لەنێو بینایەكی چوار ژووری كە دووان لە ژورەكان پڕن لە جلوبەرگی بەكارهاتوو و تورەكەی خام و قوماش، غەمگین كاكە وەهاب (48 ساڵ) لەیەككاتدا دوو كاری دۆستی ژینگە دەكات، تورەكەی خام دروستدەكات بۆ جێگرتنەوەی كیسی نایلۆن و سود لە جلوبەرگی بەكارهاتوو دەبینێت بۆ دروستكردنی پێداویستی تر.
بیناكە دەكەوێتە گەڕەكێكی میللی هەڵەبجەوە، لەسەر زەوییەكی 250 مەتری، كە بینای رێكخراوی نوێیە، یەكێك لە كارەكانی رێكخراوەكە بڵاوكردنەوەی هۆشیارییی ژینگەییە و پڕۆژەی تورەكەی خام یەكێكە لە پڕۆژەكانیان كە غەمگین لەڕێی درومانەوە جێبەجێیدەكات.
غەمگین، لە چوار ساڵی رابردودا، نزیكەی 4000 تورەكەی خامی دوریوە و بەشێكی زۆریانی بە خۆڕایی وەك جێگرەوەی كیسی نایلۆن بەسەر خەڵكدا دابەشكردووە، بەڵام وردە وردە لەگەڵ زیاتر هۆشیاربونەوەی خەڵک و ئاشناكردنیان بە بەكارهێنان و سودەكانی تورەکەی خام لەجێی كیسی نایلۆن، ئێستا پڕۆژەكە لەپاڵ ژینگەدۆستیدا، هەوڵدانیشە بۆ پەیداكردنی داهات بۆ رێكخراوەكە.
پلاستیك كە كیسی نایلۆنیش دەگرێتەوە، بەپێی بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ پەرەپێدان، هەزار ساڵی پێویستە بۆ شیبونەوە، بۆیە فڕێدانی دەبێتەهۆی پیسبونی ژینگە و هاتووە "ئەم پیسبونە گیانلەبەرانی دەریا دەخنکێنێت، زیان بە خاک دەگەیەنێت و ئاوی ژێر زەوی ژەهراوی دەکات"، لەگەڵ ئاماژەدان بەوەی کاریگەریی تەواو خراپی لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە.
ئەوەی پەیوەستە بە پارێزگای هەڵەبجە، رۆژانە زیاتر لە (150) تۆن لە زبڵ و خاشاك کۆدەکرێتەوە و دەکرێتە ژێر خاکەوە و لانیكەم 13 تۆنی پاشماوەی پلاستیكییە، لەنێویاندا كیسی نایلۆن، بەپێی ئاماری سەرۆکایەتی شارەوانی هەڵەبجە.
بیرۆكەكە بۆ سەردەمی كۆرۆنا دەگەڕێتەوە
سەرچاوەی بیرۆكەی دورینی تورەكەی خام، بۆ سەردەمی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە ساڵی 2020 دەگەڕێتەوە؛ ئەوكات، رێكخراوی نوێ پڕۆژەیەكی وەرگرتبوو بۆ دورینی ماسك و دابەشكردنی بەبێ بەرامبەر بەسەر خەڵك و فەرمانگەكاندا.
هێرۆ وەكیل، بەڕێوەبەری رێكخراوی نوێ، وتی "كۆمەڵێك ژن لەڕێی دروومانەوە لە دروستكردنی ماسكەكەدا بەشداربوون، 20 هەزار دەمامكمان دروستكرد و بێبەرامبەر بەسەر خەڵكدا دابەشمانكردن، دواتر بیرمان لەوە كردەوە چۆن لەڕێی ئەم خانمانەوە بتوانین خزمەت بە ژینگە بكەین، چونكە پێشتر لەبواری هۆشیاركردنەوەی ژینگەییدا كارمانكردووە، لەوانە هەڵمەتی نەمان ناشتن...".
بیرۆكەكە ئەوە بوو جێگرەوەی كیسی نایلۆن دروستبكەن، ئەوەش بە دروستكردنی تورەكەی خام.
هیرۆ وتی "هەستمانكرد ئەمە كاریگەرترینی ئەو كارانەمان دەبێت كە لە بواری ژینگەدا كردومانە... چونكە جێگرەوەی كیسی نایلۆن دۆستی ژینگەیە و دەتوانرێت چەندین جار بەكاربهێنرێتەوە".
بەوتەی غەمگین، لە هەندێك شوێندا بێبەرامبەر بەسەر فەرمانگە و خەڵكدا دابەشی دەكەن، ئەوەش وەك هاندانی خەڵك بۆ بەكارهێنانی لەبری كیسی نایلۆن، بەڵام لەگەڵئەوەشدا فرۆشیان هەیە.
بەپێی بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ پەرەپێدان، لە جیهاندا ساڵانە زیاتر لە 430 ملیۆن تۆن پلاستیك بەرهەمدەهێنرێت و دوو لەسەر سێی ئەو بەرهەمانە بەرهەمی تەمەن کورتن و دەبنە پاشماوە و دەڕژێنە ناو خاك و زەریا و كاریگەری راستەوخۆیان لەسەر بەرهەمی خۆراكی مرۆڤ هەیە.
پلاستیک لە زۆر كەلوپەل و پێداویستییدا هەیە، لەوانە نایلۆن، جلوبەرگ و پاكەت تاوەكو دەگاتە بەرهەمی جوانكاریی، ساڵانە لە جیهاندا زیاتر لە 280 ملیۆن تۆن بەرهەمی پلاستیکی تەمەن کورت دەبنە پاشماوە.
لە ناو شاری هەڵەبجەش، كە چەقی كاركردنی رێكخراوەكەیە تەنیا بڕی پاشماوەی پلاستیکی رۆژانە زیاترە لە حەوت تۆنە.
لەپاڵ كاركردن بۆ جێگرەوەی كیسی نایلۆن، رێكخراوی نوێ كارێكی تری دۆستی ژینگە دەكەن كە بریتییە لە دوبارە بەكارهێنانەوەی جلوبەرگ بۆ دروستكردنی جانتای پەڕۆ، جزدان، بەرگی گۆشە و فرۆشتنەوەیان، ئەوەش لە جلوبەرگی فڕێدراو یان سەرەپارچەی بەرگدرووەكان.
"فڕێدانی جلوبەرگ بەشێكی ترە لە پیسكردنی ژینگە و دەمانەوێت لەو رێیەوە بەری پێبگرین"، غەمگین زیاتر وتی "ئەو بەرهەمانەی كە دروستی دەكەن لە فێستیڤاڵ و پێشانگەكاندا نمایشی دەكەین و دەیفرۆشین".
تورەكەی خام؛ خواستی زیاتر و ژینگەی پاكتر
تیمەكانی رێكخراوی نوێ لە چوار ساڵی رابردودا، هەڵمەتێكی چڕیان بۆ ناساندنی تورەكەی خام و سودەكانی لەڕوی ژینگەییەوە بۆ خەڵك بەرپاکردووە، ئێستا بەشێك لە خەڵك ئاشنابوون بە گرنگی بەكارهێنانی تورەكەی خام لە بری كیسەی نایلۆن، ئەوەش وایكردووە خواست لەسەری زیاتر بێت.
حوسنا هەورامی (34ساڵ)، لێپرسراوی بەشی ژینگەی رێكخراوی نوێ، دەڵێت سەرەتا لەو شوێنانەوە هەڵمەتەكەیان دەستپێكردووە كە سەرچاوەی بڵاوكردنەوەی كیسی نایلۆن بون، بۆ نمونە نانەواخانەكان، دوكان و لادێیەكان.
"سەرەتا شتەكەیان لەلا نامۆ بوو، تا بۆمان روندەكردنەوە كە سودەكانی چەندە زۆرن، خۆشبەختانە ئەمساڵ خواستی زۆری لەسەرە"، زیاتر وتی "تورەكە سادە بێنەخشەكان ژنانی ماڵ بۆ سەوزە و نان و بازاڕیكردن دەیانبەن ".
وردە وردە بۆ راكێشانی سەرنجی خەڵك، دورینی تورەكە خامەكان هەندێك گۆڕانكارییان بەسەرداهات، بۆ نمونە، حوسنا كە خۆی دیزاینیان دەكات دەڵێت "بیرمكردەوە تابلۆ لەسەر تورەكە خامەكان بنەخشێنم بۆ ئەوەی سەرنجڕاكێش بێت و خەڵك داوایان بكات، بەتایبەتی گەنجان، ئەو دیزانەش لەڕێی بەكارهێنانی بۆیە، چنین و نەخش لەسەر تورەكە خامەكەكان".
تەنانەت لە بەكارهێنانی بۆیەشدا، تیمەكانی رێكخراوەكە هەوڵدەدەن ژینگەدۆستانە مامەڵە بكەن، حوسنا وتی "بۆیەكان گیایین و بە ئاو دەگیرێنەوە، نەوەك نەوت، هەندێك كات لە رەگی سروشتی چەوەنەر، زەردەچە و رەنگ دروستیاندەكەین".
غەمگین كاكە وەهاب، لە ژورە سێ بە چوارەكەیدا، كە پڕبوو لە تورەكەی خام، پەڕۆی دیزاینكراو، قوماش و جلوبەرگی بەكارهاتوو، جارجار لەسەر میزێكی گەورە كە وەك و كۆگای لێكردبوو پارچەیەكی نوێی لە جلی كوردی، سەرین، جزدان و... هتد دەردەكرد و كارەكانی دەكرد.
"لە ماوەی چوار ساڵدا، نزیكەی 10 هەزار تورەكەی خامم دوریوە"، غەمگین زیاتر وتی "بەگشتی رۆژانە 25 تورەكە دەدورم، ئەگەر لەسەر خواستیش بیكەین ئەوا رۆژی 50 تورەكە دەدورم".
بەگشتی بەشێوەی كۆ، هەر تورەكەیەكی خام 500 تا 750 هەزار دینار دەكەوێت، بەو مەرجەی لەسەروو 100 دانەوە داوا بكەیت، بە تاكیش بەگشتی هەر تورەكەیەك پێنج هەزار دینار دەكەوێت، ئەگەر بە نەخشەوە بێت، بەڵام بە ئاسادەیی دوو هەزار دینارە.
میهرەبان سەلام (36ساڵ)، دایكی دوو منداڵە، دەڵێت چەند ساڵێكە توركەی خام بەكاردەهێنێت، ئەو چەند جۆرێك لە توركەی هەیە و هەریەكە و بۆ شتێك بەكاردەهێنێت، بۆ نمونە ئەو تورەكەیەی بۆ سەوزە و میوە بەكاریدەهێنێت بۆ نان كڕین بەكاریناهێنێت، تورەكەی جلوبەرگ كڕینیش جیایە.
"ژنان حەزیان بە گۆڕانكارییە، ئەمەش جۆرێكە لە گۆڕانكاریی... تا بتوانم لە بازاڕدا كیسی نایلۆن وەرناگرم، وایلێهاتووە دوكاندارەكان دەمناسنەوە و كیسی نایلۆنم نادەنێ"، میهرەبان وتی كە ئەو بڕیارەی دوای ئەوە هاتووە لە چالاكییەكەدا بەشداربووە باسی زیانەكانی كیسی نایلۆنیان بۆ كردون.
"تێگەیشتم كیسی نایلۆن بۆ ئەو خۆراكەی تێیدەكەیت و بۆ ژینگەش خراپە... تەنانەت هەندێكجار تورەكە خامەكە لەبری جانتای شان بەكاردەهێنم".
میهرەبان جانتایەكی لەو رێكخراوە كڕیوە كە لە پەڕۆی بەكارهاتوو دروستكراوە و نرخەكەی 15 هەزار دینارە، لە كاتێكدا جانتایەكی گونجاو كە ماددەی نایلۆنی تێدایە، نرخەكەی دەگاتە 40 هەزار دینار، وەك میهرەبان وتی.
باسی ئەوەشیكرد كە تەنانەت بۆ منداڵەكانیشی تورەكەی خامی كڕیوە و وێنەی ئانا و ئێڵسا، دوو ئەکتەری فیلمی منداڵانی فرۆوزن-یان، لەسەرە، و لەگەڵ خۆیان دەیبەن بۆ دوكان.
"بەگشتی لەماڵی ئێمە لەسەدا 75 بەكارهێنانی كیسی نایلۆنمان كەمكردۆتەوە... ئەگەر مرۆڤ لە خەمی تەندروستی و ژینگەكەیدا بێت، دەبێت كەمێكیش خۆی هیلاك بكات".
حوسنا هەورامی دەڵێت دیزانەكانی ئەوان بۆ هەموو تەمەنێكە لە منداڵانەوە تاوەكو گەورە ساڵان، ئەوەش بەو ئامانجەی بتوانن كاریگەریی لەسەر هەموو تەمەنەكان دروستبكەن و هانیان بدەن كیسی نایلۆن بەكارنەهێنن.
"سیمیناری هۆشیاری بۆ منداڵان لە قوتابخانەكاندا ئەنجامدەدەین و پێیاندەڵێین پێویست ناكات لە هەموو بۆنەیەك جلی تازە بكڕن، چونكە خراپە بۆ ژینگە"، حوسنا زیاتر وتی "فێریان دەكەین كە جلیان كڕی لەو جۆرە مەكڕن ماددەی نایلۆنی زۆری تیایە و پیشانیان دەدەین و پێیان لەمس دەكەین، یان دەڵێین كە جلەكانتان بۆتان بچوك بۆوە بیدەن بە خوشك و براو خزم و كەسانی تر ئەگەر بەكەڵك هات... یان فێریان دەكەین شتی نوێیان لێ دروست بكەن".
کۆسار مەحمود، لێپرسراوی هۆبەی هۆشیاریی و راگەیاندنی فەرمانگەی ژینگەی هەڵەبجە وتی "كارەكانیان هەوڵێکە بۆ جێگرەوەی بەکارهێنانی کیسی نایلۆن، یەکێک لە چالاکییەکانی ئێمە وەكو فەرمانگەی ژینگە ئەنجامدانی سیمیناری هۆشیاری ژینگەییە لە قوتابخانە و شوێنە گشتییەکان، لەوێ باسی جێگرەوەی كیسی نایلۆن دەیكەن".
دەرفەت و داهات
تیمەكانی رێكخراوەكە زیاتر بە كۆ بەرهەمی تورەكەی خام دەفرۆشن، ئەگەر 100 دانە و زیاتر داوابكەیت، ئەوا هەر دانەیەكی لەنێوان 500 بۆ 750 دینار وەردەگرن، بەرهەمەكە لە قوماشی خام پێكهاتووە، دیزانەكەشی بەپێی داواكاریی ئەو كۆمپانیا و رێكخراو و شوێنانەی كە داوای دەكەن، وەك ئەوەی غەمگین وتی "هەندێك بە لۆگۆ ی خۆیانەوە داوای دەكەن".
هێرۆ وەكیل، بەڕێوەبەری رێكخراوەكە وتی "دوو ژن كاری تێدا دەكەن، یەكێكیان دەیدورێت و ئەوەی دیكە دیزانی دەكات".
حوسنا هەورامی، كە خۆی دەرچوی بەشی كارگێڕی پەیمانگەی تەكنیكی هەڵەبجەیە و 14 ساڵ لەمەوبەر زانكۆی تەواوكردووە، وتی ئەو چاوەڕێی حكومەتی نەكردووە دایبمەزرێنن، بەڵكو بەدوای ئەوەدا گەڕاوە چۆن سود لە توانای هونەریی خۆی ببینێت بۆ پەیداكردنی بژێوی ژیانی.
"هونەرەكەم خستۆتە خزمەتی ژینگەوە، لە كەلوپەلی فڕێدراو كاری هونەریی دەكەم و هەر خۆم دیزاینیان دەكەم، تائێستا چوار پیشانگەم كردۆتەوە"، حوسنا تورەكەی خام، بەرگی سەرین، سەرین، گۆشە و چەند پێداویستییەكی تر لە قوماش و جلوبەرگی بەكارهاتوو دروستدەكات.
هێرۆ محەمەد (50 ساڵ) ژنێكی نیشتەجێی هەڵەبجەیە دەڵێت بەردەوام جلی خۆی و كەسانی دیكەش دەبات بۆ پڕۆژەكە بۆ ئەوەش شتی نوێی لێ دروستبكەنەوە.
لە رێكخراوەكە خەڵكانی تریش فێركراون بۆ ئەوەی تورەكەی خام دروستبكەن و هانیان دەدەن بەشێكبن لەو هەوڵەی بۆ لەناوبردنی كیسەی نایلۆن بەڕێوەدەچێت.
حوسنا وتی "لەم ماوەیەدا تورەكەی خاممان داوەتە 10 گەنج وەك هاندانێك تا بەدڵی خۆیان دیزاینی بكەن و دواتر پێشانگایەكیان بۆدەكەینەوە تا بتوانن بیفرۆشن و لەڕێی هونەرەكەیانەوە خزمەت بەژینگە بكەن و داهاتێكیش بێت بۆیان".
هەر لەو ژوورە سێ بە چوارەدا، بەشێوەیەكی خۆبەخش فێری دیزان و دورینی كردون، لەگەڵ بەكارهێنانەوەی شتی لەكاركەوتووە.
حوسنا كاتژمێرێكی شكاوی دیواری هێناو وتی "ئەمە خەڵك هێناویەتی بۆ ئەوەی شتی تیا دروستبكەم، بەڵام دەبێت بیری لێبكەمەوە چی لێ دروستبكەین، من لێرە هەموو شتێكی شكاو لەكاركەوتوو دوبارە دەڕازێنمەوە ئەگەر بێت و توانا هەبوایە نەمدەهێشت هیچ شتیک فڕێبدرێت".
سارا سەلام، یەكێكە لەو ژنانەی كە پێشتر لە رێكخراوەكە كاری دەكرد بەڵام ئێستا لەگەڵ خوشكەكەی تورەكەی خام دروستدەكەن، دەڵێت بە نەخش و وێنەی جیاواز دیزاینی دەكەن و لە پیشانگە و فێستیڤاڵەكاندا بە دوو تا سێ هەزار دینار دەیانفرۆشنەوە.
سارا وتی "كڕیارمان لەهەموو تەمەن و لە هەردوو رەگەز هەیە، كڕیارەەكان لەسەر بنەمای نەخش و دیزاینەكە دەیكڕن، بۆ نمونە لە فیستیڤاڵی هەناری ئەمساڵ – ساڵانە لە هەڵەبجە بەڕێوەدەچێت-، لەسەر تورەكەكان وێنەی یاریزانانی تۆپی پێمان نەخشاندبوو، خواستی زۆری لەسەر بوو و هەموی فرۆشران".
غەمگین كاكە وەهاب جەختیكردەوە لەوەی كە گەنجان لەوانەش كچان زۆر خواستیان لەسەری هەیە، ئەوەش لەسەر داوای خۆیان نەخش و دیزانیان بۆ دەكەن.
پڕۆژەكە لەسەر پێیە، بەڵام كاری زیاتری دەوێت
لەكاتی هەڵمەتەكانیان بۆ ناساندنی تورەكەی خام، تیمەكانی رێكخراوەكە دەڵێن هەندێك كەس تەنانەت نایانەوێت تورەكەكە وەربگرن و پێیان دەڵێن "وەكو تورەكەی سواڵكردن وایە"، هەریەكە لە هیرۆ وەكیل و حوسنا هەورامی جەختیان لەوە كردەوە.
هێرۆ وتی "پڕۆژەكە سەرەتا پاڵپشتی دارایی دەكرا - لەلایەن رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانەوە- بەڵام دوو ساڵە هیچ پاڵپشتییەكی نەماوە... لەگەڵئەوەشدا بۆمان دەركەوت پڕۆژەیەكی سەركەوتووە و خواستی لەسەرە بۆیە بەردەوامیمان پێدا".
گرفتێكی تری بەردەم پڕۆژەكە ئەوەیە بەشێك لە دوكاندار و نانەواخانەكان ئامادەنین 100 تورەكەی خام بكڕن كە هەر دانەیەك 500 بۆ 750 دینار دەكەوێت، چونكە كیسی نایلۆن 1000 دانەی بە 500 دینارە.
بەڵام تیمەكانی رێكخراوی نوێ دەڵێن دەكرێت خەڵك خۆیان یەك دانە بكڕن و هەزاران جار بەكاریبهێننەوە و گوێ بەوە بدەن كە ژینگە دۆستترە.
حوسنا دەڵێت پڕۆژەكەیان ئێستا لەسەر پێی خۆی وەستاوە، "بەڵام هێشتا ئەوە نییە بتوانن لەسەری بژین، ئەگەر بێت و شوێن، ستاف، ئامێری گونجاوی وردكردنمان هەبێت دەتوانین نەهێڵین هیچ پەڕۆیەك بچێتە ژینگەوە و هەمووی كۆدەكەینەوە و بەكاریدەهێنینەوە".
لەگەڵئەوەشدا وتی كە شوێنەكەیان بچوكە و ئەو بینایە لەیەككاتدا ستۆدیۆی رادیۆی لێیە و بینای رێكخراوەكەشە.
نرخی یەك تورەكەی خام ئەگەر لەسەر داوای كڕیارەكە نەخش بكرێت ئەوە 5000 دینارە.
"كڕیارەكانمان بەزۆری لە ئۆنلاین داوای بەرهەمەكانمان دەكەن، زۆر خۆشحاڵم بەتایبەت ئەمساڵ هەستەكەم ئیشەكەم زۆر ناسراوە، لە هەموو شارەكانەوە داوای تورەكەی خام دەكەن"، بەڵام حوسنا وتی "كێشەكە لەوەدایە گەیاندنەكەی گرانە، كاتێك تورەكەكە خۆی بە پێنج هەزارە، بەڵام گەیاندنەكەی بە 10 هەزارە".
کۆسار مەحمود، لێپرسراوی هۆبەی هۆشیاریی و راگەیاندنی فەرمانگەی ژینگەی هەڵەبجە دەڵێت ئاگاداری كارەكانی رێكخراوی نوێ و هەڵمەتەكانیانن بۆ پاراستنی ژینگە و وتی "پێمانوایە رێگرییەکی باش دەکات لە بەکارهێنانی کیسی نایلۆن کە سەرچاوەی پیسکردنی ژینگە و زیادکردنی خۆڵ و خاشاکە".
*ئەم بابەتە لە چوارچێوەی پڕۆگرامی فراوانكردنی رۆڵی رۆژنامەنوسانی ژن لە روماڵكردنی ژینگەییدا بەرهەمهێنراوە، پڕۆگرامەكە لەلایەن دامەزراوەی (كەركوك ناو)ـەوە جێبەجێ دەكرێت و وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ پاڵپشتی دارایی دەكات.
