هەڵمەتێكی پاككردنەوەی گەنجانە و نەمام رواندن لە چیای زاوا لە دهۆك، بووە سەرچاوەی بژێوی بۆ سەدان هاوڵاتی پارێزگاكە، ناوچەكەی لە زبڵدانێكی روتەن و وشكەوە گۆڕاوە بۆ شوێنێكی گەشتیاریی، بەشێك لە كورسی و مێزی چێشتخانە و كاقێیەكانیش بە كەلوپەلی دوبارە بەكارهێنراو رازێنراونەتەوە.
ئەو هەڵمەتە لەساڵی 2017دا بە بەشداریی دەیان گەنج دەستیپێكرد، دوای حەوت ساڵ بەرهەمەكەی بۆتە جێی پێشوازی و دەستخۆشی گەشتیاران، خەڵكی ناوچەكە و حكومەت.
چیای زاوا دەکەوێتە باشوری رۆژئاوای دهۆک و بەرزییەکەی 16 كیلۆمەتر و روبەرەكەی كە لە ئێستادا بۆتە شوێنێكی گەشتیاریی 42 كیلۆمەتر چوارگۆشەیە، بەناوبانگترین شاخە لەو دەڤەرە، لەسەر چیایەكەوە جگە لە دهۆك تەواوی دەشتی نەینەوات لێوەدیارە، ئەوەش سەرنجڕاكێشی بە شاخەكەداوە.
پاككردنەوەی چیایەكە لە 10 رۆژدا، لەكاتێكدایە زۆرینەی ناوچە گەشتیارییەكانی هەرێم روبەڕوی مەترسی پیسكردن بونەتەوە، بەهۆی سەردانیكەران و نەبونی هۆشیاریی و بەكارهێنان و فڕێدانی پاشماوە، لەوانەش پاشماوە پلاستیكییەكان.
چیرۆكەكە لێرەوە دەستیپێكرد: پاككردنەوە و سەوزكردن
داریان عەلی (33 ساڵ)، یەكێك بوو لەو خۆبەخشانەی دەستیكرد بە پاككردنەوەی چیای زاوا و ئێستا خاوەنی چێشتخانەیەكە، دەڵێت هەڵمەتەكەیان كە 10 رۆژی خەیاندووە و كۆمپانیایەكی ناوخۆیی هاوكاریان بووە، "بیرۆكەیەكی گەنجەكان بوو بۆ گرنگیدان بە گەشتیاریی و پاكڕاگرتنی ژینگەكە".
داریان وتی "كۆمپانیاكە تایبەت بوو بە ریسایكلین، لەگەڵیاندا رێككەوتین ئێمە پاشماوەكان پاكبكەینەوە و ئەوانیش بیگوازنەوە و بۆ خۆیان ریسایكلی بكەنەوە"، داریان وتی "شوشە، پلاستیك، نایلۆن و هەرچی پاشماوە هەیە كۆمانكردەوە".
هەکار رێکان (28ساڵ)، بەڕێوەبەری رێكخراوی یەك دار، ئەویش بەشداربووە لە پاككردنەوەی چیایەكە، وتی "25 گەنج هەڵمەتەكەیان دەستپێكرد، دوای پاككردنەوە من بیرم لەوە كردەوە لەڕێی رێكخراوێكەوە دەستبكەین بە سەوزكردنی ناوچەكە".
هەكار و ژمارەیەك هاوڕێی تری ئەوكات رێكخراوی یەك دار-یان بۆ ئەو مەبەستە دروستكرد، "بڕیارماندا هەڵمەتێك رابگەیەنین بۆ ئەوەی پاڵپشتیمان بكەین".
فەرماندەیەكی پێشمەرگە كە زانیویەتی هەڵمەتە بۆ سەوزكردنی چیایەكەیە، لەڕێی دابینكردنی 550 نەمامەوە هاوكاریی گروپەكەی كردووە و حكومەتیش رێپیدانی بۆ كردون.
هەکار رێکان وتی "ژمارەیەك خوێندكاری زانكۆی دهۆكیش بڕیاریاندا لە چاندنی نەمامەكان بەشدارییمان لەگەڵ بكەن، بەو شێوەیە تۆڕەكە فراوان بوو".
هەڵمەتەكە لە وەرزی زستان دەستیپێكرد، چونكە بەوتەی هەكار ئەوكات كێشەی ئەوەیان هەبووە چۆن ئاوی بۆ پەیدا بكەن، بۆیە وەرزی زستانیان هەڵبژاردووە.
بەڕوو، مازو و سەبحبەح ئەو سێ جۆرە دارن كە لەسەر چیایەكە چێنراون، هەكار وتی "لەبەرئەوەی چایەكە وشك و بەردی زۆرە، ئەو درەختانە لەوێ گەشە دەكەن و ئاوی كەمتریان پێویستە".
دارەكان تەمەنیان دوو ساڵە و زۆرینەیان مەترسی لەناوچونیان تێپەڕاندووە و لە گەشەی باشدان.
گروپەكە فراوان بووە و چیایەكەش بووە بە دەرفەتی كار
ئەو گروپەی كە هەکار رێکان لەڕێی رێكخراوی یەك دار-ەوە سەرۆكایەتی دەكات لە ئێستادا 200 كچ و كوڕی خۆبەخش كاری تێدادەكەن، گروپەكە تێكەڵەیەكە لە سەوزكردنی ژینگە و پاكڕاگرتنی.
گروپەكە رێپێدانێكی ئیدارەی پارێزگای نەینەوای وەرگرتووە بۆ دروستكردنی دارستانێك لە دامێنی چیای زاوا، پرۆسەكە لە قۆناغی سەرەتادایە، ئەوەی هەیە دەبێت لە ماوەی چوارساڵدا دروستكبرێت.
بەپێی داتاكانی شارەوانی دهۆك، رێژەی سەوزایی لە شاری دهۆك لەسەدا 18یە، ئەوەش ئەوەش كەمترە لە رێژەی ستانداردی جیهانی كە نابێت كەمتر بێت لەسەدا 30.
محەمەد تاهیر بریفکانی، بەڕێوەبەری پێشوی ژینگەی پارێزگای دهۆك، وتی "چیای زاوا بەر لە كاری ئەو گروپە، بێناز بوو، جگە لەو گروپە كەس بیرۆكەی ئەوەی نەبوو چیایەكە بۆ باوەشی ژینگە بگەڕێنێتەوە لەڕوی سەوزكردن، پاككردنەوە و بەكارهێنانەوەی كەلوپەلی بەكارهاتوو... ئێمە قەرزاری ئەو خۆبەخشانەین".
عەلی تەتەر، پارێزگاری دهۆک، وتی "كارەكانی ئەو گروپە بەتوانایە جێی شانازییە، بونەتەهۆی رەخساندنی درەفەتی كار بۆ گەنجان".
لە ئێستادا چیایەكە لانیكەم زیاتر لە 25 چێشتخانە و 200 كەرەڤانەی لێیە كە بونەتە دەرفەتی كار بۆ سەدان گەنج.
بۆ نمونە داریان عەلی (33 ساڵ)، دوای ئەوەی بەشێك بوو لەو گروپەی چیایەكەی پاككردەوە، ئێستا خاوەنی چێشتخانەیەكە.
ئەو زانكۆی تەواوكردووە، خێزاندارە و باوكی سێ منداڵە، بەرلەوەی ئەم دەستپێشخەرییە دەستپێبكات لە یەكێك لە چێشتخانەكانی ناو دهۆك شارگرد بووە و دەڵێت پارەكەی بەشی بژێوی ژیانی نەكردووە.
"كاتێك هەڵمەتەكەمان دەستپێكرد، دڵنیاییمان لە شارەوانی وەرگرت كە دوای خزمەتكردنی چیایەكە و پاككردنەوەی، رێگەمان بدات چێشتخانە دابنێین، خۆشبەختانە ئێستا خاوەنی چێشتخانەی خۆمم".
داریان لە تایەی ئۆتۆمبێلی فڕێدراو گوڵدانی دروستكردووە، یان وەكو پلیكانە بەكاریدەهێنن، بەهۆی سەختی چیایەكە.
"سوپاس بۆ خوا بومە خاوەنی خانوی خۆم لە سایەی ئەم چیایە... دڵخۆشم بەو ئەنجامەی پێیگەیشتوم، ئێستا ئێرە شوێنێكی دڵگیر و خۆشە... هەم ژینگە دەپارێزین هەم بژێوی ژیانی خۆمان پەیدا دەكەین".
هەلبین شعبان ژنێكی (45ساڵ)، هاوژینەكەی بەهۆی شەڕی داعش-ەوە لەسەر جێ كەتووە و ناتوانێت كاربكات، كافێیەكی لەسەر چیایەكە داناوە و لەو رێیەوە بژێوی ژیانی شەش كچەكەی دابین دەكات.
"نەماندەتوانی بە موچەی 600 هەزاری پێشمەرگایەتی هاوژینەكەم بژین، زۆركات موچە دوادەكەوێت و لەكاتی خۆیدا نادرێت، ئەم گروپە پێشنیاریان بۆ كردم قاوەخانەیەك بكەمەوە"، هەلبین زیاتر وتی "رۆژانە لەكاتژمێر 2ی پاشنیوەڕۆ تا 12ی شەو قاوەخانەكەم كراوەیە".
هەلبین هەروەكو دوكاندارەكانی تر كەلوپەل و پاشماوەی بەكارهاتوو بەكاردەهێنێت لە ئاسن، تایە و بەرمیل. "من وا بیردەکەمەوە بەشێك لەو گەشتیارانەی كە سەردانی چیای زاوا دەکەن بۆ بینینی ئەو شتانەن كە بەركامانهێناونەتەوە".
عەمار ئەنوەر، گەشتیارێكی خەڵكی موسڵ بوو، وتی "شوێنێكی زۆر خۆشە، زۆرینەی پێنجشەممە و هەینییەك دێین بۆ ئێرە، شەوانی زستان خواردنی سادە و بەتامی هەیە... ئەمە بیرۆكەیەكی جوانە".
پەیداكردنی روناكی لە سیستمی خۆر
دوكاندارەكان كە بەشێكیان ئەو گەنجانەن لە پرۆسەی پاككردنەوەی چیایەكەدا بەشداربون، وزەی كارەبای حكومی و مۆلیدەیان نییە، بەڵكو پشت بە سیستمی سۆلار – سودوەرگرتن لە وزەی خۆر بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا- دەبەستن.
لە شەودا سەر چیایەكە بە گڵۆپی رەنگاوڕەنگ رازێنراوەتەوە و لەگەڵ ژینگەیەكی پاكدا پێشوازی لە میوانەكان دەكات.
داریان وتی "كارەباكەی دۆستی ژینگەیە و هەموی سود لە وزەی خۆر دەبینن".
بەڕێوەبەری پێشوی ژینگەی پارێزگای دهۆك وتی "تێبینیم كرد كارەبا لە وزەی خۆرەوە پەیدادەكەن، ئەمە زۆر دڵخۆشكەرە، چونكە هەم دۆستی ژینگەیە، هەم پێویستیان بە حكومەت نییە بۆ پێدانی كارەبا و زیادەڕۆیی لە بەكارهێنانی كارەبادا ناكەن".
ئەوەش لەكاتێكدایە بەشی پشتەوەی چیای زاوا كە وەبەرهێنێك سەرپەرشتی دەكات كارەبای حكومی بۆ راكێشراوە.
بەپێی ئامارێكی ئیدارەی دهۆك ساڵانە 250 هەزار كەس سەردانی چیای زاوا دەكەن، بەشێك لە ئەوان عەرەب یان توركن.
ئیسماعیل مستەفا، لێپرسراوی راگەیاندنی شارەوانی دهۆک وتی "ئەم سەركەوتنە بەرهەمی دەستپێشخەریی ئەو گەنجانەیە".
نارین عومەر (25ساڵ)، كە لەسەر چیای زاوا بۆ سەردان هاتبوو، وتی "لێرە بیرۆکەی ئەوەت بۆ دێت کە هەموو شتێك بۆ فڕێدان نییە، چونکە جوانی ئێرە بەو كەلوپەلانەوەیەكە دوبارە بەكارهێنراونەتەوە، لێرە هەموو شت دۆستی ژینگەیە: كەلوپەلەكان، هەواكەی هەروەها كارەباكەی".
"روی حكومەت جوان دەكەن"
عەلی تەتەر، پارێزگاری دهۆک، دەڵێت بیرۆكەكە پەیامی ئەوەی تیایە كە هەموو كارێك تەنیا بە پارەی زۆر ناكرێت، بەڵكو دەتوانرێت بە سادەترین رێگا سەرنجی خەڵك رابكێشیت و سەركەوتوو بیت، بۆیە وتی كە لەو رێیەوە پشتیوانیان دەكەن.
"پێویستە بیرۆكە و توانای ئەم گەنجانە لە گۆڕینی چیای زاوا لە رابردووەوە بۆ ئێستا سودی لێببینرێت و باسبكرێت" زیاتر وتی "سەرسامی بیرۆکەكەیانم، ئێمە وەکو حکومەت مانگانە هیچ باجێک لەو خاوەن کارانە وەرناگرین، چونکە ئەوان جوانییەکی تایبەتیان بە شاری دهۆک بەخشیوە، چ لەڕوی پاككردنەوەی چیایەكە چ لەڕوی پرۆسەی سەوزكردنی".
شارەوانی دهۆك لە ساڵی 2022دا هەندێك حاویەی لەسەر چیایەكە دانا ئەوەش لەپێناو پاكڕاگرتنی ژینگە و فڕێنەدانی پاشماوە و خاشاك.
ئیسماعیل مستەفا، وتی "رۆژانەش ئۆتۆمبێلی شارەوانی دەنێرین بۆ كۆكردنەوەی خاشاك و پاشەڕۆكان"، زیاتر وتی "لە زاوا فێری ژینگەپارێزی دەبیت، ئەو چیایە وانەیەكە بۆ فێربون و هۆشیاركردنەوە لە پرسی ژینگەدا، ئێمەش لەڕێی بڵندگۆ و تابلۆوە بەردەوام گەشتیاران هۆشیاردەكەینەوە".
دەستپێشخەرییەكە بێ گرفت نییە، نەبونی قیرتاوی بەشێكی چیایەگە گرفتە بۆ بەردەم گەشتیاران و دوكانداران.
عەلی تەتەر، پارێزگاری دهۆك وتی "راستە جادەکانی هێشتا بەشێكی قیرتاو نین و كارمان بۆ نەكردون، سەرەڕای ئەوەی بیرۆكەیەكی بچوک، بەرهەمێکی گەورەی هەیە... ئەم پڕۆژەیە پێیوتین مەرج نییە تەنیا ئەو پڕۆژانە ناوبانگی شار بەرزبكەنەوە كە پڕۆژەی حكومەتن".
ئەم پڕۆژەیە پێیوتین مەرج نییە تەنیا ئەو پڕۆژانە ناوبانگی شار بەرزبكەنەوە كە پڕۆژەی حكومەتن
بەشێك لە خۆبەخشەكان ئەوەیان بە (كەركوك ناو) وت كە نازانن لە ئایندەدا حكومەت چۆن مامەڵە لەگەڵ چیایەكەدا دەكات، بەتایبەت لە پرسی ئەوەی باج دەخاتە سەریان یاخود نا، ئەوەشیان وەك گرفتێك لێكدایەوە.
داریان عەلی كە چێشتخانەی هەیە لەوێ باسی لەوە كرد كە نەبونی كارەبا بەربەستێكی ترە، چونكە هەموو كارەكانیان بە سیستمی سۆلار بەڕێوەناچێت.
ئەمە جگەلەوەی حكومەت بەشدارنەبووە لە دابینكردنی ئاو بۆ سەر چیایەكە و خۆبەخشەكان و دەستگیرۆیی هەندێك كەس هاوكاریان بووە.
"بەربەستێكی تر ئەوەیە گەورەكردنی زیاتری ناوچەكە لە توانای خۆبەخشەكان نییە، بەڵام حكومەتیش هیچ پلانێكی نییە"، یەكێك لە دوكاندارەكان وایوت. هەروەها پارێزگاری دهۆكیش جەختیكردەوە لەوەی لە ئێستادا پلانی لەو شێوەیەیان نییە.
لەگەڵئەوەی گەنجەكان پاراستنی ژینگە و زیادكردنی رێژەی سەوزاییان بەلاوە گرنگە، بەڵام بەشێك لە شوێنی دانیشتنەكان بە نایلۆن دەورە دراوە، لەكاتێكدا نایلۆن دۆستی ژینگە نییە.
محەمەد تاهیر بریفکانی، وتی كە هەوڵەكانی ئەو گەنجانە بۆ سەوزكردنی چیایەكە لەكاتێكدایە لەناو شار رێژەی بینا و یەكەكانی نیشتەجێبون تادێت زۆرتر دەبێت، ئەوەش كاریگەریی هەیە لەسەر كەمكردنەوەی رێژەی سەوزایی و گەرمبونی ژینگە، "چونكە رێژەی كۆنكرێت لەناو شار زۆردەبێت".
