قاپ و كەوچكی دروستكراو لە ئارد و نیشاستەی گەنمەشامی، بە تەواوی دۆستی ژینگەیە و مرۆڤ لە كاریگەرییە نەرێنییەكانی پلاستیك رزگاردەكات، هێندە بێمەترسییە، هەر ئەوەی تیادایە كە ناخورێت، ئەگەرنا دوای فڕێدانیشی بە زویی تێكەڵ بە سروشت دەبێتەوە.
ئەو بەرهەمە لە هەموو بازاڕەكانی هەرێمی كوردستان بەردەستە؛ خاوەنی بیرۆكە و دەستپێشخەرییەكە عەلی ساڵح-ـە، پێشتر لە چەند بوارێکی جیاوازیی ژینگەدۆستیدا کاریکردووە بە ئامانجی هۆشیارکردنەوەی هاوڵاتیان بۆ پاراستنی ژینگە، ئەوەش وادەكات بیر لە گۆڕینی هەنگاوەكانی بۆ كرداری بكاتەوە، باشترین بژاردەش بەلایەوە، خستنەبازاڕی جێگرەوەی پلاستیك بوو.
ژمارەیەکی زۆر لە كەرەستەكانی بەكارهێنانی رۆژانە بوون بە پلاستیك؛ لە دەبەی ئاو و سەتڵی ماستەوە تا دەگاتە بە قاپ، كەوچك و تەنانەت مەنجەڵی سەفەریش هەیە، كە لە كۆتاییدا بە زیانی ژینگە و تەندروستی گشتی دەشكێتەوە.
"بیرۆکەی دروستکردنی قاپ و كەرەستەكانی تر لە گەنمەشامی، بە درێژکراوەی ئەو رێگەیە دەبینم کە پێشووتر بۆ هۆشیارکردنەوەی کۆمەڵگەکەم گرتبوومەبەر، ئەم پرۆژەیە یەکەم هەنگاوی کردارییە بۆ پاراستنی خەڵک و خاک و ژینگە" عەلی ساڵح، جێگری بەڕێوەبەری کۆمپانیای "کی بۆند" و خاوەنی بیرۆکەی دروستکردنی قاپ و کەرەستەی سەفەریی "ئامیلۆن" وای وت. هەموو هەوڵێكی ئەو بۆ پاراستنی ژینگەی هەرێمی كوردستانە بەڵام بە "ناچاری" كارگەكەی بردۆتە وڵاتێكی تر.
بەرەنگاربونەوەی بەکارهێنانی بێشوماری پلاستیك كە بەردەوام ڕێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان هانی دەدات؛ تادێت زیاتر پەرەدەسەنێت لە جیهاندا، بەوپێیەی هەموو ساڵێك 460 ملیۆن تۆن لەو ماددەیە زیانبەخشە بەرهەمدێت لە شێواز و كەرەستەی جیاواز، مەترسییەكە لەوەدایە چاوەڕواندەكرێت تا 2050 رێژەی پلاستیك بگاتە زیاتر لەهەموو ئەو ماسییانەی لە زەریاكاندا هەن.
ئەم پرۆژەیە یەکەم هەنگاوی کردارییە بۆ پاراستنی خەڵک و خاک و ژینگە
شەڕی نابەرابەر
ئەو دەستپێشخەرییەی عەلی ساڵح دەستیپێكردووە، ئەگەرچی زۆر بچوكە لە بەرانبەر قەبارەی بێشوماری پلاستیكدا، بەڵام چونكە بە ئومێدەوە چاوی لە پاراستنی ژینگەیە، بە ئارامەوە چاوەڕێی سەركەوتنی دەكات.
"دوای هەشت ساڵ ئەزمون و خزمەتكردن، دەتوانم بڵێم پێشوازی خەڵك لە ئاستی چاوەڕوانكراودا نییە، هەندێك كەس باوەڕیان پێیی نییە"، ئەوەی بۆ عەلی گرنگترە، بەرهەمەکانی ئامیلۆن لە ئاردی گەنمەشامی دروستدەکرێن و بە پرۆسەیەکی تەواو سروشتی و بەپێی ستانداردە جیهانییەکانی سەردەم بەرهەمدەهێندرێت.
كارگەكە لە ساڵی 2016ـەوە بەرهەمی خستۆتە بازاڕەوە، جێگرەوەی بۆ تەواوی بابەتە پلاستیکییە سەفەرییەکان هەیە، بە شێوە و قەبارەی جیاواز، بە گشتی نرخیشیان لە نێوان هەزار تا هەزار و 500 دیناردایە.
كەمی نرخی تێچو و ئاسانی هاوردەكردنی لە دەرەوە، لەگەڵ بونی چەندین كارگەی دروستكردنی سفرە و كەلوپەلی تری نایلۆنی ناوخۆیی، وایكردووە نرخی شمەكی پلاستیكی بۆ هاوڵاتیان هەرزان بێت و بە ئاسانی دەستیان پێی بگات. بەپێی بەدواداچونەكانی (كەركوك ناو)، نرخی قاپ و پەرداخی پلاستیك لە هەرێمی كوردستان، ناگاتە چارەكی نرخی هەمان بابەت لە وڵاتانی ئەوروپی.
لەشکر حەمید، ئەندازیاری خۆراك وتی "ئەو کەرەستە پلاستیکییانەی لە بازاڕەکانی کوردستاندا هەن کارەساتن، لەبەرئەوەی تائێستا لە خاڵە سنورییەکانی هەرێم و عیراقیش پشکنین بۆ پلاستیک ناکرێت".
بەکارهێنانی قاپ و کەرەستە سەفەرییە پلاستیکییەکان، دوو کاریگەریی سلبی هەیە یەکەمیان لەڕووی تەندروستییەوە لەبەرئەوەی ئەو مادە کیمیاییانەی بەکارهێنراون لە دروستکردنیاندا کارلێکدەکەن لەگەڵ ئەو خواردنەوەی تێیدەکرێت و دەبێتە هۆی توشبوون بە نەخۆشی، هاوکات کاریگەریی سلبی هەیە لەسەر پیسکردنی ژینگە بە رەگەزەکانی ئاو، هەوا و خاکەوە، هەروەها هەر کەرەستەیەکی پلاستیکی سەدان ساڵی دەوێت بۆ شیبوونەوە لە خاکدا.
"لەڕووی پێکهاتەوە، بەشێکی زۆری ئەو قاپە سەفەری و پلاستیکییانەی لە بازاڕدایە و خواردنیان تێدەکرێت، لە پلاستیکی ریسایکلکراو دروستکراون، ئەمەش وادەکات کانزا قورسەکانی وەک کادیمیۆم و قوڕقوشم لە پێکهاتەیدا هەبێت یاخود زۆربەی ئەو سەتڵە پلاستیکییانەی ماستیان تێدەکرێت لە پاشماوەی پزیشکی دروستدەکرێن" لەشكر حەمید دەڵێت خۆی لە تاقیگە پشکنینی بۆ کردووە و رێژەی کانزا قورسەکان لەو پلاستیكانەدا بە رێژەی سەدا 100 زیاتر بوو لە ستانداردی کۆدێکس.
کۆدێکس ستانداردێکی جیهانییە و لە هەموو دنیادا کاری پێدەکرێت بۆ دیاریکردنی رێژەی کانزای ناو پێکهاتە دروستکراوەکان و پێویستە لێی لانەدرێت لەبەرئەوەی بە زیادبوونی رێژەکە وادەکات بەکارهێنانی کەرەستەکە زیانی بۆ تەندروستی مرۆڤ هەبێت.
عەبدولڕەزاق خەیلانی، وتەبێژی دەستەی ژینگەی هەرێم وەكو پاڵپشتییەك بۆ بەرهەمی دۆستی ژینگە، جەختیكردەوە لەگەڵ ئەوەدان کەرەستەی پلاستیکی كە بۆ یەک جار بەکاردەهێنرێت، "بە تەواوی قەدەغە بکرێت و رێگری لە هاوردەكردنی بكرێت، یان باجی لەسەر زیاد بكرێت تا هاوڵاتیان بە ئاسانی دەستیاننەکەوێت و بەکاریاننەهێنێت".
رێكخراوی سروشتی كوردستان كە كار لەبواری ژینگەدا دەكات، لە ساڵی 2021دا پڕۆژەیاسایەكی بۆ سنورداركردنی بەكارهێنانی نایلۆنی سەفەری و پلاستیك ئاڕاستەی پەرلەمانی كوردستان كرد، كە تیایدا باج لەسەر هاوردەی پلاستیك بەرێژەی لە سەدا 100 و سەدا 75 بۆ پلاستیكی ناوخۆ دادەنرێت، بەڵام نەخرایە بەرنامەی كاری پەرلەمانەوە تا تەمەنی خولی پێنجەم كۆتاییهات.
لەشکر حەمید دەڵێت "باشترین رێگری بۆ کەمبوونەوەیان ئەوەیە حکومەت باج لەسەریان زۆر بکات بۆ ئەوەی نرخی گران ببێت و هاوڵاتی نەتوانێت بە رەهایی بەکاریبهێنێت، هەروەها سنوورەکان کۆنتڕۆڵبکرێت و ئەو قاپ و کەرەستە پلااستیکییانەی دەهێنرێن کواڵیتیان باش بن، ئەوکاتە زیانی نەرێنی لەسەر مرۆڤ و پیسکردنی ژینگەش کەمدەبێتەوە".
خوانێك بێ مەترسی تەندروستی
گەلاوێژ مەحمود، خاتوونێکی تەمەن 56 ساڵە، لەوکاتەوەی بیستوویەتی قاپی سەفەری و سەتڵی پلاستیکی ماست زیانیان بۆ تەندروستی هەیە، بڕیاریداوە بەکاریاننەهێنێت، ئەو بەڕادی مارکێتەکە دەگەڕا بۆئەوەی ماستی ئەو سەتڵە سەفەرییانە بکڕێت، کە دۆستی ژینگەن.
"پێشتر ماستی کوردی سەتڵە پلاستیکییەکانم دەکڕی لەوکاتەوەی زیانەکانی بەکارهێنانیم بیستووە لەسەر تەندروستی و ژینگە، بەهیچ شێوەیەک نایکڕم و دوکان بە دوکان دەگەڕێم بە دوای ماستی کوردی قاپە سەفەرییە رێگەپێدراوەکاندا، ئەوەی رەنگی بۆرە، ئاسانیش دەناسرێتەوە" گەلاوێژ وادەڵێت.
ئەو هانی خەڵكی دەدات واز لە پلاستیك بهێنن، "بڕیاردان بۆ بەکارنەهێنانی ئەو کەلوپەلە پلاستیکییانە ئاسانە و پێویستە هەموومان پاراستنی تەندروستی و ژینگەمان لەلا گرنگ بێت"، گەلاوێژ رێگەنادات منداڵەکانیشی پلاستیك بەکاریبهێنن، چونكە بە تاوانی دەزانێت کارێک بکەن زیانی بۆ دەوروبەرەکەیان هەبێت.
پێویستە هەموومان شێوازی ژیانمان رێکبخەین بەبێ بەکارهێنانی هیچ جۆرە پلاستیکێک
بەرهەمەکانی دروستكراو لە گەنمەشامی، بەرگەی پلەی گەرمی تا 100 پلەی سیلیزی دەگرن، بێ روودانی هیچ کارلێکێکی کیمیایی یان گۆڕانی شێوەی فیزیکی بەرهەمەکە.
عەلی ساڵح غەمی ئەوەیەتی، بەناوی بەرهەمی گەنمەشامییەوە، كەرەستەی دروستكراو لە پلاستیك بەهەمانشێوە و دیزاین، بە هاوڵاتیان بفرۆشرێت، "بەداخەوە هەندێک بازرگان کۆپی بەرهەکەی ئێمەیان کردووە بە مەوادی پلاستیکی ڕیسایکڵ و بە ناوی بەرهەمی سروشتییەوە دەیفرۆشن".
نەتەوە یەكگرتووەكان هەوڵدەدات تا ساڵی 2040 پیسبون بە پلاستیك لەسەر ئاستی جیهان بە رێژەی سەدا 80 كەمبكاتەوە بەسێ رێگا و گۆڕانكاری لە بازاڕدا، یەكێكیان گۆڕانكارییە لە كەرەستە و ماددە پیشەسازییەكاندا، دەكرێت لە بری پلاستیك كاغەز بەكاربهێنرێت یان هەر مادەیەكی دیكە كە توانای شیبونەوەی هەیە.
سەلار فایەق، کچێکی تەمەن 20 ساڵە و لە یەکێک لە گرووپە ژینگەییەکاندا کاردەکات بۆ هۆشیارکردنەوەی هاوڵاتیان لە رێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە بۆ بەکارنەهێنانی ئەو قاپ و کەرەستە پلاستیکییانەی یەکجار بەکاردەهێنرێن، وتی "پێویستە هەموومان شێوازی ژیانمان رێکبخەین بەبێ بەکارهێنانی هیچ جۆرە پلاستیکێک، بەم رێگەیە پارەت بۆ دەگەڕێتەوە و رێگریش دەبیت لە پیسبوونی ژینگە لەڕێی پلاستیکەوە".
ژینگە غەمی گشتییە و ئەركی هەموانە بیپارێزن، هەر لەسەر بەو بنەمایە، سەلار كاردەكات و هانی هاوڵاتیان دەدات ئەو كەرەستانە بەكاربهێنن كە دۆستی ژینگەن.
پلاستیك زیان بە تەندروستی مرۆڤ دەگەیەنێت؛ كاریگەری لەسەر كرداری پیتاندن و چالاكی هۆرمۆنی و مێشك دادەنێت، لە سوتاندنیدا هەوا پیس دەبێت، ئەوەش بەپێی هۆشدارییەكانی رێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان كە لە ئامارەكانیدا بڵاویشیكردۆتەوە، نیوەی پلاستیكی بەرهەمهێنراو تەنیا بۆ یەكجار بەكارهێنانە و كەمتر لە سەدا 10ـیان جارێكیتر بۆ دروستكردنی كەرەستەی دیكە بەكاردەهێنرێنەوە.
قاپی پلاستیک ماددەی کیمیایی ژەهراوی (ئێپیکلۆرۆهایدین و بیسفینۆڵ ئەی) تێدایە کە لە ئاودا دەتوێنەوە و دەچنە جەستەی مرۆڤەوە و دەبنەهۆی دابەزاندنی بەرگریی لەش و دابەزاندنی ڕێژەی ڤیتامینەکان. هاوکات، هۆکاریشن بۆ نەخۆشی شێرپەنجەی سییەکان و و نەخۆشی گورچیلە و کۆئەندامی زاوزێ. لەگەڵ ئەوەشدا، دەبنەهۆی زیادبوونی هۆرمۆنی ئیسترۆجین کە کاریگەریی خراپی هەیە لەسەر نەزۆکی ئافرەت، بەپێی شیكردنەوەی ئەندازیارەكەی خۆراك.
لەشکر حەمید باسی جێگرەوەی پلاستیك دەكات، "ئەو قاپە سەفەرییانەی لە نیشاستە دروستدەکرێن، زۆر تەندروستن بۆ بەکارهێنان، لەبەرئەوەی ئەگەر لەکاتی تێکردنی خواردنەکە تووشی داخورانیش ببێت و لەگەڵ خواردنەکە تێکەڵ ببێت زیانی بۆ تەندروستی مرۆڤ نییە"، ئەوەشی خستەڕوو كە لەڕووی ژینگەییەوە لە ماوەیەکی کەمدا ئەو بەرهەمانە شیی دەبنەوە و تێکەڵی ژینگە دەبنەوە.
بەشێکی زۆری پلاستیکی عیراق دەسوتێنرێت و پەیوەندییەکی راستەوخۆش لە نێوان پیسبوونی هەوا و پیسبوون بە پلاستیکدا هەیە. بەگوێرەی (ئا کیو ئێر) کە کۆمپانیاییەکی سویسری تەکنۆلۆژیی کواڵیتی هەوایە، هەوای عیراق یەکێکە لە "هەرە پیسترینی" وڵاتانی جیهان.
دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی هەرێمی كوردستان، ئاگاداری زیانەكانی پلاستیك هەن، بەڵام تەنیا دەتوانن هۆشیاری بڵاوبكەنەوە تا خەڵك لە پلاستیك دوربكەنەوە و روو لەبەرهەمی دۆستی ژینگە بكەن، عەبدولڕەزاق خەیلانی وتەبێژی دەستەكە دەڵێت "چەندینجار هەوڵمانداوە رێگری لە هاوردەكردنی پلاستیكی (ئەوەی كە یەكجار بەكاردێت) بكەین، نوسراوی رەسمیمان کردووە بۆ گومرگ و لایەنە بەرپرسەکان، بەڵام گوێمان لێنەگیراوە بە پاساوی ئەوەی رێگری یان زیادكردنی باج دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی جموجوڵی بازرگانی".
"دژایەتیی لە هاوكاری زیاترە"
ئاڵنگارییەكانی بەردەم عەلی ساڵح، زۆر لە هاوكاریی و پاڵپشتی گەورەتربوون، بۆیە بەناچاری بنە و بارگەی كارگەكەی پێچایەوە بۆ ئێران-ـی دراوسێ، ئێستا لەوێ بەرهەمدەهێنێت و كەرەستەكانی دەگەڕێنێتەوە تا لە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستان ساغیانبكاتەوە.
خاوەنی پڕۆژەی دروستکردنی قاپ و کەرەستە سەفەرییەکانی ئامیلۆن وتی "زۆر بیرمانکردەوە کارگەکە لە هەرێمی کوردستان دابمەزرێنین و لە پلانیشماندا هەیە، بەڵام بەهۆی نەبوونی پاڵپشتییەوە نەمانتوانیووە تا ئێستا ئەو هەنگاوە بنێین" ئەو دەڵێت لەكاتێكدا بەرهەمەكەی خزمەتێكیشە بە ژینگە، بەڵام گرفتی بۆ دروستكراوە و هیچ پاڵپشتییەكی لە ناوخۆی هەرێم نەبووە.
بەپێی ئامارێکی ژووری بازرگانی سلێمانی، لە هەرێمی کوردستان چوار هەزار و 320 کارگە تۆمارکراون، لەو ژمارەیە هەزار و 34 کارگەیان دەكەوێتە پارێزگای سلێمانییەوە بەڵام تەنیا 300 کارگەیان ئێستا کاردەکەن و ئەوانی دیکە بەهۆی زیانكردنەوە داخراون.
حکومەت بە تەواویی دژی کارگە و بەرهەمی خۆماڵییە
ئارام بابان، سەرۆکی لیژنەی پیشەسازی لە ژووری بازرگانی سلێمانیش نیگەرانە هاوشێوەی عەلی ساڵح، ئەو دەڵێت "بارودۆخی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان زۆر خراپە و حکومەت بە تەواویی دژی کارگە و بەرهەمی خۆماڵییە، بەرپرسان بەردەوام پیلان دەگێڕن دژی بەرهەمی ناوخۆ، لەبەرئەوەی بەڵێنیان بە وڵاتانی دراوسێ داوە نەهێڵن پیشەسازی لە هەرێم گەشە بکات، بۆئەوەی هاووڵاتیانی هەرێم بەکاربەربن".
هەروەها رونیكردەوە هەر کارگەیەک لە هەرێمی کوردستان بکرێتەوە، ئامانجەکەی بۆ هەموو عیراقە تا کاڵاکانی تێدا ساغبکاتەوە، بەڵام حکومەتی هەرێم رێگرە لەوەی کاڵاکە بنێردرێت بۆ ناوەڕاست و باشووری عیراق، "ئەوەش وادەکات خاوەن کارگەکان زیان بکەن و دایبخەن".
سەدا 33ـی هەموو کارگەکانی عیراق لە پارێزگای سلێمانییە، كە دەكاتە سەدا 61ـی هەموو کارگەکانی هەرێمی کوردستان، بەوپێیەش سلێمانی لە عیراقدا یەکەمی پیشەسازییە. بەپێی ئامارێکی بەڕێوەبەرایەتی وەبەرهێنانی سلێمانی.
عەزیز سەعید، بەڕێوەبەری گشتیی وەبەرهێنانی سلێمانییە و پێیوایە بارودۆخی هەرێم سەدا 100 لەبارە بۆ کاری وەبەرهێنان، چونكە ئاسانکاری دەکرێت لە پێدانی مۆڵەت و 10 ساڵ دەبەخشرێت لە باج، زەوی پڕۆژەکەی بە نرخی هاندان پێدەدرێت، گومرگی هاوردەكردنی ئامێر و کەلوپەلی کارگەکەی ناكرێت، مادەی خاوی کارگەکەش پێنج ساڵ گومرگی لەسەر نابێت.
یاسای وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان ساڵی 2006 بە ژمارە 4 لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە دەرچووێندراوە، تایبەتە بە هاندان و پەرەپێدانی سێكتەرەكانی پیشەسازی، كشتوكاڵ، گەشتیاری، بازرگانی، پەروەردە، تەندروستی و كۆمەڵێك سێكتەری دیكە.
هەر خودی عەزیز سەعید، دەڵێت یاساكە پێویستی بە هەموارکردنەوەیە بۆ گۆڕانکاریکردن لە هەندێک بڕگە و مادەدا، بە ئامانجی هاندانی زیاتری وەبەرهێن، ئەو نمونەش دەهێنێتەوە؛ دەیەوێت ئیمتیازاتی زیاتر بدرێتە وەبەرهێنەران و نرخی کارەبایان بۆ کەمبکرێتەوە، لەگەڵ ئاسانکاری بۆ خستنەبازاڕ و ناردنە دەرەوەی بەرهەمەکە و رێگریکردن لە هێنانی بەرهەمی هاوشێوە بۆ ئەوەی وەبەرهێن بەرهەمەکەی ساغ بێتەوە و زیاننەکات.
*ئەم بابەتە لە چوارچێوەی پڕۆگرامی فراوانكردنی رۆڵی رۆژنامەنوسانی ژن لە روماڵكردنی ژینگەییدا بەرهەمهێنراوە، پڕۆگرامەكە لەلایەن دامەزراوەی (كەركوك ناو)ـەوە جێبەجێ دەكرێت و وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ پاڵپشتی دارایی دەكات.
