هەرچییەك لە خوێندن و تاقیگەكانی زانكۆوە فێربووە، لە پیشەكەیدا رەنگیداوەتەوە؛ هاژە حەسەن لە كارگەیەكی بچوكەوە خزمەت بە خاك، كشتوكاڵ و ژینگە دەكات؛ دوو جۆر پەیینی ئەندامی لە پاشماوەی پەلەوەر بەرهەمدەهێنێت.
بەرهەمی كارگە خۆماڵییەكەی ئەو خانمە گەنجە چەند ساڵێكە لە بازاڕدایە، بە دیاریكراوی لە ناوچە كشتوكاڵییە جیاوازەكانی پارێزگای سلێمانی دەفرۆشرێت و بەكاردەهێنرێت، یەكێكیان پەیینی شلە و ناوی لێناوە (بایۆچار) و ئەویتریان (ڤێرمیكاست)ـی پێدەڵێت، كە پەیینی وشكە.
سەرچاوەی سەرەكی هەردوو پەیینەكە، تەنیا پاشماوەی پەلەوەرە، كە بە چەندین قۆناغی جیاوازدا تێدەپەڕێت تا دەبێتە پەیینێكی كشتوكاڵی دۆستی ژینگە.
"هیچ ماددەیەكی كیمیایی و پارێزەر (حافیزە) لە بەرهەمهێنانی پەیینەكاندا بەكارناهێنین، ئەوەش وادەكات لەكاتی بەكارهێنانیدا، هیچ زیانێكی بۆ خاك، ژینگە و بەروبومە كشتوكاڵییەكان نەبێت" هاژە حەسەن وای وت.
پەیینی سروشتی لەباتی پەیینی كیمیایی، بە جێگرەوەیەكی باش دادەنرێت كە رێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان هانی بەكارهێنانی دەدات، بەوپێیەی پەیینی كیمیایی زیان بە پێكهاتەی خاك و زیندەوەران دەگەیەنێت، هەروەها سەرچاوەیەكیشە بۆ پیسبوونی ژینگە، بە تایبەت سەرچاوەكانی ئاو.
پەیین وەك پارێزەری خاك
بیرۆكەی دەستپێشخەرییەكەی هاژە حەسەن، هەمان ناونیشانی نامەی خوێندنی ماستەرەكەی بووە، دەربارەی پەیینی ئەندامیی و لە ساڵی 2022ـدا بەوهۆیەوە لە زانكۆیەكی توركیا بڕوانامەی بەدەستهێناوە.
بەڵام دروستكردنی كارگەكە و بەرهەمهێنانی پێش تەواوكردنی خوێندنی ماستەر كەوت، لە ساڵی 2021ـدا بە هاوكاری باوكی پرۆژەكەی لە بیرۆكەوە گۆڕی بۆ كردار.
دوای گۆڕینی پاشماوەكە وەكو پەیین، هەموو ماددە خۆراكییەكان بەشێوەی ڕەسەن و پوختە دەمێننەوە
هاژە خەڵكی قەڵادزێ-ـیە لە ئیدارەی سەربەخۆی راپەڕین (باكوری خۆرئاوای سلێمانی)، بە چوار ساڵ پێش دامەزراندنی ئەو كارگەیە بەشی كشتوكاڵی زانكۆی سلێمانی تەواو كردووە، بۆیە سەروكاری هەر لەگەڵ كشتوكاڵدا بووە و باش لە كارەساتە ژینگییەكانیش تێدەگات.
ئەو دەڵێت ئامانج و بەرهەمی توێژینەوە زانستییەكەی لە چوارچێوەی ماستەرنامەكەدا؛ دۆزینەوەی كێشەیەكی دیاری كۆمەڵگە بوو، پاشان دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ كێشەكە و پاشان بەدەستهێنانی ئەنجام بوو.
پرۆسەی كۆكردنەوەی پاشماوەی پەلەوەریش قۆناغی جیاوازی هەیە؛ هاژە وتی سەرەتا لە وەرزی هاویندا دەیكڕنەوە لەو كەسانەی پاشماوە كۆدەكەنەوە، پاشان لە كۆگایەكدا دایدەنێن تا وشك دەبێتەوە، دواتر دەیهاڕن و ورد دەكرێت، لە كۆتاییدا دەیگوازنەوە بۆ كۆگای كارگەكە تا وەكو ماددەی خام لە دروستكردنی پەییندا بەكاربێت.
پاشماوەی پەلەوەر و ئاژەڵ نابێت راستەوخۆ وەكو پەیین بەكاربێت، بەبێ ئەوەی بە قۆناغی چارەسەرکردن و زانستیدا تێپەڕبن، بەپێی هۆشدارییە ژینگەییەكان، كە هاژە حەسەن-ـیش جەختی لێكردەوە، زیان بە پێكهاتەی خاك و بەرهەمی كشتوكاڵی دەگەیەنێت و هۆكاریشە بۆ بڵاوبوونەوەی نەخۆشی جۆراجۆر.
ساوێن ساڵح، بەڕێوبەری ژینگەی ڕاپەڕین دەڵێت بەكارهێنانی راستەوخۆی پاشماوەی ئاژەڵ، وادەكات كاتی زۆری بوێت تا شیی دەبێتەوە و رووەك سودی لێوەربگرێت، ئەگەری هەیە تۆوی گژوگیای تێكەڵ بێت، كە زیانە بۆ خاك، بەڵام ئەگەر پاشماوەكە بە قۆناغەكانی ئامادەكردندا تێپەڕبێت، وەكو ئەوەی كارگەكەی هاژە، ئەوكات مەترسییەكەی نامێنێت.
لە كارگەكەدا پاشماوەی پەلەوەری (ریقنە) پاكدەكرێتەوە لە هەندێك ماددەی وەكو فلۆرام، پاراسیتامۆڵ، ڤاكسین كە تیایدا هەن و بە تایبەت گرنگترینیان نایترۆجینە بەشێوەی ئامۆنیا و ئەمۆنیوم، كە ڕاستەوخۆ دەبنە هۆی سوتاندنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان.
هاژە زیاتر رونیكردەوە، دوای پاككردنەوەی پاشماوە لە ماددەی زیانبەخش بە خاك، ژینگە و بەرهەمی كشتوكاڵی، چەند قۆناغێكی دیكە دەبینێت، كە هەندێكیان بە ئامێری تایبەت دەكرێن، "دوای گۆڕینی پاشماوەكە وەكو پەیین، هەموو ماددە خۆراكییەكان بەشێوەی ڕەسەن و پوختە دەمێننەوە، كە بێ زیانن و دەتوانرێت كەڵكیان لێوەربگیرێت بۆ گەشەکردنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان".
دەستپێشخەرییەكی تر لە ناو پرۆژەكەی هاژەدا ئەوەیە؛ هیچ ئامێرێكی تایبەت بە دروستكردنی پەیینی سروشتی یان ئەندامی نەكڕیوە و هاوردەی نەكردووە، هەمووی بە دەستی باوكی دروستكراوە، بە خێزانی كارگەكە بەڕێوەدەبەن، لەوێ جگە لە باوكی، هاژە هەلیكاری بۆ سێ برای رەخساندووە.
كارگەكە كە ساڵی 2023 مۆڵەتی رەسمی وەرگرتووە، هەندێكجار بەرهەمی رۆژانەی لە چوار هەزار لیتر لە پەیینی شل نزیكدەبێتەوە، كە دەكرێتە دەبەی 20 لیتری تایبەت بە پرۆژەكە بە لۆگۆ و ناو و پێكهاتە و زانیاری لەسەر پەیینەكە نوسراوە، هەروەها بەرهەمی ساڵانەی پەیینی وشك دەگاتە 10 تۆن و زیاتر.
بەڕێوەبەری ژینگەی راپەڕین، هەرچەندە زانیاری زۆر وردی لەسەر كارگەكە نییە، بەوپێیەی مۆڵەتی ئەوانی وەرنەگرتووە، بەڵام دەستخۆشی لێکردن، چونكە لە هەموو بارێكدا بەرهەمهێنانی پەیینی ئەندامی، "دۆستی ژینگەیە" وەكو ساوێن ساڵح دەڵێت. بەڵێنی كارئاسانی و پاڵپشتی دا، بۆ هەر پرۆژەیەكی دیكەی هاوشێوە ئەگەر دۆستی ژینگەبێت.
ساوێن بە تەواوی دژی بەكارهێنانی پەیینی كیمیاییە، كە كاریگەری خراپی بەسەر ژینگەوە هەیە، "بەشێكیشی دەچێتە هەواوە و پیسی دەكات، جگە لەوەی پەیینی كیمیایی كاریگەری خراپی لەسەر خاك هەیە".
بەپێی رێنماییەكانی رێكخراوی خۆراک و کشتوکاڵی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان (فاو)، كە هانی جوتیاران دەدات پەیینی ئەندامی بەكاربهێنن، چونكە ئەوەی پەیینی كیمیایی تیایدا شكستی هێناوە ئەو دەیكات، بەوپێیەی دەبێتە هۆی بەهێزكردنی توانای خاك و دەوڵەمەندكردنی بە فسفۆڕ و ماددە خۆراكییەكانی تر.
ژینگەیەكی تەندروست و بەرهەمێكی باشتر
لە كارگەکەی هاژە حەسەن بۆ بەرهەمهێنانی پەیینی ئەندامی، كە كارگەكەش هەر بە ناوی خۆیەوەیەتی، هیچ پاشماوەیەكی دیكە بەجێنامێنێت، واتە پاشماوەی بەرهەمهێنان یان مانەوە و بۆ فڕێدان، سفرە.
"شێواز و تەكنیكەكانی كە بەكاریدەهێنین جیاوازە و ڕێژەی پاشماوە سفرە، چونكە جۆری دووەمی پەیینەكەش لە جۆری یەكەم بەرهەمدەهێنین بەشێوەی كیس" هاژە وای وت.
بۆ گوڵ، دار و درەختی ماڵەوە بەکاریدەهێنین، زۆر سودمان لێی بینیووە
سەرەتا كارگەكە لە پاشماوەی ئامادەكراوی پەلەوەر پەینی شل دروستدەكات، پاشان لەو پاشماوەیەی لە دروستكردنی پەیینە شلەكە دەمێنێتەوە هیچی لێ فڕێنادەن و پەیینی وشك بەرهەمدەهێنن، ئەویش دەخرێتە كیسەی تایبەتەوە بە لۆگۆ و ناو و زانیاری نوسراو بە زمانەكانی كوردی و ئینگلیزی.
هاژە وتی "رێگا زانستییەكەی بەرهەمهێنانی ئەو پەیینە بە جۆرێكە پێویستی بە مادەی كیمیایی نییە، دوای دروستكردنیشی ماددەی حافیزە بەكارناهێنرێت، بۆیە زیانی بۆ خاك و ژینگە نابێت".
پەیینی ئەندامی رۆڵی هەیە لە گەشەکردنی بەرهەمی سەوزە و میوە كان بە شێوەیەکی تەندروست، پاراستنی بەرهەمەكان دژی نەخۆشی، چونكە كەموکورتی ماددە خۆراكییەكان بۆ خاك و ڕوەك دابیندەكات، کواڵیتی خاك باشتر دەكات دژی كەمئاوی و دابەزینی بەهاکەی بە دابینكردنی توخمە خۆراكییە بچوك و گەورەكان كە ڕۆڵیان هەیە لە دروستكردنی دەنكۆڵەكانی خاك و گرتنەخۆی ئاو. ئەوانە بەشێكن لە زانیارییەكانی ئەو كارگەیە لەسەر بەرهەمەكانیان كە بۆ هەموو جوتیارێكیشی روندەكەنەوە.
محەمەد عەلی، بەکارهێنەری پەینی "بایۆچار"ەیە، وتی "بۆ گوڵ، دار و درەختی ماڵەوە بەکاریدەهێنین، زۆر سودمان لێی بینیووە، بەتایبەت بۆ گوڵەکان و گەشەیانی باشترکردووە"، ئەو زیاتر بەوە دڵخۆشە بەرهەمەکە دۆستی ژینگەیە و هاوشێوەی پەیینی كیمیایی ترسی لە بەكارهێنانی نییە.
بەرهەمی كشتوكاڵی، لەكاتی بەكارهێنانی پەیینی ئەندامی، پێویستی بە هیچ جۆرێكی دیكەی پەیین نابێت، یان تێكەڵ بە هیچ جۆرێكی تر ناكرێت، بۆ هەموو جۆرە بەروبومێك لە شەتڵگەوە تا زەوییە كشتوكاڵییەكان، باخ و دانەوێڵە بەكاردێت.
"پەیینی ئۆرگانی "بایۆچار" بەرهەمی کۆکردنەوەی زبڵی دەواجین و پەینی ئاژەڵە، كە دەبێتە هۆی پاکڕاگرتنی ژینگە و دوبارە بەکارهێنانەوەی لەبواری کشتوکاڵی، دروستکردنی هەلیکار بۆ گەنجان و دەرچوانی بەشی کشتوکاڵ" بەوتەی رێبین رەزا، ئەندازیاری كشتوكاڵی.
ئەو كە خۆیشی پەیینی ئەندامی بەكاردەهێنێت، دەڵێت سودی زۆری هەیە، بەدەستهێنانی ئاسانە لەبەرئەوەی لەناوخۆدایە، هەروەها پێشەکییەکە بۆ دەستپێکی پشتبەستن بەو جۆرە پەیینە لەباتی كیمیایی، ئەگەر هاوكاری بكرێت و پڕۆژەكە گەورەبكرێت، تا بەرهەمی دەرەکی بەکارنەیەت.
رێبین وتی بەكارهێنانی ئەو پەیینە، وادەكات گوڵ و بەرهەمەكان بە شێوازێکی سروشتی گەشە بکەن، زیانی تەندروستی بۆ بەکارهێنەر نییە، "بەپێچەوانەی ماددە كیمیاییەكانەوە ".
دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە پەیج و راگەیەندراوەكانیدا، چەندینجار هانی جوتیاران و هاوڵاتیانی داوە، لە پێناو پاراستنی و بەرەنگاربوونەوەی پیسبوونی خاک، پەیینی سروشتی لەباتی پەیینی کیمیایی بەكاربهێنن، هەروەها هۆشداری دەدەن كە پەیینی كیمیایی بە هەڕەشەیەكی گەورە هەژماردەكرێت بۆ سەر ژینگە و گشت بوونەوەرە زیندووەكان، هۆكارێكیشن بۆ پیسبونی سەرچاوەی ئاوی ژێر زەوی و سەر زەوی.
ساوێن ساڵح دەڵێت پرۆژەكەی هاژە وادەكات بە نرخێكی كەم و هەرزان، پەیین بگات بە جوتیاران، "ئەو بەرهەمانەش سەلامەتن بۆ مرۆڤ، ژینگە و بۆ پێکهاتەی خاکەکەش، سودێکی تری شێداری و و تەهویە، کە هەردووکیان پێویستن بۆ خاک ئەمانە پارێزگاری لێدەکەن، خاک زیاتر بە شێداریی دەهێڵێتەوە، کەمتر ئاو بەفیرۆدەدات، پێكهاتەی خاك باش دەكات".
بەڕێوەبەری ژینگەی راپەڕین باسی لەوەشكرد هەركاتێك پێكهاتەی خاك باش بێت، ئەوا هەموو بەکتریا سودبەخشەکان و کرمۆکەکان لە خاک دەستدەكەن بە شیکردنەوە و زیاتر چالاک دەبن، هەروەها وادەكات رووەك بە ئاسانی هەموو مادە سودبەخشەکان لە خاکەوە وەربگرێت.
"من لەگەڵ پەیینی کیمیایی نیم،.. هەموو مادە کیمیاییەکان کاریگەری خراپیان هەیە لەسەر جینەکانی مرۆڤ، کەڵەکە دەبن لەسەر لەشی مرۆڤ و دەمێننەوە، ئەگەر کاریگەری لەسەر خۆشیان نەبێت ئەوا کاریگەری لەسەر نەوەکانی داهاتوویان دەبێت"، ساوێن بە هیوایە جوتیارەکان پشت بە بەرهەمی ناوخۆیی ببەستن، چونكە لەخاکدا دەمێنYتەوە و كاریگەری باشی هەیە، لە كاتێكدا بەرهەمی هاوردە، زانیاری تەواویان لەسەری نییە بە پێچەوانەی بەرهەمی ناوخۆییەوە، كە لە پێكهاتە و كاتی بەرهەمهێنانەكەی دڵنیان.
ئەركێكی سەخت بۆ خانمان
"قورسترین كار و پیشە بۆ خانمان، كەرتی كشتوكاڵییە، چونكە كڕیار، فرۆشیار و بەكارهێنەر هەموو پیاون" هاژە حەسەن لە بارەی ئاڵنگارییەكانەوە وای وت. سەرباری ئەوەی جەختیكردەوە لە گرنگی ئەوەی خانمان هەوڵبدەن هەمیشە ببنە خاوەنكاری سەربەخۆ.
قورسترین كار و پیشە بۆ خانمان، كەرتی كشتوكاڵییە
سەرەتا باوكی هاوكار بووە لە فرۆشتن، شیكردنەوە و گەیاندنی بەرهەمەكانی كارگەكە، تا دواتر لەڕێی سۆشیال میدیاوە بە دوای كڕیاردا گەڕا، ژمارەی تەلەفۆنی دانا و وردەوردە خەڵك پەیوەندییان پێوەكرد، "هەوڵمدا پەیامەكەم بگەیەنم و ئاستی فرۆشتن زیاد بكەم، لەڕێگەی خۆمەوە وەكو ئەندازیارێك، بۆیە بەتەواوەتی ئاسودەبووم لەكارەكەمدا".
بەشێك لە بەرهەمەكانی لەڕێی بریكاری نوسینگە كشتوكاڵییەكان لە شارو شارۆچكەكان دەفرۆشێت، یان رادەستی كۆمپانیای دەكات، هەندێكجاریش كڕیار راستەوخۆ بەرهەمەكان بە تاك یان بە كۆ دەكڕن.
لە سۆشیال میدیا، وێنەی بەرهەمەكانی پەیینی ئەندامی بڵاودەكاتەوە، لەگەڵ هەر یەكێكیاندا، زانیاری تەواو دەنوسێت، كە چۆن بەكاردێت و بۆچی باشە و سودەكانی چین، بۆ نمونە لە پۆستێكدا نوسیویەتی؛ پەیینی "بایۆچار" نابێت لەگەڵ هیچ جۆرە كیمیاییەكی سپی تێكەڵ بكرێت، گونجاوە بۆ هەموو شێوازەكانی ئاودان، هەروەها رێگاكان و بڕی بەكارهێنانی بە وردەی رونكردۆتەوە.
بەڕێوەبەری ژینگەی راپەڕین دەڵێت كێشەیەكی دیكە لە ناوچەكەدا ئەوەیە، زۆرجار پاشاوەی کێڵگە پەلەوەرییەکان بە هەڕەمەکی فڕێدەدرێن یان بەكاردەهێنرێن، كە کاریگەری دەبێت لەسەر ژینگە و ناڕەزایی خەڵکیش دروستدەكات، چونکە بۆنێکی بێزارکەری هەیە، چونكە ئامادەنەكراون بەرێگەی زانستیی وەكو پەیین.
ساوێن ساڵح وتی ئەوان ریسایكلینیان نییە بۆ بەرهەمی پلاستیكی و پاشماوەی خۆراك، بە تایبەت پلاستیك مەترسییە و فڕێدەدرێت و دەبێتە هۆی پیسبوون، ئەوەشی لە خۆراك دەمێنێنەوە هەر بە فیڕۆ دەڕوات، لەكاتێكدا دەكرا بە قۆناغی چارەسەدا بڕۆن و پەیینی ئەندامی یان وزەی لێ بەرهەمبێت.
زۆرێك وەكو هاژە كشتوكاڵ دەخوێنن و كەمینەیەك لە بازاڕی كار و پیشەییدا سودی لێوەدەگرن، "ئەگەر بەپێی دەرچوانی زانكۆی ئەو بەشە بوایە دەبوو بازاڕی كاری كشتوكاڵی زۆرینەی خانمان بن،... بەڵام بەپێچەوانەوەیە" هاژە حەسەن دڵخۆشە و پێیوایە دەتوانێت لەڕێگەی دەستپێشخەرییەكەیەوە بوونی خۆی بسەلمێنێت.
*ئەم بابەتە لە چوارچێوەی پڕۆگرامی فراوانكردنی رۆڵی رۆژنامەنوسانی ژن لە روماڵكردنی ژینگەییدا بەرهەمهێنراوە، پڕۆگرامەكە لەلایەن دامەزراوەی (كەركوك ناو)ـەوە جێبەجێ دەكرێت و وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ پاڵپشتی دارایی دەكات.
