هەر شوێنێکی كەڵەكەبوو بە خۆڵ و خاشاك، دەستبەجێ بە شوێنێكی پاك دەگۆڕن؛ بەوەشەوە ناوەستن، داری تیا دەچێنن و هانی هاوڵاتیان دەدەن بیپارێزن.
ژمارەیەك كچ و كوڕی گەنجی شنگال، پێكەوە كۆبوونەتەوە و خۆبەخۆ، گروپێكی بچوكیان پێكهێناوە تا شەڕێكی گەورە لە پێناو پاراستنی ژینگەدا بكەن، تەنیا كۆمەڵێك كەرەستە و توانای دیاریكراویان هەیە؛ بە جوتێ دەستكێش، هەندێ كیسەی خۆڵ، چەند پاچ و خاكەنازێكەوە كاردەكەن.
لە هەر ئەندامێکی گروپەكە پرسیار بكەیت؛ یەكسەر دەڵێت غەمی وشكبوون و بە بیابانبوونی شارەكەیان هەیە، بۆیە دەیانەوێت لە پاڵنەرەكانی گۆڕانكاریی ئاووهەوا كەمدەكەنەوە.
بەپێی ئامار و هۆشدارییەكانی ڕێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان؛ عیراق پێنجەم وڵاتی كاریگەرە بە لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا، كە مەترسی كەمبونەوەی ئاو، وشكەساڵی، بەرزبونەوەی زۆری پلەكانی گەرما و ژەهراوی بونی لێدەكرێت لەگەڵ چەندین كارەساتی دیكەی سروشتی.
وێرانكاری و مانەوەی كاریگەرییەكانی جەنگ نەهامەتییەكی دیكەیە بۆ ژینگە لە شنگال، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی ژینگەی عیراق، هێشتا قەزاكە وەكو پیسبووی ژینگە ماوەتەوە بەهۆی بۆمبی چێنراوی پاشماوەی شەڕەوە، لە سەرەتادا روبەروی زیاتر لە 75 كیلۆمەتر چوارگۆشەی گرتەوە کە هەوڵی پاككردنەوەی بەردەوامە.
"دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام ناسراو بە داعش" له ئابی 2014ـدا ده‌ستیگرت به‌سه‌ر قه‌زای شنگالـدا و بەوهۆیەوە، خەڵكەكەی روبەڕوی كوشتن، رفاندن و ئاوارەیی بوونەتەوە، جگە لە زیانگەیاندن بە سروشت، ژینگە و ئاوەدانییەكەی.
لە بیرۆكەوە بۆ كردار... پاككردنەوە و سەوزكردن
مەشعەل نەواف (25 ساڵ)، لە كۆمەڵگەی دهۆلای شنگال نیشتەجێیە، خاوەنی دەستپێشخەری كۆكردنەوەی كچ و كوڕانی گەنجی شارەكەیە بۆ خزمەکردنی ژینگە.
لە سەرەتاوە ئامانجمان ئەوەبووە خزمەتی ژینگەیی پێشكەش بە خەڵك و خاكەكەمان بكەین
"لە سەرەتاوە ئامانجمان ئەوەبووە خزمەتی ژینگەیی پێشكەش بە خەڵك و خاكەكەمان بكەین، كە خەریكە دەبێتە بیابان" نەواف وادەڵێت، دەربارەی پێكهێنانی گروپی "پارێزەرانی ژینگە"، كە لە سەرەتای ئەمساڵەوە كەوتنە سەرپێ و لەچوارچێوەیەكی رێكخراوتردا، دەركەوتن.
ئەو دەڵێت هەڵبژاردنی ناوی گروپەكە، بۆ رەنگدانەوەیەتی لە كارەكانیاندا، "تەنیا چاومان لەسەر یەك بوار و شوێن نییە، بەڵكو هەموو كارێك دەكەین كە بۆ ژینگە سودی هەبێت".
هەر ئەمساڵ، هەڵمەتێكی گەورەی پاككردنەوەی شنگال-ـیان لە خۆڵ و خاشاك بەڕێوەبرد، پێشتر هەڵمەتی هاوشێوە یان نەبووە یاخود زۆر سنوردار بووە، ئەوان بە هاوكاری خەڵك دەستیان گەیشت بە ناوەندی شنگال، ناحیەی سنونێ، ناوچەكانی كرسی، دهۆلا و سولاغ، كە روبەرێكی بەرفراوان لە قەزاكە پێكدەهێنن.
"بۆیە ئەو ناوچانەمان دیاریكرد، چونكە لە وەرزی بەهاردا خۆڵ و خاشاكی زۆری تێدا فڕێدەدرێت و كەڵەكە دەبێت، بەوپێیەی خەڵكی زۆری ناوچەكە بۆ گەشت و سەیران روی تێدەكەن".
مەشعەل نەواف و گروپەكەی، وێنەی شوێنەكانیان گرتووە كە پاكیان كردۆتەوە، پێشتر پڕ بووە لە خۆڵ و خاشاك، وێنەی نوێی هەمان شوێن، هێندە پاكبۆتەوە گومان ناكەیت شوێنی فڕدانی خاشاك بووبێت، پاشان لەو شوێنەدا رێنمایی بۆ پاراستنی ژینگە دادەنێن.
"ویستمان كارەكانمان لەو شوێنانەدا بن، كە زۆرترین خەڵك بۆی دەڕوات، بەوپێیەی ژینگەیەكی پاك ئەركی هەموومانە. ئامانجێكی سەرەكی ئەوەبوو هۆشیاری بڵاوبكەینەوە و هانی زۆرترین هاوڵاتی بدەین بۆ پاراستنی ئەو شوێنانەی رویتێدەكەن" ئامارێكی ورد لای گروپەكەی مەشعەل نییە، بەڵام دەیان تۆن خاشاكیان كۆكردۆتەوە.
شارەوانی شنگال بە دوری 10كم لە ناوەندی شارەكە زبڵ و خاشاكی كۆكراوە فڕێدەدات، ئەوەش دانیشتوانی دەیان ناوچەی سنورەكەی هەراسانكردووە، چونكە زۆرینەی دەسوتێنرێت. لە بەشەکانی تری عیراقیش بارودۆخەكە زۆر جیاواز نییە، زوربەی خۆڵ و خاشاكی پارێزگاكانی دیكەش چارەسەر ناكرێن، راستەوخۆ دەکرێن بە ژێر خاکەوە یان دەسوتێنرێن، كە ئەوەش زیانی بۆ ژینگە و تەندروستی گشتی هەیە.
گروپی "پارێزەرانی ژینگە"، هێشتا سەرگەرمی جێبەجێكردنی بیرۆكەی یەكەم بوون، كە بریتی بوو لە پاككردنەوە، دوەم دەستپێشخەرییان كرد بە كردار، ئەویش چاندنی دار و هەوڵی زیادكردنی سەوزایی ناوچەکە بوو.
نەواف ئاماژەی بەوەدا، چاندنی دار، زیاتر ناوچەكانی دهۆلا، سنونێ، ناوچەكانی دەوروبەری شنگال لە دوكان و بازاڕ و بازگەی ئەمنی گرتۆتەوە.
"هەڵمەتی چاندنی دار پلانێكی رێكخراوی بۆ دانراوە؛ تا پرۆژەكە سەركەوتووبێت، سەرەتا شوێنی چاندن دیاریدەكەین، تیمێكی شارەزا دەچنە ناوچە جیاوازەكان و لە جۆری گڵەکە، شێ و رادەی سودوەرگرتن لە دار لەو ناوچەیەدا دەكۆڵنەوە، لە قۆناغی دواتردا، شوێنەكە ئامادە دەكرێت بۆ بردنی نەمام و پاشان دەڕوێنرێن" مەشعەل نەواف وای وت.
دار و سەوزایی، لە پێكهێنەرە سەرەكییەكانی ژینگە و پاراستنی زەوی و هەوان لە پیسبوون، هاوكات لێكەوتەكانی گۆڕانكاریی ئاووهەوا كەمدەکەنەوە، بەپێی رونكردنەوەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان، بێ دار و درەخت ژیانی مرۆڤایەتی بەردەوام نابێت، چونکە دار رواندن دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی دەردانی گازی كاربۆن.
دەستپێشخەری چاندنی دار هێشتا نوێیە، بەراورد بە پاككردنەوە و هەڵگرتنەوەی خۆڵ و خاشاك، تائێستا 160 دار بە خۆبەخشی و لەسەر گیرفانی گروپەكە دابینكراون و چێنراون، لەو جۆرانەی بەرگەی ئاووهەوا و ژینگەی شنگال دەگرن، بەڵام قۆناغەكانی دیكە دار زیاتر و هەڵمەتی گەورەتری تێدایە.
"ئامانجمان تەنیا جوانكردنی شار نییە، بەڵکو دەمانەوێت ژینگەیەكی بەردەوام و گەشەسەندوو هەبێت"، مەشعەل نەواف دەڵێت پێش چاندنی هەر دارێك، تەنانەت لەگەڵ خەڵک، دوكاندار و هێزی ئەمنی بازگەكانیشدا جۆرێك لە رێككەوتن دەكەن و "پێیاندەڵێین دەتوانن خزمەتی دارەكان بكەن؟ ئەوانیش قایلن و ئەگەر بزانین خزمەتی ناكەن، ئەوا لە شوێنی تر دارەكان دەچێنین".
تیمێكی بچوك و دژوارییەکی مەزن
"پارێزەرانی ژینگە" لە شنگال، 12 خۆبەخشی سەرەكین، سێ كچ و نۆ كوڕ، گەورەترین ئاڵنگاری ئەوەیە كەس لە پێداویستییەكانیان ناپرسێتەوە و ناچاریشن، لەکاتی بەتاڵدا كاربكەن نەك كاتی ئیشوكار و دابینكردنی بژێویدا.
هیچ فشارێك لەناو گروپەكەدا نییە، دەربارەی كاتی كاركردن، چونكە نەك خۆبەخشییە، بەڵكو هەندێكجار لە گیرفانی خۆشیان خەرجدەكەن.
"هەڵبژاردنی ئەندامانی تیمەكە هەڕەمەكی نەبوو، بەڵكو چاومان لە وەرگرتنی ئەو كەسانە بوو كە بە تامەزرۆیی راستەقینەوە دەیانەوێت ببنە خۆبەخش، ئەوەش وایكرد تیمێكی چالاك و پابەند پێكبهێنین" مەشعەل وادەڵێت.
ئەو زیاتر لە ئاڵنگارییەكانیش نیگەرانە، هێشتا هیچ دەرگایەكی هاوكارییان بەڕودا نەكراوەتەوە، ئەوەی هەیە لەسەر هەوڵ و توانای دیاریكراوی خۆبەخشی تیمەكەیە.
تامەزرۆیی تیمەكەم بۆ كارکردن خۆشویست، چالاكییەكانیانم بینی، بۆیە بووم بە بەشێك لەو تیمە
تا پێش روداوەكانی ساڵی 2014 -هێرشی داعش-، شنگال 340 هەزار هاوڵاتی لە پێكهاتە ئایینیی و نەتەوەییەكان، بە تایبەت زۆرینەی ئێزیدی تیادا نیشتەجێ بوون و كشتوكاڵ سەرچاوەیەكی سەرەكی بژێوی بوو. ئیتر شەڕ هەموو شتێكی تێكدا بە ژینگەشەوە. چیای شنگال و دەوروبەری بە هەنجیری خۆڕسك بەناوبانگە و دەوروبەریشی داری زەیتونی لێیە، قەزاكە بە هەنجیری زۆر نایاب بەناوبانگە، جگەلەوەش، ترێ، هەنگوین، توتن و دەیان بەرهەمی دیكەی هەیە.
خلاسە بەكر (24 ساڵ)، لە تیمە ژینگەییەکەی شنگالە، "تامەزرۆیی تیمەكەم بۆ كارکردن خۆشویست، چالاكییەكانیانم بینی، بۆیە بووم بە بەشێك لەو تیمە، بەڵام بەربەست ئەوەیە هۆكاری گواستنەوەمان نییە و گەیشتنمان بە هەندێك ناوچە زۆر سەخت بووە".
هاوشێوەی ژینگە، ژێرخانی خزمەتگوزارییەكان بەگشتی لە شنگال لە دوای شەڕەوە وێرانە، لە نێویاندا كەرتی گواستنەوە و كەمتوانایی گروپە خۆبەخشییەكان بۆ دابینكردنی هۆکاری گواستنەوە.
ئەیمەن حسێن (25 ساڵ)، خۆبەخشێكی دیكەی تیمەكەیە و لە سنونێ نیشتەجێیە، "بەوپێیەی بەرپرسم لە دابینكردنی بژێوی خێزانەكەم، بۆیە ئاڵنگارییەك كە روبەڕوم دەبێتەوە ئەوەیە ناتوانن كاتی پێویست و هەروەها پارە بۆ تیمەكە دابینبكەم، بەڵام خزمەتی شنگال و بینینی بە جوانی و پاكی، هەموو هەوڵ و ماندوبونێكی دەوێت".
دەستكەوتی ئەیمەن لەو كارە خۆبەخشییەدا، تەنیا دەستخۆشی خەڵكە، "كاتێك وشە و هاندانی ئەوان دەبیستم، زۆر دەگەیەنێت لای من و دڵنیادەبینەوە لەسەر رێگا راستەكەین".
بەرەنگاربونەوەی بە بیابانبوون
تیمی "پارێزەرانی ژینگە" روودەكەنە قوتابخانەكان، لەوێ سەوزایی زیاد دەكەن و هەوڵدەدەن نەوەیەكی نوێ بۆ پاراستنی ژینگە و بەرەنگاربوونەوەی بە بیابانبوون پێبگەیەنن.
قوتابخانەی "تەیرف" تازە بنیاتنراوە، مەشعەل نەواف دەڵێت لە ئەندامێكی تیمەكەوە هەواڵیان پێگەیشت كە پێویستیان بە دار و سەوزایی هەیە، دوای هەڵسەنگاندنی شوێنەكە، لە هەڵمەتێكدا 12 داریان چاند و نۆ حاویەی كۆكردنەوەی خۆڵ و خاشاكیان بۆ قوتابخانەكە دابینكرد.
"هەر ئەوەش نەبوو، تیمەكە وانەی ژینگەییان بە قوتابییەكان وتەوە، كە چۆن ژینگە بپارێزن و لەو تەمەنە بچوكەوە هۆشیاری ژینگەییان هەبێت" بەوتەی نەواف.
خلاسە بەكر، زۆر بە سەوزكردنی قوتابخانەكە دڵخۆشە، "ئیلهامبەخش بوو، كاتێك قوتابی دەبینی كاردانەوەیان بۆ وانەی ژینگەیی هەیە و نەوەیەكی نوێ هۆشیاردەكەیتەوە".
لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا و تێكچوونی ژینگە، وای لە خەڵكی چەندین ناوچەی عیراق كردووە كۆچ بكەن، بەپێی ئامارێكی نەتەوە یەكگرتووەكان لە كانونی دوەمی 2016ـەوە تا تەمموزی 2024، لە ناوچە جیاوازەكانی وڵاتەكە 147 هەزار عیراقی بەوهۆیەوە ئاوارەبوون.
عەلی ئەلیاس، ئەندازیاری كشتوكاڵی دەڵێت گۆڕانكارییەكانی ئاووهەوا نزیكەی دوو دەیەیە كاریگەری لەسەر ناوچەكە داناوە، ئەوەش چەندین هۆكاری هەیە، لەوانە بڕینەوەی زیاتر لە ملیۆنێک دار لە دارستانەكانی شنگال، دەردانی گازە ژەهراوییەكان لە كارگەكان و هەروەها پاشماوەی جەنگ، كە زیانی زۆری بە ژینگە گەیاندووە و "زەوییە كشتوكاڵییەكان ئێستا زیاتر لە بیابان دەچن و وایكردووە نەهامەتی خەڵك و جوتیار ببنە دوو هێندە".
بەپێی ئامارێکی وەزارەتی ژینگەی عیراق، هێشتا شنگال بە ناوچەیەكی پیسبووی پاشماوەی جەنگی هەژماردەكرێت، كە سەرەتا روبەری پیسبوو زیاتر لە 75 كیلۆمەتر دوجا بوو و پرۆسەی پاككردنەوەیشی بەردەوامە.
"رۆژێك دێت ناچاردەبین شنگال بەجێبهێڵین، ئەمجارەیان بەهۆی شەڕەوە نا، بەڵكو لەبەر وشكەساڵی"، ئەلیاس ئەوەی ئومێدی پێیەتی، دەستپێشخەرییە ژینگەییەكانە كە هەوڵێكن بۆ پاراستنی ژینگە و گرەنتی مانەوەی، بە هەنگاوی نایاب وەسفی دەكات، "دەستپێشخەری تاكەكەسی و بە گروپ هیوایەك دەبەخشن بۆ كەمكردنەوەی رادەی وشكەساڵی و گەڕاندنەوەی ژیان بۆ شنگال".
بەپێی ئامارە رەسمییەكانی حكومەتی عیراق، زیاتر لە سەدا 53ـی روبەری عیراق لەژێر هەڕەشەی بە بیابانبووندایە و نەتەوە یەكگرتووەكانیش دەڵێت عیراق ساڵانە 100 هەزار دۆنم لەدەستدەدات.
لە پێناو ژیانێكی سەقامگیردا
پاڵپشتیی سەرەكی تیمەكەی مەشعەل و گەنجەكانی تری شنگال، هاوڵاتیانن، "ئەوەی لە توانایاندا هەبوو بە پارە هاوكارییان كردوین، ئەوەشی نەیتوانیووە هاوكاری داراییمان بكات، بە هاندان پاڵپشتە تا بەردەوام دەبین"، خلاسە بەكر وای وت.
دەمانەوێت پیشانیبدەین گۆڕانكاری لە هەنگاوی بچوكەوە دەستپێدەكات
ئەو كچە خۆبەخشە دەڵێت دەستكەوتەكانیان كەم نین، دیمەنی ژینگەی شارەكە جوانتر بووە، خۆڵ و خاشاكی كەڵەكەبوو نابینن و خەڵكیش زیاتر هۆشیاربونەتەوە، "ژینگەی پاك تەنیا بۆ جوانی نییە، رەنگدانەوەی لەسەر تەندروستی گشتی و ژیانێكی سەقامگیر دەبێت".
هێشتا شنگال بەدەست نەبوونی ئیدارەیەكی یەكگرتووەوە دەناڵێنێت، حكومەتی جێگیر و خاوەن دەسەڵاتی خۆجێیی نییە، قەزاكەش خۆی ناوچەیەكی جێناكۆكی نێوان هەردوو حكومەتی فیدراڵی و هەرێمی كوردستانە، بۆیە خەڵك بەناچاری چاویان لەدەستی خۆبەخشەکانە.
ئەیمەن دەڵێت شنگال زۆری چەشتووە بەدەست وشكەساڵی و مەترسی بەبیابانبوونەوە، كاتیەتی كەمێك لەو ترسە بڕەوێتەوە و "دەمانەوێت بیسەلمێنین گەنجان دەتوانن گۆڕانكاریی راستەقینە و ئەرێنی بكەن".
تیمەكە چاودێریشن، ناوبەناو تیمەكە دەچنەوە هەمان شوێنی كارەكانیان، تا بزانن ئایا سودیان هەبووە یان نا؛ درەختەکان وەكو پێویست خزمەت دەكرێن یاخود پشتگوێخراون.
"سەرباری هەوڵی تایبەت، بەڵام پاڵپشتی دارایی پێویستییەكە كە ناتوانین پشتی تێبكەین، چونكە لە بری دارێك ئەگەر هاوكاری هەبێت دەتوانین 100 دار و زیاتر بچێنین" خاوەنی دەستپێشخەری تیمی "پارێزەرانی ژینگە" لە شنگال وادەڵێت، باسی لەوەشكرد پلانی زیاتریان هەیە؛ بیرۆكەیەكیان هەیە بۆ كردنەوەی شەتڵگەیەكە تا قەڵەمداری تیایدا بەرهەمبهێنن، لەوێ ئامادەیان بكەن بۆ چاندن و بەشێكیشیان بێبەرانبەر بە هاوڵاتیان بدەن".
مەشعەل وتی "دەمانەوێت پیشانیبدەین گۆڕانكاری لە هەنگاوی بچوكەوە دەستپێدەكات و كاری هەرەوەزی دەتوانێت گۆڕانكاری گەورە بکات؛ پاڵپشتی هەبێت یان نا، هەر ناوەستین".
"ئامانجمان تەنیا چاندنی دار نییە، بەڵكو چاندنی هیوایە"، مەشعەل ئاوا کۆتایی بە چیرۆکەکە هێنا.
*ئەم بابەتە لە چوارچێوەی پڕۆگرامی فراوانكردنی رۆڵی رۆژنامەنوسانی ژن لە روماڵكردنی ژینگەییدا بەرهەمهێنراوە، پڕۆگرامەكە لەلایەن دامەزراوەی (كەركوك ناو)ـەوە جێبەجێ دەكرێت و وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ پاڵپشتی دارایی دەكات.
