هاوردەكردنی تۆوی رووەكی بێگانە و روپۆشكراو بە ماددەی كیمیایی، كاریگەریی لەسەر وەچەخستنەوە و ژنانی دووگیان هەیە، لەنێویاندا لەدایكبونی پێشوەختە و گەشەی كۆرپەلە، ئەوەش بەپێی پسپۆڕانی تەندروستی و كشتوكاڵی كە هاوكاتە لەگەڵ لێشاوێك لە هێنانی ئەو جۆرە تۆوە كە بەبێ ماددەی كیمایی توانای گەشەكردنی نییە.
ئەو جۆرە تۆوانە كە جوتیاران بە تۆوی "بازرگانی" ناوی دەبەن و زۆرینەی لە دەرەوە هاوردە دەكرێت، لەنێویاندا تۆوی سەوزە و میوە، ناتوانرێت بۆ ساڵی داهاتوو تۆوی لەبەر بیگرێتەوە، ئەوە ئەو مشتومڕە بەردەوامەیە كە لەنێو جوتیاران و شارەزایانی كشتوكاڵی و تەندروستیدا دروستبووە و رێككەوتنی گشتگیر ئەوەیە زیانی بۆ تەندروستی مرۆڤ هەیە، لە نێویاندا لە پرسی وەچەخستنەوەدا.
لە قەراغی زێی بچوك و لە گوندی گۆپتەپە سەر بە ناحیەی ئاغجەلەر لە پارێزگای سلێمانی، توانا عارف (28ساڵ)، لەگەڵ باوكی دەیان روبەری زەوی كشتوكاڵی بە سەوزە و میوە چاندووە، ساڵانە ئەو تۆوە بێگانانە بەكاردەهێنن كە لەوڵاتانەوە هاوردەی عیراق دەكرێت.
"جاران كە تۆوێكمان دەچاند، بۆ چەندین ساڵ تۆومان لەبەری دەگرتەوە، بەڵام ئێستا تۆوەكە وا دروستكراوە ناتوانیت تۆوی لەبەر بگریتەوە، چونكە بەشێكی زۆری ناڕوێت و بەشێكی زۆریشی بەرهەمی نابێت"، توانا بەمشێوەیە چووە ناو ئەو مشتومڕەوە.
تۆوە بازرگانییەكە روپۆشكراوە بە ماددەی كیمیایی، بەشێكی زۆری جیناتەكەشی گۆڕاوە و پێكهاتە و جۆری بەرهەمەكە، تام و قەبارە و رەنگی جیاوازە لەگەڵ تۆوی خۆماڵی.
توانا عارف وتی "بۆ نمونە كە تۆوی شوتییەك دەكڕین، تەنیا بۆ یەك ساڵ بەرهەم دەدات و ساڵی دواتر دەبێت تۆوی تازە بكڕین..."، زیاتر وتی "تۆوەكان دەرمانڕێژ كراون، بەبێ مەوادی كیمیایی گەشە ناكەن، هەروەها سروشتی شوتییەكەش وەكو شوتی خۆماڵی نییە، ئاشنا نییە بە ئاووهەوای ناوچەكە و پێكهاتەكەی جیاوازە، بۆیە ماددەی زۆری كیمیایی تیایدا بەكاردەهێنن"، توانا وتی كە هەرچەندە دەڵێن كاریگەریی خراپی لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە، "بەڵام ئێمە ناچارین ئەو كارە بكەین، چونكە ئەگەر وانەكەین بەرهەممان نابێت".
ئومێد ئەحمەد، ئەندازیاری كشتوكاڵی و بڕوانامەی ماستەری هەیە لە زیندەوەرزانی خاك، دەڵێت گۆڕینی جیناتی تۆو و دەرمانڕێژكردنی لەڕوی تەندروستییەوە زیانی بۆ مرۆڤ هەیە، كاتێك لەڕێی خورادنی بەرهەمەكەوە بۆ مرۆڤ دەگوازرێتەوە، "رەنگە ئەو كاریگەرییە زیاتر بۆ سەر ئەوانە بێت كە بەركەوتەی زیاتریان لەگەڵ رووەكەكەدا هەیە".
رەنگە ئەو كاریگەرییە زیاتر بۆ سەر ئەوانە بێت كە بەركەوتەی زیاتریان لەگەڵ رووەكەكەدا هەیە
لەئێستادا جوتیاران پەینی كیمیایی جۆراوجۆر و دەرمانی زۆر و جۆراوجۆری هاوردەكراو بەكاردەهێنن بۆ گەشەكردنی بەرهەمەكانیان، ئەمەش پێچەوانەی تۆوە خۆماڵییەكان كە لە رابردودا پێویستی بە پەین و دەرمانی زۆر نەبوو.
ئومێد ئەحمەد وتی "تۆوە خۆماڵییەكان پێشتر بەرگەی ئاووهەوای ناوچەكەیان دەگرت، هەروەها ساڵانە دەتوانرا تۆوی لێ بگیرێتەوە و جارێكی تر بڕوێنرێتەوە، بەڵام ئەم تۆوانەی ئێستا كە بەشێكی زۆریان جیناتیان گۆڕاوە و كۆمپانیاكیان بەرهەمی دەهێنن، هەرچەندە بەرهەمیان زۆرە، بەڵام زیانیشی هەیە، لەوانە تێچوی زۆرە و ناتوانیت تۆوی لێ بگریتەوە بۆ ساڵی داهاتوو".
لەبارەی ئەوەی چۆن تۆوە بازرگانییەكان زیانیان بۆ تەندروستی مرۆڤ هەیە، ئەو ئەندازیارە كشتوكاڵییە وتی "تۆوەكان كە دەرمانڕێژكراون لە زەویدا شی دەبنەوە و جارێكی تر دەچنەوە ناو خاك و تێكەڵ بە ئاوی ژێرزەوی دەبن، لەو رێیەوە دەچنە ناو رووەكێكی ترەوە و بەگشتی جیناتی روەكەكان دەگۆڕێت، كاتێكیش مرۆڤ بەرهەمەكەی دەخوات تێكەڵ بە جەستەی مرۆڤ دەبێت".
شنە شەریف، توێژەر لە دەستەی کوردستانیی بۆ دیراساتی ستراتییژیی توێژینەوەی زانستیی، دەڵێت ئەو جۆرە تۆوانە بەهای خۆراكی لەدەستدەدەن بەراورد بە تۆوە رەسەنەكان، ''ئەم تۆوانە پێیاندەوترێت 'ئێف وەن' دەستکاریکراون لەڕوی پێكهاتەی خۆراكییەوە و بێ بەشن لە بەها خۆراكییەكان كە گرنگن بۆ تەندروستی مرۆڤ".
شنە زیاتر رونیكردەوە "مرۆڤ كاتێك دەستكاریی جیناتەكانی تۆوی كرد ئامانجی ئەوە بوو تامی خۆشتربێت، یان شیرینتر بێت، یان رەنگی بگۆڕێت و قەبارەی گەورەتر یان بچوكتر بێت، ئەم دەستكاریكردنەش هەمیشە دەبێت لەگەڵ مەوادی کیمیاییدا بەکاربهێنرێت، چونکە سروشتی نین و بە هێزی دەرمان و مەوادی كیمایی بەرگە دەگرن، لێرەوە مەترسی بۆ سەر تەندروستی مرۆڤ دروستدەبێت"، زیاتر وتی "بەرهەمی ئەو تۆوانە تەنیا تێرت دەكەن و بێبەشن لە ڤیتامین و كانزا.
سۆزان جەلال، پسۆڕی نەخۆشییەكانی ژنان و منداڵبون، پێیوایە گۆڕینی جیناتی رووەكەكان كاریگەریی خراپی لەسەر تەندروستی مرۆڤ نییە، ئەگەر دەرمان و مەوادی كیمیایی بە تۆوەكەوە نەكرێت، بەڵام بەپێی توێژینەوەكانی دەستەی كوردستانی، بەشێكی زۆری ئەو سەوزە و میوانەی جیناتیان گۆڕاوە، "بەبێ دەرمانی مێروو و قڕكەر گەشە ناكەن و بەرگەی گەرما و سەرما ناگرن".
شنە وتی "هەر ماددەیەكی قڕكەر، یان كیمیایی كە بۆ رووەك بەكاربهێنرێت زیانەكەی بۆ خاك و دواتر مرۆڤ دەگوازرێتەوە و لێكەوتەی خراپی تەندروستی دەبێت".
دكتۆرە سۆزان جەلالیش هاوڕایە لەسەر ئەوەی ئەو دەرمانانەی کە بە تۆوەکانەوە دەکرێن لەپێناو پاراستنی تۆو و رووەكەكان لێكەوتەی خراپی تەندروستی بۆ مرۆڤ هەیە. "دەرمانە قڕكەر و مێرووكوژەكان كاریگەری لەسەر وەچەخستنەوە هەیە، كاردەكاتە سەر ویڵاشی ژنانی دووگیان و گەشەكردنی كۆرپەلە دوادەخات".
سۆزان جەلال زیاتر وتی "هەندێكجار هەستیاریی بۆ كۆرپەلە و ژنانی دووگیان دروستدەكات، هۆكارە بۆ لەدایكبونی پێشوەختە و كاریگەریی لەسەر هۆڕمۆنەكانیش هەیە".
هۆكارە بۆ لەدایكبونی پێشوەختە و كاریگەریی لەسەر هۆڕمۆنەكانیش هەیە
زیانەكان بەپێی وتەی پسپۆڕانی تەندروستی و كشتوكاڵی زیاتر بۆ سەر ئەو كەسانەیە كە بەركەوتەی راستەوخۆیان لەگەڵ تۆوە گۆڕاوەكان و بەرهەمەكانیان هەیە.
دكتۆرە سۆزان پێشنیاری بۆ ژنانی دووگیان كرد بەهیچ شێوەیەك نزیكنەبنەوە لەو دەرمانانە و لەو زەوییانەی دەرمانە قڕكەرەكانی تیادا بەكاردەهێنرێت.
