کۆکردنەوەی ژیان و مردن پێکەوە لە پڕۆژەیەکدا جۆرێک لە ئازایەتی پێویستە. "هەر كەسێكتان کۆچی دوایی کرد، بەپێی تەمەنی مردووەكە داربچێنن"، ئەم بیرۆكەیەی "باڵیۆزی ژینگەی حاجیاوا" سادەیە، بەڵام جێی خۆیگرتووە لە زیادكردنی رێژەی سەوزایی لە قەزایەك كە بەدەست كەمی رێژەیی سەوزایی، دوكەڵی كارگەكان و كەمی هۆشیاریی ژینگەییەوە دەناڵێنێت.
رەوەند حەسەن، مامۆستای وانەی بیركاری و چالاكوانی ژینگەیی لە قەزای حاجیاوا، چوار ساڵ لەمەوبەر و لە کۆتاییەکانی ساڵی 2020دا و لە سەردەمی پەتای كۆرۆنادا، ئەو بیرۆكەیەی بۆ هات، دەیویست هەم رێگریی بكات لە كۆبونەوەی خەڵك لەكاتی پرسەدا كە هۆكار بوو بۆ بڵاوبونەوەی زیاتری پەتاكە، هەم هانیان بدات بۆ كارێكی ژینگەیی، لەوانەش چاندنی نەمام، بیرۆكەكە لەكاتێكدابوو رۆژانە خەڵكی زیاتر بەهۆی پەتاكەوە گیانیانلەدەستدەدا.
"هانمدەدان لە بری شین و رۆڕۆ، كۆبونەوە و نان خواردن لە پرسەدا، بەپێی تەمەنی مردووەكە داربچێنن، چونكە پێموایە پەتا و نەخۆشییەكان هۆكاری كاریگەریی خراپی ژینگەن"، رەوەند وایوت.
بەپێی رونكردنەوەكانی رێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، دار و سەوزایی لێكەوتەكانی گۆڕانكاریی ئاووهەوا كەمدەكەنەوە و "بێ دار و درەخت ژیانی مرۆڤایەتی بەردەوام نابێت".
قەزای حاجیاوا سەر بە ئیدارەی راپەڕینە لە پارێزگای سلێمانی و بەپێی خەمڵاندنی دەستەی ئاماری هەرێم ژمارەی دانیشتووانەكەی 66 هەزار كەسە. رێژەی سەوزایی لە قەزاكەدا رون نییە، بەڵام بەپێی پێشبینییەكان لەسەدا پێنج تێناپەڕێت، لەكاتێكدا ستانداردی جیهانی نابێت لەسەدا 30كەمتر بێت.
خێزانێكی دیار دەستپێكی بیرۆكەكە بون
لە یەكەم چالاكییدا، بۆ جێبەجێكردنی بیرۆكەكەی، مامۆستا رەوەند خۆی دەستپێشخەریی بۆ خێزانێكی دیاری حاجیاوا كرد، بۆ ئەوەی لەبری مردنی كەسایەتییەكیان دار بڕوێنن. ئەو كەسایەتییە لە تەمەنی 70 ساڵیدا چوار ساڵ لەمەوبەر كۆچی دواییكرد، مامۆستا رەوەند پێی وتن "بەپێی ساڵەكانی تەمەنی کەسەکە دار بڕوێنن".
"بەخۆشحاڵییەوە بیرۆكەكەیان قبوڵكرد، پێكەوە 70 دارمان لەگەڵ خێزانەكەدا چاند"، بەڵام وتی كە هەر لە یەكەم دەستپێكەوە بیریان لە گۆڕینی شێوازی جێبەجێكردنی پڕۆژەكە كردەوە.
"بیرمان كردەوە شوێن دیاریبكەین ئینجا چالاكی بکەین، ئەو شوێنەی هەڵیدەبژێرین ئاوی هەبێت و دارەكان پارێزراوبن، شارەوانی بتوانێت ئاویان بدات، چونكە بەشێك لە نەمامەكان بەو هۆیەوە وشكبون"، رەوەند وایوت. هەر بۆیە دواتر بڕیاریدا، شێوازی سەوزكردن زیاتر بباتە نێو ناوەندەكانی خوێندن.
رەوەندە شانازی دەكات بەوەی بۆ "یەكەمجارە" لە هەرێمی كوردستان و عیراق پڕۆژەی چاندنی دار بۆ "ئازیزانی كۆچكردوو" جێبەجێبكرێت.
"پڕۆژەكە وایلێهاتووە خەڵك خۆی كە مردوی دەمرێت، ئاگادارم دەكەنەوە و دەڵێن دار بۆ مردوەكەمان بچێنە، هەر خۆشیان دارەكان دەكڕن و یارمەتیم دەدەن لە چاندنی، خەڵكێكی زۆر سەرەیانگرتووە تا دار بۆ مردووەكانیان بچێنین".
ئەزوەر جەعفەر، بەڕێوەبەری ناحیەی حاجیاوا، مامۆستا رەوەند بە "باڵیۆزی ژینگەی حاجیاوا" ناودەهێنێت و وتی "حاجیاوا چالاكوانی ژینگەیی هەیە و ئەوە ئەوانن ناهێڵن لەمە زیاتر سەوزایی كەمببێتەوە و دارەكان وشكببنەوە"، بۆ ئەوەش نمونەی مامۆستا رەوەندی هێنایەوە.
ئەو وتی "كێشەی بەرێوەبردن و ئاودانی باخچەكانمان هەیە، بەهۆی نەبونی باخەوان، كارگوزار و سەرپەرشتیاری باخچەكان، چونكە ساڵانە خانەنشین دەبن و حكومەت كارگوزار و باخەوانی نوێ دانامەزرێنێت، بەڵام چالاكوانی ژینگەیی مامۆستا رەوەند ئەو كەلێنەی پڕكردۆتەوە".
بەپێی ئامارێكی بەڕێوەبەرایەتی ناحیەی حاجیاوا، لەڕێی دەستپێشخەرییەكەی مامۆستا رەوەندەوە تا ئێستا 7000 دار لە چوار ساڵی رابردودا چێنراوە، مامۆستا رەوەند خۆیشی دەڵێت رێژەكە لەوەش زیاترە.
لە حاجیاوا نزیكەی 26 باخچەی گەورە و بچوك هەیە، بەڵام خزمەتناکرێن، وەك ئەزوەر جەعفەر جەختیكردەوە.
بەشێك لە چالاكییەكانی مامۆستا رەوەند لە دەرەوەی قەزاكە جێبەجێدەكرێن و بۆ گوندەكانی دەوروبەر هەنگاوی ناوە.
هێمن حەمەد، مامۆستایە لە گوندی زوركان لە ناحیەی سەنگەسەر – گوندەكە نزیكەی 400 خێزانی تێدایە -، وتی "گوندەكەمان سەوزایی كەمە و وشكە، مامۆستا رەوەند دوو چالاكی لە گوندەكەمان کردووە، 70 داری لەناو قوتابخانەكاندا چاند و لە دەروازەی گوندەكەش 60 داری سنەوبەر"، ئەو دوو ژمارەیە ئاماژەیە بۆ تەمەنی دوو كۆچكردوی گوندەكە.
بیرۆكەكە هاندەرە بۆ خەڵكانی تر
خەڵكانێكی زۆر دوای لە دەستدانی ئازیزانیان لە سەرەدان بۆ ئەوەی مامۆستا رەوەند شوێنیان بۆ دیاریبكات و داربچێنن، هەروەها بیرۆكەكە بووە بە ئیلهامبەخش بۆ هەندێك كەسی تر كە ئەوانیش خزمەتی ژینگە بكەن.
هێمن حەمەد وتی "لە دوای ئەوەی چالاكییەكانی لە گوندەكەماندا کرد، منیش بڕیارمدا ئەركی پاراستن و ئاودانی دارەكانی قوتابخانەكەم لە ئەستۆبگرم، خەڵكی گوندەكەش ئاودان و پاراستنی دارەكانی دەروازەی گوندەكەیان لەئەستۆ گرتووە".
لایەنێكی باشی هاندانی بیرۆكەكە وەك مامۆستا هێمن حەمەد دەڵێت، لەوەدایە خەڵك لەبەرئەوەی دارەكان لەسەر بنەمای تەمەنی ئازیزانیان چێنراوە، بەدڵ و گیان خزمەتیان دەكەن، ئەوەش وایكردووە رێژەی مانەوەی دارەكان و گەشەكردنیان بەرزبێت.
بەڕێوەبەری ناحیەی حاجیاوا، وتی "دارەكانی بیرۆكەكەی مامۆستا رەوەند زیاتر لە ناوەندەكانی خوێندن، باخچەی ساوایان و مزگەوتەكان و تەنانەت كوچە و كۆڵانەكان دەچێنرێن... لەسەدا 90ی دارەكان سەوز بون و گەشە دەكەن".
محەمەد ئەحمەد، لە نانەوخانە کاردەکات و یەكێكە لەو كەسانەی لە یەكی كانونی دووەمی 2024ەوە لای مامۆستا رەوەند سەرەی گرتووە، دوای ئەوەی لەو رۆژەدا باوكی لە تەمەنی 72 ساڵیدا كۆچیی دواییكردووە.
"بە پەرۆشەوە، لە چاوەڕوانییدا دەمێنمەوە تا ئەوكاتەی سەرەم دێت... دەمەوێت بۆ رۆحی پاكی باوكم، 72 نەمام بچێنین لەو شوێنەی مامۆستا رەوەند دیاری دەكات"، زیاتر وتی "چەند جارێك بە مامۆستام وتووە ئامادەم دارەكان بکڕم، بەڵام دەڵێت بوەستە تا سەرەت دێت و شوێنێكی گونجاو دەدۆزینەوە".
ئەوەی لەسەر ئەركی مامۆستا رەوەندە هەڵبژاردنی شوێن و ئامادەكارییكردنە بۆ چاندنی نەمامەكان، كڕینی دارەكان دەكەوێتە ئەستۆی ئەو خێزانانەی ئازیزانیان لەدەستداوە، هەندێك كات خێزانەكان خۆشیان بەشداردەبن لە چاندنی نەمامەكاندا، هاوشانی مامۆستا رەوەند و خەڵكی ناوچەكە.
بەگشتی لە 18 ناوەندی خوێندنی حاجیاوا و رانیە چالاكی كراوە، مامۆستا رەوەند وتی "كە زانیمان خەڵك پێشوازی لە بیرۆكەكە دەكەن بۆ ئەوەی رێژەی سەوزایی زیاتر بكەین، پڕۆژەكەمان فراوانتر كرد، ئێستا بۆ لەدایكبووانیش نەمامێك دەچێنرێت".
"بۆ لەدایكبوان تا ئێستا 140 نەمان چێنراوە"، رەوەند زیاتر وتی "تەنیا لە گوندی بەستەستێن 540 دار چێنراوە، ئێستا خەڵك وایلێهاتووە دەیانەوێت بۆ رۆژی لەدایكبونیش دار بڕوێنن و پەیوەندیم پێوە دەكەن". توو، زەیتون، سنەوبەر و كاڵیتۆس لەو دارانەن كە لە چالاكییەكاندا دەچێنرێن.
لە نێوان پیسبونی هەوا و زیادكردنی رێژەی سەوزاییدا، پەیوەندییەکی راستەوخۆ هەیە. زیادكردنی ژمارەی نەمام چاندن، چارەسەرێكی سەرەتایی و سادەیە بۆ بەرەنگاربونەوەی پیسبونی هەوا، كە بەگوێرەی (ئا کیو ئێر) کە کۆمپانیاییەکی سویسری تەکنۆلۆژیی کواڵیتی هەوایە، هەوای عیراق یەکێکە لە "هەرە پیسترینی" وڵاتانی جیهان.
پارێزگای سلێمانی زیاتر لە سەدا 31ـی پیشەسازی عیراقی تێدایە، ئەوەش بەپێی نوێترین بەدواداچون و توێژینەوە، كە (رێكخراوی ئازادبوون بۆ گەشەپێدانی بەردەوام) لە نیوەی یەكەمی ئەمساڵدا کراوە، ئەوە سەرەڕای هەبونی 600 هەزار ئۆتۆمبێل و چوار هەزار مۆلیدە.
ئومێد تۆفیق، بەڕێوەبەری پەروەردەی رانیە، وتی "ئاگادارم چەندین گەنجی تر چاویان لە مامۆستا رەوەند كردووە و هەوڵی زیادكردنی رێژەی سەوزایی دەدەن... رەوەند خۆی باخچەی قوتابخانەكان پاكدەكاتەوە، دارەكانی پەرچدەكات و تەنانەت وانەكانی خۆیشی بەباشی دەڵێتەوە"، زیاتر وتی "چالاكییە ژینگەییەكانی لەناو خوێندنگەكاندا بونە وانەیەکی پەروەردەیی و بەردەوام هۆشیاری ژینگەیی بڵاو دەكاتەوە".
بیرۆكەكە بێ سەر ئێشە نییە
چەند گرفتێك بەرۆكی جێبەجێكردن و فراوانكردنی زیاتری بیرۆكەكەی مامۆستا رەوەندی گرتووە، دابان ئەحمەد دانیشتوی گوندی بەستەستێن كە بیرۆكەكە گەیشتۆتە گوندەكەی ئەوانیش، وتی "خۆبەخش بۆ خزمەتكردنی نەمامەكان، یان لە كاتی چاندنی نەمامدا لە ئاستی (ئەرکی) زۆری (چاندنی) نەمامەكاندا نییە".
هاوکات، وتی "جێبەجێنەكردنی یاساكانی پەیوەست بە ژینگە و سزانەدانی ئەوانەی ژینگە دەشێوێنن و دارەكان دەبڕنەوە لەمپەرن لەبەردەم پێشكەوتنی بیرۆكەكەدا، لەگەڵ نەبونی هۆشیاریی ژینگەیی".
بەپێی یاسای دارستانەكان ژمارە 30ـی ساڵی 2009 لە عیراق، سزای بڕینەوەی دار لە 25 هەزار دینارەوە تا یەك ملیۆن دینار دەڕوات، بەبێ زیندانی، بەڵام لە ياساى سزادانى عيراقى ژمارە 111ـی ساڵی 1969ـی هەمواركراودا، دوو ساڵ زیندانی و غەرامە دانراوە بۆ بڕینەوەی دار.
هەروەها دیار محەمەد، چالاكوانی ژینگەیی وتی "جێبەجێكردنی یاساكانی پەیوەست بە ژینگە خزمەت بە بیرۆكەكەی مامۆستا رەوەند دەكات، هەروەها باشترە پرسی پەروەردەی ژینگەیی بخرێتە ناو پڕۆگرامەكانی خوێندن"، ئەوەش بەهۆی ئەوەی زۆرێك لە چالاكییەكانی مامۆستا رەوەند لەناو ناوەندەكانی خوێندندا جێبەجێ دەكرێت.
وتیشی "لە هەندێك شوێن مامۆستا داری چاندووە، بەڵام ماڵەكان ئامادەنین خزمەتی بكەن و لەكاتی پێویستدا ئاوی بدەن".
ئەندازیار ئاوارە عەلی، بەڕێوەبەری گشتی شارەوانییەكانی رانیە دەڵێت، گرفتەكە ئەوەیە زۆربەی هەڵمەتی چالاكوانان بۆ چاندنی نەمام بەشێوەی زانستی ناکرێت، ئەوەش دەبێتەهۆی وشكبونی درەختەكان.
"تەنیا دار چاندن گرنگ نییە، گرنگ خزمەتكردنە، لە بێئاویدا وشكنەبن و ئاژەڵ نەیانخوات"، ئەوەش بەهۆی ئەوەی هێشتا لەو ناوچانە هەندێك لە هاوڵاتیان لە ماڵەكانیان ئاژەڵداریی دەكەن.
بەڕێوەبەری گشتی شارەوانییەكانی رانیە وتی "داواكارم خۆبەخشەكان بەهەماهەنگی چالاكییەكانیان لەگەڵ ئێمەدا بە هاوبەشی بكەن، بۆ ئەوەی شارەزای ماستەرپلانی شاربن، بۆ ئەوەی بزانن كوێ ئاوی لێیە، كام دار لەگەڵ ژینگەی ناوچەكەدا دەگونجێت... ئەگەر بەو شێوەیە بێت سەركەوتوتر دەبێت".
بەڕونی دیار نییە رێژەی سەوزایی لە قەزای حاجیاودا چەندە، لەكاتێكدا لە قەزای قەڵادزێ لەسەدا 11ە و لە رانیە لەسەدا شەشە، ئەو دوو قەزایە هاوشانی حاجیاوا سەر بە ئیدارەی راپەڕینن.
مامۆستا رەوەند دەڵێت ئەو پێشنیازانەیان بەهەندوەرگرتووە كە بەر لە چاندنی هەر نەمامێك شوێنی گونجاو بدۆزنەوە بۆ ئەوەی بزانن ئاوی پێدەگات یاخود نا.
ئەزوەر جەعفەر، بەڕێوبەری ناحیەی حاجیاوا، وتی "ئێمە پاڵپشتی مامۆستا رەوەند دەكەین، بەڵام بەداخەوە ناتوانین هیچ هاوكارییەكی ماددی بكەین، ئەوەی دەتوانین یارمەتی بدەین، تەنیا دابینكردنی گڵ و ئامێر و ستافەكانمانن، لەگەڵ پێدانی رێنمایی و دابینكردنی شوێن".
بەربەستێكی تر ئەوەیە، هێشتا خەڵكانێكی زۆر لەسەرەدان بۆ ئەوەی نەمام بچێنن، بەڵام هەنگاوەكانی دۆزینەوەی شوێن بۆ چاندنی نەمان سستن، وەك محەمەد ئەحمەد، هاوڵاتییەكی حاجیاوا وتی.
ئومێد تۆفیق، بەڕێوەبەری پەروەردەی رانیە، وتی ئەوەی كێشەی دروستكردووە كەمی باخەوانە بۆ خزمەتكردنی نەمام لە دوای چاندن "لە سنوری پەروەدەی ئێمە لە كۆی 204 خوێندنگە تەنیا 10 باخەوانم هەیە، بۆیە زۆرجار مامۆستاكان لەسەر خەرجی خۆیان گرنگی بە ژینگەی خوێندنگەكان دەدەن".
لە بیرۆكەوە بەرەو بە نەریتکردن
بیرۆكەكەی مامۆستا رەوەند بە باشی چۆتە ناو خەڵكەوە، خەریكە دەبێت بە نەریتێك بۆ ئەوانەی كەسێك لە ئەندامانی خێزانەكانیان لەدەستدەدەن.
كاروان خدر، دانیشتویەكی حاجیاوا وتی "نەك لە حاجیاوا لە رانیەش وەك نەریتی لێهاتووە، من دایكم لە كانونی یەكەمی 2023 لە تەمەنی 69 ساڵیدا كۆچیی دواییكرد، پاش چەند مانگێك بە بیرۆكەكەم زانی و بەشداریمكرد".
كاروان ئەمساڵ سەرەی بەركەوت و 69 داری سنەوبەری بە 485 هەزار دینار كڕی و "مامۆستا رەوەند لەگەڵ برایەكەم دارەكانی لەناو دوو باخچەی ساوایاندا رواند".
"وەك خاوەن مردووەكان دڵمان زۆر بەدارەكان خۆشە و بەردەوام بەسەریان دەكەمەوە... هیوادارم خاوەن مردووەكان دار بچێنن بۆ سەوزكردنی شار و بۆ ئاسودەیی رۆحی مردوەكانمان"، كاروان جەختیكردەوە لەوەی ئاگادارە زۆر خەڵكی سەرەیان گرتووە، یەكێك لەوانە هاوڕێیەكێتی، بەڵام مامۆستا رەوەندە دەیەوێت شوێنی گونجاو و باش بدۆزێتەوە تا دارەكان لەناو نەچن.
ئومێد تۆفیق، بەڕێوەبەری پەروەردەی رانیە، دەڵێت "خۆزگە پێنج رەوەند حەسەن-مان هەبوایە، بۆ ئەوەی كێشەی سەوزایی و باخچەكانمان بە تەواوی چارەسەر بکردایە، رۆڵێكی زۆر گرنگی هەیە و ماندونەناسانە دەستیداوەتە سەوزكردنی خوێندنگە و باخچەكانی رانیە و حاجیاوا".
هەر درەختێك رۆژانە لە توانایدا هەیە بەشی چوار كەسی پێگەیشتوو ئۆكسجین بەرهەمبهێنێت بۆ هەناسەدان، ئەوەش بەپێی وەزارەتی كشتوكاڵی ئەمریكا كە جەختیكردۆتەوە لەوەی درەختەکان گەورەترین کارگەی ئۆکسجینن لەسەر زەوی و هاتووە "قەبارەی بەرهەمهێنانی ئۆکسجین لەلایەن دارەکانەوە بەندە بە چەند هۆکارێکەوە وەک جۆری دارەکە و قەبارەکەی و بارودۆخی ژینگەی دەوروبەری".
یەكێكی تر لە چالاكییەكانی مامۆستا رەوەند رێكخستنەوەی باخچەی ئامادەیی حاجیاوابوو، عوسمان قادر، یاریدەدەری بەڕێوەبەری ئەو ئامادەییە وتی "دوو باخچەی گەورەی نێو ئامادەییەكە 12 بە 40 مەتر لەگەڵ 10 بە 25 مەتر، بە دەستپێشخەریی مامۆستا رەوەند لە یەكێكیان 80 داری ناروەند و ئەوەی تریان 70 داری توومان لێ چاند". وتیشی دوو باخچەی بچوكی تری ئامادەییەكەی چیمەن كردووە و دار سنەوبەری بچوكی تیادا رواندووە.
میران خالید، ئەندازیاری ئاودێرییە، وتی "لە پارەوە بڕیارمداوە، یادی لەدایكبونم بە چاندنی نەمام بكەمەوە و لە 24 ساڵەی تەمەنم 24 نەمامی ناروەند و سنەوبەرم چاند، لە 25 ساڵە تەمەنیشم بە هەمان شێوە".
بەپێی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی کوردستان، پیسبونی ژینگە و ئاووهەوا، یەكێكە لە هۆكارەكانی توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە، كە تەنیا لە ساڵی 2023دا نۆ هەزار و 911 حاڵەتی نوێی شێرپەنجە لە هەرێمی كوردستاندا تۆماركراون و دەركەوتووە شێرپەنجەی سییەكان دووەم بەرزترین جۆری شێرپەنجەیە.
میران وتی حاجیاوا بەهۆی دوكەڵی كاركەگانی بلۆك و كەڵەكەبونی خاشاك لە چواردەوری شارەكە گرفتی پیسبونی ژینگەی هەیە، بۆیە "ئەم دەستپێشخەرییە گرنگە بۆ زیادكردنی رێژەی سەوزایی و بڵاوكردنەوەی هۆشیاریی ژینگەیی".
