایە بۆ سەرچاوەكانی ئاو، چاودێریکردنیان و پاراستنیان، لەگەڵ بەرزکردنەوەى ئاستى هۆشیاریی کۆمەڵگە لە پاکڕاگرتنى سەرچاوەكانی ئاو"، زیاتر وتی "مەبەستمانە سەرچاوەكانی ئاو وا بە پاکى بهێڵێنەوە كە شیاو بێت بۆ خواردنەوە، مەلەکردن و ماسیگرتن... چونکە نەبونى ئەم سێ خاڵە واتە ئاوەکە پێیناوترێت ئاوى شیرین".
نەبیل خۆی لە بواری هونەرییدا خوێندویەتی، هەر بۆیە دەیەوێت ژینگە تێکەڵ بە هونەرەکەى بکات، بۆ نمونە، هەندێك كات لەڕێی فێستیڤاڵ، شانۆ، نواندن، مۆزەخانەى بەلەم و فیلمى بەڵگەنامەیی ئەو كارە دەكات، ئامانجی هۆشیاركردنەوە و گرنگیدانی خەڵكە بە پرسی ئاو.
لە 30ی تشرینی دووەمی 2024دا رێكخراوەكە بەشداریكرد لە نمایشی پارێزەرانی ئاوی عیراق -کوردستان لە فیستیڤاڵی کراوەی بەسرە بە فانۆس و بەلەمی کەلەپوری.
"ئەم فیستیڤاڵە هەلێکی گرنگە بۆ ئاشتکردنەوە و پێناساندنی نەوەی نوێ بە کەلتوور و کەلەپوری عیراق و شێوازی سادەی پێشوی ژیانی ئاوی"، نەبیل زیاتر وتی "ناوبەناو هەڵمەتى پاککردنەوەى سەرچاوەكانی ئاو دەستپێدەكەین، سەرەتا لە رێگەى سۆشیاڵ میدیاوە بانگەوازدەکەین بۆ ئەوەى گەنج و بە تەمەن، کچان و کوڕان، تەنانەت منداڵانى قوتابخانەکان بێجیاوازى بەشداربن لە هەڵمەتەکانى پاککردنەوەى سەرچاوەكانی ئاو...".
كاری هەرەوەزیی بۆ پاككردنەوەی ئاو
رێكخراوەكە لە ئەمساڵدا چوار هەڵمەتی پاككردنەوەی سەرچاوەكانی ئاوی لە هەرێمی كوردستاندا رێكخستووە، لەوانە دورگەی نەوڕەسەکان لە دەریاچەی دوكان، سەرچاوەی ئاوی ئەحمەدئاوا، چەمى رەزان و کانى شۆك. پێشتریش لە دەربەندیخان و تانجەرۆ كاری جیاوازیان كردووە.
ئەو هەڵمەتانە ئیلهامبەخشن بۆ دەیان گەنج كە لە چوارچێوەی گروپدا كاردەكەن بۆ پاككردنەوەی سەرچاوەكانی ئاو.
نەبیل وتی "بە کۆی هەر چوار هەڵمەتەکەوە، زیاتر لە 200 کەس وەک خۆبەخش بەشداربون".
سانا عومەر، كە وەكو خۆبەخش لەگەڵ رێكخراوەكە بەشداربووە لە دوو هەڵمەتی پاككردنەوەدا، وتی ئەو كاری گروپە دڵخۆشی كردووە "یەكێكیان 7ی ئەیلولی 2024 لە دەریاچەی دوكان و ئەوەی تریان لە 21ی هەمان مانگ بۆ دورگەی نەوڕەسەكان".
وتیشی "زۆر هیلاک بوین، بەڵام ئیلهامبەخش بوو... بەداخەوە لە دورگەی نەوڕەسەكان زۆر پاشماوە و پیسى بەجێهێڵدرابوو ... ئەو شتەى کە لە دڵمدا مابوەوە ئەوەبوو کە مەڕ و ماڵات بۆ ئەوەى گژوگیا بخۆن دەبوو بە سەر پلاستیکەکان لاببەن تا گیاکە بدۆزنەوە".
لەهەر هەڵمەتێکى پاککردنەوەدا بەپێی رادەی پیسبونی ناوچەكە خۆڵ و خاشاك پاكدەكرێتەوە، نەبیل وتی "بۆ نمونە لە دورگەى ئەشکەوتە روخاو لەنێو دەریاچەى دوکاندا زیاد لە 80 کیسەى خۆڵ هەڵگیرایەوە، جارى وایە لەیەك هەڵمەتدا زیاتر لە 150 کیسەى خۆڵ و پاشماوە کۆدەکرێتەوە".
لەكاتی هەڵمەتەكاندا ئەو خاشاكەی بشێت بۆ خۆراكی ئاژەڵ، هەر لەوێ و لە شوێنی گونجاو بەجێیدەهێڵن، بەتایبەت بۆ ماسی و كیسەڵ، ئەوەی تر كۆی دەكەنەوە و دەیگوازنەوە بۆ شوێنێكی تر دور لە سەرچاوەكانی ئاو.
لەهەر یەكێك لەو دوو هەڵمەتەی سانا بەشداریكردووە لانیكەم 50 كەس دەبون.
سانا وتی "پێشئەوەى بچم بۆ هەڵمەتەکە بیرمکردەوە کە من ئێستا پاکى بکەمەوە لەوانەیە دوو رۆژى تر وەکو خۆی لێبێتەوە، بەڵام ئێمە دەتوانین ببینەهۆی ئەوەى خەڵکانى تریش لێمانەوە فێرببن و زیاتر ئاگادارى سروشت بن".
ئاشتکردنەوەى تاک لەگەڵ سروشت
رێكخراوی پارێزەرانی ئاوی عیراق -کوردستان، لە كارەكانیاندا پشت بە جۆرە بەلەمێك دەبەستن كە بە سەوڵ دەڕوات، کە دۆستی ژینگەیە، نەك ئەو ئامێرانەی پشت بە گاز دەبەستن.
هەروەها یانەى ئەزمونى کێو و دەشتەکانیان دامەزراندووە بۆ كارو چالاكییەكانیان "بۆ ئەوەیە تاکى کورد لەگەڵ سروشت ئاشتبکەینەوە... کارکردنە وەک چارەسەرێکى دەرونى و ئارام بەخش و دۆزینەوەى ئیمان و تەندروستیەکى باشتر".
ئەوانەى بەشدار دەبن لەو چالاکییە بۆ ماوەیەکى زۆر لەنێو ئاودا لەسەر بەلەمەكانیان دەمێننەوە و پێویستییان بە بازوو و تواناییەكی باش هەیە بۆ ئەوەى ئەو مەودایە ببڕن تا دەگەنە شوێنى مەبەست.
"بەمشێوەیە ئاشتدەبینەوە لەگەڵ سروشت، لەهەمانکاتدا ئەمە سەرچاوەیەکى دارایشە کە رێکخراوەکە پشتى پێدەبەستێت".
بەپێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئاوی هەرێمی کوردستان، تەنیا نزیکەی لەسەدا 10 بۆ لەسەدا 20ی ئاوی پیسی هەرێمی کوردستان پاکدەکرێتەوە، ئەمەش بەو مانایە دێت کە لەسەدا 80ی ئاوی پیس دەڕژێتە ناو سەرچاوەکان کە پاکنەکراوەتەوە.
روباری تانجەرۆ کە دەکەوێتە باشوری سلێمانی، بە نمونە، بە پاشماوەی ئاوی قورسی ماڵان (زێراب)، ماددە پاککەرەوەکان (کلێنس)، پاشماوەی کارگەکان و رۆنی رەش و پاڵاوگەکان پیس دەبێت.
هەر ئەو ئاوە دواتر دەڕژێتە نێو بەنداوی دەربەندیخان و روباری سیروان، کە سەرچاوەی ئاوی خواردنەوەی سەدان هەزار كەسە. لەوانە سەرچاوەی سەرەكی دابینكردنی ئاوی خواردنەوەیە بۆ دانیشتوانی قەزای كەلار و دەربەندیخان.
خالید سلێمان، پسپۆڕى بوارى ژینگە دەڵێت پیسبونی سەرچاوەكانی ئاو، كاریگەریی دروستدەكات لەسەر تەندروستى مرۆڤ، ئاژەڵان، روەك و تەنانەت ئاژەڵە ماڵییەکانیش وەک مەڕ و بزن و مانگا "ئەمانە سەرچاوەى داهات و ژیانى ئێمەن و لەو حاڵەتەدا زیانی تەندروستی و ئابوریمان بەردەكەوێت".
بیركردنەوە لە هەنگاوی تر
رێکخراوی پارێزەرانی ئاوی عیراق -کوردستان، کاردەکەن بۆ دروستکردنى پاڵاوگەیەکى تاقیکاریی تایبەت بە ئاوی قورس، تا لە ئایندەدا زانکۆکان بۆ پاڵاوتەکردنى ئاوى قورس سودى لێوەربگرن، بەڵام پڕۆژەكە بەهۆی نەبونی توانای داراییەوە راگیراوە.
پڕۆژەکە پێکدێت لە چەند بارۆڵێکى گەورە بە قەبارەى مەتر و نیو بۆ دوو مەتر پانی و بە بەرزی حەوت مەتر، ئەم بارۆڵانە ئاوى قورسى تانجەڕۆ کە ئاوى پاشەڕۆى ماڵانە بە پرۆسەیەك مادە کیمیاوییەکان و پەین و گازى میسانی لێدەپاڵێورێت لە کۆتا بارۆڵدا ٨٠%ى ئاوەکە پاکدەبێتەوە.
"ئەم پڕۆژەیە کەسانى خۆبەخش پاڵپشتى داراییان کردووە، نیوەى کارەکە تەواوبووە، بەڵام بە هۆکارى نەبونی تواناى ماددى پڕۆژەکە لە ئێستادا وەستاوە"، نەبیل وایوت.
جیۆپۆلەتیکی روبارەکانی هەرێمی کورستان بەشێوەیەکە کە ئاوی روبار و لقە سەرەکییەکانی لە سنوری دەرەوەی هەرێمی کوردستان لەوانەش ئێران و تورکیاوە دێنە ناو خاکی هەرێمی کوردستانەوە.
لەڕێی ئەو روبارە سنورییانەوە (4ملیار/م3) ئاو لە ئێران و (25 ملیار/م3) ئاو لە تورکیاوە دێتە ناو خاکی هەرێمەوە، بەپێی داتاكانی حكومەت لەسەدا 61ی داهاتی ئاوی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنن. ئەوەی دەمێنێتەوە (18ملیار/م3) کە دەکاتە 39%.
ئەو ئاوەی لە دەرەوە دێتە ناو خاکی هەرێم هەمیشە مەترسی کەمبونەوەی لەسەرە، ئەمە جگە لەوەى ئەو رێژە ئاوەى کە سەرچاوەکەى لە ناوەوەى هەرێمى کوردستانەوەیە خراپى لە سیاسەتى بەرێوەبردنى و کەمى هۆشیارى هاوڵاتیان بۆ پاک ڕاگرتنى مەترسییەکى ترە.
خالید سلێمان وتی "ئیدارەى ئێمە بۆ ئاو ئیدارەیەکى دوور مەودا و جێگیر نییە، ئێمە بەپێى بارودۆخ گرنگى بە ئاو دەدەین، بەڕێوەبردنى ئاو تەنیا دروستکردنى بەنداو نییە بەڵکو هەمەجۆرە و هەمە لایەنە"، زیاتر وتی "وەبەرهێنانەوەى ئاوەڕۆى شارەکان بۆ ئاودێرى باخچە و ناوچە سەوزاییەکان دەکرێت سودى لێوەربگیرێت، چونکە ساڵانە بڕێکى زۆرى ئاو لەم نێوەندا بە هەدەردەچێت".
ئەوەش لەكاتێكدایە گۆڕانی ئاووهەوا بووەتە هۆی کەمبونەوەی بارانبارین لە ناوچەکەدا. بە جۆرێک کە وایکردووە، ڕێژەی باران لە 526.3 ملم لە ساڵی 2012 بۆ 347.1 ملم لە ساڵی 2022 کەمببێتەوە.
مەترسیی خێرا و چارەسەری هێواش
14.5%ی هەموو ئەو ئاوەی لە هەر وڵاتێكدا بەكاردەهێنرێت، بەهۆی بە هەڵمبونەوە لەناودەچێت، كە ساڵانە لە هەموو جیهاندا دەكاتە نزیکەی 15.7 ملیار مەتر سێجا ئاو.
لە عیراقدا بەرزبونەوەی پلەی گەرما بە رێژەی 2 بۆ 7 هێندە خێراتر لە ئاستی باو جیهان بەرزدەبێتەوە. ئەگەر تاوەکو ساڵی 2050 پلەی گەرما یەک پلەی سەدی بەرزبێتەوە و بارانبارین بە رێژەی 10% کەمتر ببارێت، ئەوا دەکرێت ئاوی شیرین بە رێژەی 20% کەمتر بێتەوە.
ئەمەش رەنگە بەو مانایە بێت کە نزیکەی یەک لەسەر سێی ئەو زەوییانەی کە بۆ کشتوکاڵ بەکاردەهێنرێن تاوەکو ساڵى 2050 لە عیراقدا بەهیچ شێوەیەک سەرچاوەی ئاوییان نابێت.
ئاری ئەحمەد، بەڕێوەبەری ئاو و ئاوەڕۆی هەرێمی کوردستان دەڵێت بەپێی ستانداردە نێودەوڵەتییەکان رۆژانە ئاوی پێویست بۆ هەر کەسێک لە نێوان 200 بۆ 250 لیتردایە، "بەڵام لە هەرێمی کوردستاندا ئێستا هەر کەسێک لە نێوان 350 بۆ 400 لیتر ئاو بەکاردەبات".
"بۆ بە زیندو مانەوەی ئەو سەرچاوانە پێویستمان بە بەفربارین و باران و هەروەها زامنکردنی گەیشتنی بەشە ئاوی روبارەکان لە ولاتانی دراوسێوە".
نەبیل موسا، خۆی داندەنێت بەوەی كارەكەی ئەوان دەیكەن چارەسەر نییە بۆ كێشەی پیسكردنی ئاو لە عیراق و هەرێمی كوردستان، بەڵام جەختدەكاتەوە لەوەی "دەستپێكێكە بۆ چارەسەرکردن، هۆشیاركردنەوەی خەڵك و بەئاگاهێنانەوەی لایەنی پەیوەندیدار".
كێشەی گەورەی بەردەم رێكخراوەكە وەك نەبیل وتی ئەوەیە "سیستم نییە بۆ پاراستنی ئاو، ئەوەی دەیكەن تەنیا هاوارێكە بۆ ساڕێژبون".
"حكومەت ئاگاداری چالاكییەكانمانە، بەڵام لە چالاكییەكانماندا هەماهەنگ نەبون و پشتیوانمان نین... لەگەڵئەوەشدا سانە راپۆرتیان لەسەر دۆخی پیسبونی ئاو پێدەدەین".
بەڕای بەڕەێوەبەری ئاو و ئاوەڕۆی هەرێمی کوردستان بابەتی پاریزگاریکردن لە سەرچاوەکانی ئاو بەرپرسیاریتی هەلایەنە لە نێوان وەزارەتە پەیوەندارەکانی حکومەتدا.
وتیشی كە ئەوان ئاگاداری چالاكییەكانی رێكخراوەكەی نەبیل نین و وتی "ئێمە ئیشیان لەگەڵ ناكەین".
لەگەڵ ئەوەشدا، نەیبل دەڵێت یەكێكی تر لە كێشەكانی بەردەمیان ئەوەیە كاتێك هەر هەڵمەتێكی پاككردنەوە دەكەن دوای دوو مانگ یان شەش مانگ هەمان ناوچە جارێكی تر وەكو خۆی پیسدەكرێتەوە، "هۆشیاریی گشتی لە ئاست پاكڕاگرتنی ئاودا كەمە".
