ئاوی زێراب چیتر بێ بەها نییە، لەڕێی بەردی گەورە، ئینجا چەو و خەڵوز، قۆناغی دواتریش لمەوە، دوبارە بۆ كشتوكاڵ و ئاژەڵداریی بەكاردەهێنرێتەوە. ئەو دەستپێشخەرییە دەزگایەك لە قەزای چەمچەماڵ پێی هەستاوە بۆ راییكردنی كاروبارەكانیان، هەر ئەوەنا لە پاشەڕۆی ئاژەڵ گاز بەرهەمدەهێنن و بۆ پەیداكردنی كارەباش وزەی خۆر.
چەمچەماڵ لەڕوی ئیدارییەوە سەر بە پارێزگای سلێمانییە، یەكێكە لەو قەزایانەی بەدەست كەمی ئاوی خواردنەوە و كارەباوە دەناڵێنێت، ساڵانە بەو هۆیەوە خۆپیشاندان و ناڕەزایی بەرۆكی حكومەتی هەرێمی کوردستان دەگرێت، چونكە حكومەت تەنیا دەتوانێت لەسەدا 50ی پێویستی خەڵك بۆ ئاوی خواردنەوە بەدەستبهێنێت.
حوزەیرانی ئەمساڵ حكومەت 78 ملیۆن دیناری تەرخانكرد بۆ پڕۆژەی ئاوی گۆپتەپە بە ئومێدی چارسەرەكردنی كێشەی ئاوی خواردنەوە.
دەزگایەكی دەستپێشخەر
دەزگای ژیان فاوندەیشن كە لەبەشێك لە ناوچەكانی هەرێمی كوردستاندا چالاكە و لە بوارەكانی یاسایی، دەرونی، پزیشكی، كۆمەڵایەتی و ژینگەییدا كاردەكات، بەرلەوەی هەر هۆشیارییەكی ژینگەیی بڵاوبكاتەوە خۆی دەستپێشخەر بوو لە هەنگاونان بۆ دەستخستنی پێداویستییەكانی ئاو، كارەبا و گاز بە رێگایەك كە دۆستی ژینگە بێت.
هاوڕێ ڕسوڵ، بەڕێوەبەری بنكەی چەمچەماڵی دەزگای ژیان وتی "بیرمان لەوە كردەوە چۆن ئاوی پێویست بۆ سەنتەرەكە دابین بكەین، بەتایبەت بۆ ئاودانی باخچە، درەختەكان و ئەو ئاژەڵانەی لەناو سەنتەرەكەدا بەخێودەكرێن، لەوەوە بیرۆكەی سودوەرگرتنمان لە ئاوی زێراب و دوبارە بەكارهێنانەوە بۆ هات".
دەزگای ژیان لە ساڵی 2005دا دامەزراوە، بەڵام لە ساڵی 2010دا بنكەی چەمچەماڵیان كردۆتەوە، رۆژانە سەدان كەس سەردانیان دەكەن، ئەوەش بۆ وەرگرتنی چارسەری دەرونی و پزیشكی، لەگەڵ رێنمایی یاسایی و كۆمەڵایەتی. ئەوان بۆ ئەنجامدانی كارەكانیاندا، پشت بە هاوكاریی دارایی وڵاتان دەبەستن.
"ساڵانە پارەیەكی زۆرمان بە حكومەت دەدا بۆ پێدانی كارەبا، ئێستا لەڕێی سیستمی سۆلارەوە کارەبای تەواوی دەزگاكە و پڕۆژەكانمان دابیندەكەین".
دەزگاكە بەشێكی تایبەتی هەیە بە سەوزایی و درەخت، هەروەها بەشێكی تری ئاژەڵ و باڵندەی تیایدا بەخێودەكەن، چونكە وەك لێپرسراوانی دەزگاكە دەڵێن لە هەندێك چارەسەری دەرونییدا پێویستیان بە سەوزایی، پەلەوەر و ئاژەڵ هەیە.
هەر بۆیە لە بەكارهێنانەوەی ئاوی زێرابدا ئاوی پێویست بۆ ئاژەڵ و درەختەكان پەیدا دەكەن، لە پاشەڕۆی ئاژەڵەكانیش گاز بەرهەمدەهێنن، دواتر بۆ گەرمكردنی شوێنی ئاژەڵەكان بەكاریدەهێننەوە.
بێستون حاتم، سەرپەرشتیاری پڕۆژەکانی ناو دەزگای ژیان، وتی "بونی باخێكی گەورە لە ناو سەنتەرەكە پێویستی بە ئاوێكی زۆرە، ئێستا بۆ ئەوە پشت بە دوبارە بەكارهێنانەوەی ئاوی زێراب دەبەستین، لەو رێیەشەوە، وادەكەین هیچ ئاوێك بەفیڕۆنەچێت و سودی لێ ببنینیەوە، چونكە ناوچەكە بەدەست كێشەی كەمئاوییەوە دەناڵێنێت".
بەڕای زیاد جاندار، بەڕێوەبەری ئاوی قەزای چەمچەماڵ، ئەو دەستپێشخەرییەی دەزگای ژیان "سەركەوتوو و گرنگە، هەروەها خزمەت بە ژینگە دەكات".
کارەکە چۆن دەکرێت
پرۆسەكە بریتییە لەچەند قۆناغێكی پاڵاوتن كە تەنیا چوار ماددە (بەردی گەورە، چەو، خەڵوز و لم) بەكاردەهێنرێت.
لە پڕۆسەی دوبارە بەكارهێنانەوەی ئاوی زێرابدا، هیچ ئامێرێكی كارەبایی و میكانیكی بەكارناهێنرێت، وەك بێستون حاتەم وتی "كۆی پرۆسەكە دۆستی ژینگەیە".
"ئاوی زێرابی ماڵان بەپێی توانا و پێداویستی خۆمان گلدەدەینەوە و لەڕێی بۆرییەكەوە دەیگوازینەوە ناو زێرابێكی سندوقی، ئەوە یەكەم هەنگاوی پاڵاوتنە، چونكە بۆرییەكە هەندێك پیسی گەورەی ناو ئاوی زێرابەكە گلدەداتەوە و ناهێلێت بێتە ناو پڕۆژەكە"، بێستون وایوت.
لەناو حەوزێكی تەنیشتی زێرابە سندوقییەكەوە بەردی گەورە دانراوە و بۆ قۆناغێكی تری پاڵاوتن سودی لێدەبینرێت، ئینجا بۆ حەوزێكی تر كە بەردەكان تۆزێك گەورەترن، پاشان ئاوەكە دەڕژێتە ناو حەوزێكی 40 مەتری كە پڕە لە چەو.
بێستون وتی "لەوێوە بە رێڕەوێكدا دەڕوات كە خەڵوزی تیایە، خەڵوز بەشێكی گرنگە لە پاڵاوتنی ئاوەكە، دوا قۆناغیش بە لمدا فلتەر دەکرێت، ئینجا ئاوەکە دەچێتە خەزانێکی گەورەوە، ئەو خەزانە لەژێر زەویدایە و نۆ مەتر قوڵە و توانای گلدانەوەی 100 مەتر سێگۆشە ئاوی هەیە".
تیمەكانی رێكخراوەكە دواتر ئاوەكە بە ماتۆڕێك دەردەهێنن و بەپێی پێویستی خۆیان ئاوەكە بەكاردەهێنن بۆ ئاودانی درەختەكان و ئاژەڵداریی.
بێستون وتی "ئاوەكەمان بردووە بۆ پشكنین، هیچ ماددەیەكی زیان بەخشی تیانەبووە كە زەرەری هەبێت، بەڵام هێشتا بۆ خواردنەوە نابێت، چونکە دەبێت بە قۆناغی تردا تێپەڕبێت".
بەڕێوەبەری ئاوی چەمچەماڵ، دەڵێت گرنگی پڕۆژەكە لەوەدایە چەمچەماڵ بەردەوام كێشەی كەمی ئاوی خواردنەوەی هەیە، چ جای ئاوی پێویست بۆ ئاودانی باخ و ئاودێری.
"ئەگەر خەڵک بتوانێت هاوشێوەی دەزگای ژیان سود لە ئاوی زێراب وەربگرێت، بەتایبەت بۆ كاروباری رۆژانە و باخچەكان، ئەوا فشارێكی زۆر لەسەر ئاوی پاك نامێنێت"، زیاد جاندار، بەڕێوەبەری ئاوی چەمچەماڵ وایوت.
بەپێی ئامارێكی قایمقامیەتی چەمچەماڵ، شاری چەمچەماڵ و هەردوو ناحیەی شۆڕش و تەكییە رۆژانە پێویستیان بە 60 هەزار مەتر سێجا ئاوە، بەڵام حكومەت تەنیا توانای دابینكردنی كەمتر لە 30 هەزار مەتر سێجای هەیە.
هەر بۆیە لە وەرزی هاویندا، كە ئاوێكی زیاتر بۆ فێنكردنەوە، كاروباری ناوماڵ و ئاودانی سەوزایی پێویستە، لە هەندێك شوێن دوو هەفتە جارێك ئاوی پاك بەردەدرێتەوە.
هیوا یوسف (37ساڵ)، باوكی چوار منداڵە، وتی "بەم زستانە جاری وایە هەفتەیەک چاوەرێی ئاو دەكەین، بەڵام هەموو گەڕەكەكان بەمشێوەیە نییە".
د. رۆژان فەریدون، سەرۆکی بەشی بەڕێوەبردنی ژینگەیی لە كۆلێژی كشتوكاڵی زانکۆی سلێمانی، دەڵێت دوبارە بەکارهێنانەوەی ئاوی ئاوەڕۆکان یەکێکە لە پرۆسە گرینگەکان، "ئێستا لە زۆربەی وڵاتان ئیشی لەسەر دەکەن، بەتایبەتی لەو وڵاتانەی کێشەی ئاویان هەیە، یاخود روبەڕوی گۆڕانی ئاووهەوا و وشکەساڵی بونەتەوە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە کشتوکاڵییەکان".
زیاتر وتی "دەتوانرێت ئەو ئاوە بۆ پیشەسازیی، كشتوكاڵی و ئاژەڵداریی بەكاربهێنرێت، تەنانەن بۆ خواردنەوەش، بەڵام دەبێت بەرلەوەی بەكاریبهێنینەوە پشكنینی بۆ بكرێت".
سودوەرگرتن لە پاشەڕۆی ئاژەڵ و وزەی خۆر
بەكارهێنانەوەی ئاوی زێراب تەواوی دەستپێشخەرییەكە نییە، بەڵكو هەمان رێكخراو سود لە وزەی خۆر دەبینێت بۆ دەستخستنی كارەبا و پاشەڕۆی ئاژەڵیش بۆ گاز.
بێستون حاتم، وتی لەناو دەزگاكەدا پڕۆژەی بەرهەمهێنانی گازمان هەیە بە هەمان شێوازی پڕۆژەی یەکەم هیچ ئامێرێکی میکانیکی و کارەبایی بەکارناهێنین، "تەنها لە رێگای پاشەڕۆی ئاژەڵ و ئاژەڵی مردارەوەبوو كارەكە دەكەین".
زیاتر وتی "گازەكە هەمان ئەو گازەیە کە بۆ خواردن ئامادەکردن و گەرمکردنەوەی بەکاردێت، بەڵام ئێمە زیاتر بۆ گەرمکردنەوی بەشی ئاژەڵان بەكاریدەهێنین".
لەناو پڕۆژەكەدا ژمارەیەك خانوو هەن كە لە گڵ دروستكراون، بەشێك لە خانووە گڵەكان بۆ بەخێوكردنی ئاژەڵ و پەلەوەرەكان تەرخانكراون، ئەو ئاژەڵ و پەلەوەرانە وەك چارەسەر بەكاردەهێنرێن بۆ ئەو كەسانەی بۆ وەرگرتنی چارەسەری دەرونی سەردانیان دەكەن.
بەشێكی تری خانووەكان بۆ چارەسەری تاكەکەسی بەكاردەهێنرێن، چونكە هەندێك كەس حەزناكەن لە بەشەكانی تری سەنتەرەكە چارەسەر وەبگرن.
بەگشتی خانوی گڵ، كەمتر وزەی بۆ گەرمكردنەوە و فێنككردنەوە پێویستە و هاوشێوەی كۆنكرێت ژینگە گەرمناكات و زیاتر دۆستی ژینگەیە.
كاركردن بۆ گەرمبونەوە لەڕێی گازەوە كە پشتبەستووە بە سودوەرگتن لە پاشەڕۆی ئاژەڵ وەك جێگرەوەی سوتەمەنی، لەكاتێكدایە بەپێی ئاماری رێکخراوی نەتەوە یەگرتووەكان سوتەمەنی وەكو خەڵوز، نەوت و گاز، بەرپرسن لە لە سەدا 75ـی دەردانە گازییە زیانبەخشەكان و سەدا 90ـی دوەمی ئۆكسیدی كاربۆنن.
د. رۆژان فەرەیدون، دەستپێشخەرییەكانی دەزگای ژیان گرنگن بۆ سودوەرگرتن لە ئاوی زێراب و بەكارهێنانەوەی، " لە زۆربەی ناوچەکانی هەرێمی کوردستان، بەتایبەتی لە دەشتی شارەزور ژمارەیەکی زۆر بیرهەڵکەندراون و ئاوی ژێر زەوی بۆ كشتوكاڵ دەردەهێنرێت، ئەمەش بە مانای بەفیڕۆدانی ئاوی ژێرزەوی دێت."
"لایەنێكی باشی تری ئەوەیە لەڕوی بەهای سروشتی و ژینگەییەوە، دوبارە خاوێنکردنەوەی ئاوی ئاوەڕۆکان باشترە لەوەی کە ئاوی سروشتی لە ژێر زەوی یاخود لە سەرچاوەی کانی و کارێزەوە بەکاربهێنرێت"، د. رۆژان وایوت.
حكومەت رێگەی خۆی گرتۆتەبەر
حكومەت هەرچەندە دەستپێشخەرییەكان بە گرنگ دەزانێت، بەڵام رێگای تری بۆ دەستخستنی ئاوی خواردنەوە و ئاودانی باخچەكان گرتۆتەبەر، لەوانەش لە چەمچەماڵ لەرێی راكێشانی ئاوەوە لە زێی بچوك و لەڕێی پڕۆژەی ئاوی گۆپتەپەوە.
پڕۆژەكەی حكومەت لە حوزەیرانی ئەمساڵ كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە و بە تەرخانكردنی بڕی 78 ملیۆن دۆلار و بڕیارە لە 730 رۆژدا تەواوبێت.
ساسان عەونی، وەزیری شارەوانییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەكاتی راگەیاندنی پڕۆژەكەدا وتی "توانای بەرهەمهێنانی ئاو لە پڕۆژەی ئاوی گۆپتەپەدا 3400 مەتر سێجایە لەیەك كاتژمێردا و مەزندە دەكرێت 480 هەزار هاوڵاتی سودمەندەبن".
دەستپێشخەرییەكەی دەزگای ژیان ناتوانێت ئاوەكە بەشێوەیەك بپاڵێوێت كە بۆ خواردنەوە بشێت، ئەوەش یەكێكە لە بەربەستەكانیان.
بێستون حاتم وتی "پاڵاوتن بۆ خواردنەوە پێویستی بە ئامێری تر هەیە، كە لە توانای ماددی ئێمەدا نییە، بەڵام پاڵاوتن بەمشێوەیەی ئێمە دەتوانرێت بۆ كشتوكاڵ، ئاژەڵداریی، ئاودانی درەخت و سەوزایی بەكاربهێنرێت و زیانی نییە".
پاڵاوتن بۆ خواردنەوە پێویستی بە ئامێری تر هەیە، كە لە توانای ماددی ئێمەدا نییە
زیاتر وتی "ئەگەر ئەم پڕۆژەیە بکرێت بە بەرنامەیەکی گشتگیر زۆر بەسودە، چونکە ئەو ئاوەی کە بەفیڕۆ دەڕوات ئەم پڕۆژەیە ناهێڵێت بەفیرۆ بچێت... سودی تری ئەوەیە لەڕێی ئەم کارەی ئێمەوە رێگەدەیگرێت لە تێكەڵبونی ئاوی زێراب بە ئاو پاك، چونكە ئەگەر هەموو ئاوی زێرابی شارەكان بەكاربهێنرێتەوە هیچ رێگەیەك نابێت بۆ تێكەڵبونی بە سەرچاوەكانی ئاو".
زیاتر لە نیوەی ئاوەڕۆ لە جیهاندا دەڕژێنە روبار و سەرچاوەكانی دیكەی ئاوەوە، تەنیا سەدا 11ـی ئاوەڕۆ چارەسەر دەكرێت و دوبارە بەكاردەهێنرێتەوە، بەپێی ئامارێكی نەتەوە یەكگرتووەكان، لەكاتێكدا دوبارەبەكارهێنانەوە سودی راستەوخۆی بۆ مرۆڤ هەیە.
د. رۆژان فەرەیدون وتی "لەو وڵاتانەی هێشتا نەگەیشتونەتە قۆناغێكی پێشكەوتوو، خۆیان بەشێكن لە پیسكردنی سەرچاوە ئاوییەكان، بۆ نمونە سەیری دەریاچەی دوکان و دەربەندیخان بکەین دەبینین کە بڕێکی زۆر لە ئاوی ئاوەڕۆکانی دەوروبەریان خراونەتەوە سەر هەردوو دەریاچەکە".
*ئەم بابەتە لە چوارچێوەی پڕۆگرامی فراوانكردنی رۆڵی رۆژنامەنوسانی ژن لە روماڵكردنی ژینگەییدا بەرهەمهێنراوە، پڕۆگرامەكە لەلایەن دامەزراوەی (كەركوك ناو)ـەوە جێبەجێ دەكرێت و وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ پاڵپشتی دارایی دەكات.
