هەرچییەك پەیوەندی بە ژینگەوە هەبێت دەستێكی گروپە خۆبەخشییەكەی پێنجوێنی لە پشتە؛ لە وانە و بڵاوكردنەوەی هۆشیارییەوە تا دەگات بە كردار، بە چەند ساڵێك سەروو 31 هەزار داری توو-ـیان رواندووە و خەڵك ئێستا بەرهەمەكەی دەچنێتەوە.
ئەو چالاكییە ژینگەییانە هەمووی لە چوارچێوەی دەستپێشخەریی (پێنجوێن شاری فێربوون)ـدا كۆبۆتەوە، كە بە هاوكاریی سەرمایەدارێك كەوتۆتە سەرپێ و ئێستا سەدان كەسی تری خۆبەخش، تیایدا بەشدارن.
"كاتێك ئەو نەمامانە دەچێنین، بۆ پاراستنی ژینگە و قەرەبوكردنەوەی ئەو نەمامانەیە لە دارستانە سروشتییەكاندا سوتاون یان لە ناوچوون" غەریب پێنجوێنی، مامۆستای ئایینی و یەكێك لە سەرپەرشتیارانی كاروبارە ژینگەییەكانی ئەو پرۆژەیە وای وت، "ئەم پڕۆژانە بۆ زیاتر پاکژکردنەوەی هەوایە، بۆ حەوانەوەی دڵ و دەرونی مرۆڤە، بۆیە لەم بوارانەدا خزمەت دەکەین".
قەزای پێنجوێن دەکەوێتە خۆرهەڵاتی شاری سلێمانی، ناوچەیەكی كشتوكاڵی بە پیت و دەوڵەمەند بە سروشت و سەوزاییە، جگە لە ناوەندی قەزاكە، دوو ناحیەی دیكە و نزیكەی 200 گوندی لەسەرە، ژمارەی دانیشتوانی بەپێی خەمڵاندنی دەستەی ئامار دەگاتە نزیكەی 53 هەزار كەس لەسەر روبەری زیاتر لە هەزار و 100 كیلۆمەتر دوجا هەڵكەوتووە.
سەرەتایەكی بە پیت
بیرۆكەی (پێنجوێن شاری فێربوون) دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2022، هەر لە سەرەتاكانییەوە بە چالاكی پڕ لە بەرهەم دەستیپێكرد و بە پرۆژەیەكی ژینگەدۆستی و پەروەردەیی ناوبانگی دەرکرد.
زانا رەحمان، سەرپەرشتیاری پرۆژەكە و قایمقامی پێشووی قەزاكەیە، دەڵێت كۆمەڵێك چالاكی و بەرنامەیان هەیە، كە یەكێكیان بواری ژینگەییە، بە تایبەت گرنگیدان بە زیادكردنی سەوزایی، "تائێستا 31 هەزار داری توو-ـمان چاندووە، گرنگییەكەی لەوەدایە ئاوی كەمی دەوێت، بەرگەی گەرما و سەرما دەگرێت".
بەشێك لە دارە تووەكانی ئەو پڕۆژەیە تووی بەردارە و ئەمساڵ خەڵك چنییانەوە.
پێدانی زانیاری، هۆشیاریی ژینگەیی و كشتوكاڵی بە خەڵك و جوتیاران، بەشێكی دیكەیە لە بەرنامەی چالاكییەكان، "كۆكردنەوەی پیل و پاتری، هەڵمەتێكە بۆ خزمەتی ژینگە و زیاتر لە 500 كیلۆ كۆكراوەتەوە" زانا وتی ئامانجیان ئەوەیە كاروبارەكانیان بۆ ناوچەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان درێژ بكەنەوە.
دار و سەوزایی لێكەوتەكانی گۆڕانكاریی ئاووهەوا كەمدەكەنەوە، بەپێی رونكردنەوەكانی رێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، بێ دار و درەخت ژیانی مرۆڤایەتی بەردەوام نابێت، بۆیە دار رواندن توانای كەمكردنەوە یان نەهێشتنی دەردانی گازی كاربۆن زیاتر دەكات، چونكە گازە ژەهراوییەكانی هەوا هەڵدەمژن و ئۆكسجین دەدەنەوە.
غەریب پێنجوێنی دەڵێت "جێدەستمان دیارە و بە دەیان كیلۆمەتر لە رێگا گشتییەكانی دەرەوەی پێنجوێنمان سەوزكردووە"، لە هەندێك شوێن بە بەردەوام نەمام دەچێنن، لە شوێنی هەر نەمامێك بە تایبەت كە لە هاویناندا دەسوتێن، "بەرهەمی زۆرێك لە درەختەكانمان پێگەیشتووە، بە تایبەتی توو، لە وەرزی پێگەیشتنیاندا لە رێگاكانی دەرەوەی شار خەڵك بەرهەمەكەی لێدەكەنەوە".
توو چەندین جۆری هەیە، هەندێك بە خۆڕسك و هەندێكیان بەدەستی مرۆڤ سەوز دەكرێن، بە بچووکی خێرا گەشەدەکات و تا 10 بۆ سەروو 20 مەتر بەرزدەبێتەوە، بەڵام دواتر گەشەی خاو دەبێتەوە، بەرهەمەكەی بە سەوزی دەخورێت، وشكدەكرێتەوە یاخود دەكرێت بە دۆشاو، مرەبا و زۆر شتی تر.
پێنجوێنی دەڵێت چاوچنۆکی، هەڵپەی مرۆڤ و پاشان تەکنەلۆژیا زیانی گەورەی بە ژینگە گەیاندووە، "ژینگە ماڵی هەموانە، ئەرکی هەموانە پارێزگاری لێبکەین، هەر یەکێک لە ئێمە کاتێک لە خێزاندا بەرپرسیاریین لە پاکوخاوێنی ماڵ و فڕێندانی زبڵ و خاشاک... ئاوا بەرامبەر ژینگەش بەرپرسیاریین".
ئەو سەرپەشتیارەی چالاكی چاندنی دار و زیادكردنی سەوزایی دەڵێت، لەو هەموو دەرد و بەڵایەی روبەڕوی هەرێمی كوردستان و عیراق بۆتەوە، دەتوانن لەڕێی خزمەتی ژینگەییەوە، بەرەنگاریی ئەو نەخۆشییانە ببنەوە، چونكە بەشێكی زۆری بەهۆی پیسبوونی ئاووهەواوەیە.
بە دەیان كیلۆمەتر لە رێگا گشتییەكانی دەرەوەی پێنجوێنمان سەوزكردووە
لە پێنجوێن گروپی نەمام هەیە، ساڵی 2018 دامەزراوە و ئێستا ناوی گۆڕاوە بۆ گروپی درەخت، ئەو گروپە كە بوون بە بەشێك لە پڕۆژەی (پێنجوێن شاری فێربوون)، ماوەی چوار ساڵە بە چڕی دەستیانكردووە بە چاندنی دار لە ناوشار و گوندەكانی دەوروبەری، نزیكەی 170 خۆبەخشی هەیە، هەروەها گروپێكی دیكەش هەن بەناوی رێکخراوی ملەکەوە بۆ پاراستنی ژینگە، زیاتر كار لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری ژینگەیی و پاراستنی دارستانە سروشتییەكاندا دەكەن.
روخسار نوری، ژینگەپارێز لە پێنجوێن، وتی "ژینگە ژیانە، هەرجێیەک کە تیایدا دەژیت و دەبیستیت و دەخۆیت ژینگەیە. ژینگە واتا کردار کرداریش واتای دین، کەواتە ژینگە یەکسانە بە دین، من وەک ئەم هاوکێشەیەی دەیبینم"، ئەو هانی بڵاوكردنەوەی هۆشیاری ژینگەیی بە تایبەت لە ناوەندەكانی خوێندن دەدات.
دەستپێشخەرییەكە خوێندن، قوتابخانە و منداڵانی لەبیرنەكردووە، بە درێژایی هاوین خولی ژینگەیی پڕ لە وانە و چالاكی هەبووە، لە كۆتاییشدا كۆڵە پشتی (دۆستی ژینگە)ـیان پێشكەشكراوە، كە لە قوماش دروستكراوە.
"ژنان لە پرسی ژینگە و هاوکاریکردنی ڕێکخراوەکاندا ڕۆڵێکی باشیان هەیە، وەک چۆن پەروەردەی منداڵەکانیان دەکەن، ئاواش پارێزگاری ژینگەیی لە ماڵەکەی خۆیانەوە دەستپێدەكەن هەتا سروشت و شەقامەکانیش دەپارێزن" روخسار وای وت.
بەخشینی دار؛ بێبەرانبەر و بە مەرج
چاندنی دار لەو پڕۆژەیەدا هەرەوەزییە، هەریەكێك خواستی هەبێت بێبەرانبەر داری پێدەدرێت، بەڵام بە مەرجی ئەوەی خزمەتی بكات.
یەكێك لە ئاگادارییەكانیان دەربارەی بەخشینی داری توو، تیایدا هاتووە هەر هاوڵاتییەك لە یەك تا سێ نەمامی پێدەدرێت، دەبێت هاوڵاتییەكە بەڵێنبدات ئاودان و چاودێری نەمامەكە بگرێتەئەستۆ، زانیاری لەسەر شوێنی چاندنی نەمامەكە بدات.
یادگار مەحمود، سەرپەرشتیاری راگەیاندن لە (پێنجوێن شاری فێربوون) وتی "زیاتر لە 41 هەزار نەمام چێنراوە (زۆرینە توو بوون) لە شوێنە جیاجیاکانی پێنجوێن، خەڵکانێکی زۆر خۆیان خزمەتی درەختەکان دەکەن، بەڵام هەندێکیشیان خزمەت نەکراون".
خاوەنی بیرۆكەی دەستپێشخەرییەكە حاجی حەبیب کانی شابانی، سەرمایەدارێكی پێنجوێنییە، لەگەڵ چەند كەسێكدا تاوتوێ دەكات و لەرێی قایمقامیەتیشەوە شوێنێكیان بۆ بەڕێوەبردنی چالاكییەكان پێدەدرێت، بە تایبەت بۆ سیمینار و گفتوگۆكان.
"پێشتریش حاجی حەبیب خۆی چەند ساڵێک خەریکی چاندنی توو بووە لە شارەکە، ئیستاش لەگەل گروپی درەخت سەرپەرشتی پرۆژەی چاندنی نەمامەكان دەكات"، یادگار دەڵێت ئەمساڵ لەچوارچێوەی پڕۆژەكەیدا بەشداری كۆنگرەیەكی جیهانیی شارەكانی فێبروونی كرد لە سعودیە و لە هەوڵی ئەوەدان لە ساڵی نوێدا، بتوانن ببنە شارێكی فێربوون لە لیستی ئەو شارانەی رێكخراوی یونسكۆ لای خۆی پۆڵێنیكردوون.
بەشێك لەو نەمام و دارانەی دەچێنرێن؛ دەكرێن بە ناوی کەسایەتییە جیاجیاکانی هەرێمی کوردستان و جیهانەوە، هێندەی لە توانادا هەبێت، بە تایبەت بۆ هەرێمی كوردستان، وێنە و ناونیشانی نەمامەكە دەنێردرێت بۆ ئەو كەسایەتییەی نەمامەکەی بۆ چێنراوە، تا هەركاتێك رێی كەوتە پێنجوێن بچێتە سەردانی نەمامەكە و خزمەتی بكات.
غەریب پێنجوێنی وتی ساڵانە هەزاران نەمامیان لە ئێرانەوە بەدەست دەگات، بەشێكی خۆیان دەیچێنن و بەشێكی دەدەن بە هاوڵاتیان، "جگە لە مەسەلەی ژینگە و چاندنی دار، لە بواری هۆشیاری، پەروەردە، ئاشتی و کۆمەڵایەتیی وانە وتنەوە و چالاكیمان هەیە"، هەر كەسێك لەو پرۆژەیەدا سەرقاڵی كاری خۆیەتی، بە تایبەت ژینگە، بەردەوام هۆشیاریی كرداری بە جوتیاران دەدەن دەربارەی كات و چۆنییەتی هەڵپاچینی دار، خزمەتکردن و بەرەنگاربونەوەی گرفتەكانی بەرهەمی كشتوكاڵی.
خزمەتێك لە خۆبەخشی بۆ هەموان
هەموو ئەوانەی كاردەكەن خۆبەخشن، وەكو لێپرسراوی راگەیاندن دەڵێت، ئەوانەشی ئاوی درەختەكان دەدەن دوو كرێكارن لەڕێی دوو تانكەرەوە ئەركەكە لە ئەستۆ دەگرن.
كات و خشتەی ئاودانی درەخت و نەمامەكان دیاریكراون، زیاتر لە ئێواران و شەواندا ئاو دەدرێن، هەر نەمامێكی تەمەن یەك ساڵ هەفتەی جارێك ئاو دەدرێت، تەمەنی دوو ساڵ بە 12 رۆژ جارێك ئاو دەدرێت، بەوشێوەیە و بەپێی تەمەنی دارەكان كاتی ئاودانی دەگۆڕێت.
جگە لە مەسەلەی ژینگە و چاندنی دار، لە بواری هۆشیاری، پەروەردە، ئاشتی و کۆمەڵایەتیی وانە وتنەوە و چالاكیمان هەیە
سەردار سابیر، بە تانكەر ئاو دەگەیەنێت بە دارەكان، خزمەتی پێنج هەزار نەمامی لە ئەستۆدایە، لە سەرەتای ئایار و كۆتایی حوزەیراندا خشتەی ئاودانی پێدەدرێت، ئەوكات ئاودێریی كۆی نەمامەكانی بۆی دیاریكراوە، دەستپێدەكات؛ ئاودانی هەموو دارەکان 13 تانكەر ئاوی دەوێت، هەر تانكەرێكیش 15 هەزار لیترە.
"هەندێک نەمام لە سەرەتای پڕۆژەکەوە چێنراون، ئێستا گەورە بوون و خەڵک سوود لەبەرهەمەکەیان وەردەگرێت" بەوتەی سەدار.
دار وەكو فلتەری هەوا كاردەكات، لە گازی ژەهراوی و هەروەها خۆڵ و تۆز و دوكەڵ دەیپاڵێوێت، لە پاڵ ئەو سودە ژینگەییانەیدا، بەپێی توێژینەوەكان كە رێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بڵاویكردۆتەوە، ژیانكردن لە نزیك شوێنی سەوز و دار، تەندروستی جەستەیی و دەروونی مرۆڤ باشتر دەكات لەڕێی كەمكردنەوەی فشاری خوێن و فشاری دەروونییەوە.
بەختیار عەلی، جێگریی لێپرسراوی رێکخراوی ملەکەوە بۆ پاراستنی ژینگە دەڵێت پێویستە شەڕ بكەن لە پێناو پاراستنی ژینگە، كەلتور و ناسنامەدا، بەوپێیەی هەموو شتێك پەیوەستە بە ژینگەوە، ئەگەر پڕۆژەكان هەنگاوی گەورەش نەبن بەڵام لە نەبوون باشترن، بە گشتی خەڵک بە دەم کارەکانمانەوە دێن، بەڵام کارکردن لە بواری ژینگەدا خاو و پەراوێزخراوە.
"کەم کەس هەیە بیر لە ژینگە بكاتەوە،" وەكو بەختیار باسیكرد،"حكومەتیش گرنگی پێنادات و پارێزگاری لێناكات، ئەوەی هەیە لە ئاست مەترسییەكانی سەر ژینگە نییە"، ئەوەش راستە کە سەدان ژینگەدۆستیش هەن.
بەپێی ئامار و هۆشدارییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان؛ عێراق پێنجەم وڵاتی كاریگەرە بە لێكەوتەكانی گۆڕانی ئاووهەوا، كە مەترسی كەمبونەوەی ئاو، وشكەساڵی، بەرزبونەوەی زۆری پلەكانی گەرما و ژەهراوی بونی لێدەكرێت لەگەڵ چەندین كارەساتی دیكەی سروشتیدا.
موقەدەم سەردار ئەحمەد، بەڕێوەبەری پۆلیسی دارستانی پێنجوێن باسی هاوكاری نێوان رێكخراوی ژینگەیی و حكومەت دەكات، نمونەی رێكخراوی ملەكەوە دەهێنێتەوە، "زۆر هاوکارن.. کاتێک دارستانەکان یاخود لەوەڕگاکان دەسوتێن یان دەبڕدرێنەوە، ئەرکێکی زۆر دەکێشن بۆ هاوکارییکردنمان"، دەڵێت لەگەڵ تەواوی رێکخراوەکانی پێنجوێندا هەماهەنگییان هەیە.
بەربەستەكان كەم نین
پێنجوێن عەلوەی نییە، ئەوەش بۆتە گرفت بۆ سەوزكردنی، چونكە سەدان كەپر لە قەراغی شەقامە سەرەكییەكانی دەرەوەی شار دروستكراون، "بەشێك لە دارەكان بە شۆفڵ هەڵدەكەنن" غەریب پێنجوێنی، یەكێك لە سەرپەرشتیارانی چاندن و سەوزكردن لە پرۆژەكە، وادەڵێت.
سوتانی دار بە هۆكاری جیاواز، یان هەندێكجار جوتیار بە سوتاندنی نزیكی زەوییەكەی خۆی دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە دارەكانی قەراغی شەقامەكە، "هەرچەندە ساڵانە چواردەوری نەمامەكان دەرمانڕێژ دەكەین تا نەسوتێن"، هەروەها وتی "كەسانێكیش هەن چاویان بە كارەكانمان هەڵنایەت و زیان بە نەمامەكان دەگەیەنن، یان نەمانەكان دەبەن".
بەپێی دوایین سەرژمێری لە عیراق، كە ئەمساڵ كرا و تەنیا ئەنجامە بەراییەكانی بە كورتی بڵاوكراوەتەوە، ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان تەنیا سەدا 16ـی گوندنشینن، ئەوەش بەلای غەریب پێنجوێنی-ـیەوە گرفتێكی دیكەیە، هەروەها گرفتی لەوەڕاندنی ئاژەڵ لە شەقامەكاندا هەیە.
دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگە، لە راگەیاندنەكانیدا هانی پاراستنی دار و سەوزایی دەدات، هۆشداری داوە هەر كەسێك داری تەڕ ببڕێتەوە لە 500 هەزار دینار غەرامەكردن یان سێ مانگ بەندكردن، سزادەدرێت.
بەڕێوەبەری پۆلیسی دارستانی پێنجوێن دەڵێت دوای چاندن، دارەكان دەپارێزن تا خەڵک لەناونەبرێن، لێپێچینەوەی یاسایی دەکەن و "دارەكان سیمایەکی جوانیان بە شار بەخشیووە و ئەركی ئێمەیە بیانپارێزین".
خەرجیی لە بەربەستە گەورەكانی بەردەم فراوانبوونی پڕۆژەی ژینگەیی و گەیشتنیەتی بە هەموو كەسێك، جێگری لێپرسراوی رێكخراوی ملەكەوە دەڵێت هەوڵیانداوە نامیلکە و کتبێی ژینگەیی چاپ بکەن، یان کاری شانۆیی بکەن، بەهۆی تێچووەكەیەوە نەیانتوانیووە. بەختیار عەلی وتی "هەندێک کەس زۆر نالۆژیکییانە لە كار و چالاكییەكانمان تێدەگەن، بەرپەرچی دەدەنەوە و تەنانەت سكاڵاشمان لە دژ كراوە"، بەڵام هیچ بۆ ئەو و خۆبەخشەكانی تر، هێندەی گەورەبونی دارێك و هاتنە بەرهەمی گرنگ نییە.
*ئەم بابەتە لە چوارچێوەی پڕۆگرامی فراوانكردنی رۆڵی رۆژنامەنوسانی ژن لە روماڵكردنی ژینگەییدا بەرهەمهێنراوە، پڕۆگرامەكە لەلایەن دامەزراوەی (كەركوك ناو)ـەوە جێبەجێ دەكرێت و وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ پاڵپشتی دارایی دەكات.
