ژنانی دووگیان بێئاگان لەوەی كۆرپەلەكانیان باجی پیسبونی هەوای مەتبەخ دەدەن، كە بەپێی ئامارێكی رێكخراوی تەندروستی جیهانی لە ساڵی 2020دا 237 هەزار منداڵی خوار تەمەن پێنج ساڵ بەو هۆیەوە مردون.
چێشتخانە كە هەندێكجار بەهۆی گرنگییەكەی بە دڵی ماڵ دادەنرێت، هۆكاری یەكەمیشە لە پیسبونی ژینگەی ناوماڵ، بەهۆی بەكارهێنانی سوتەمەنی غاز و نەوت بۆ چێشتلێنان، پاككردنەوەی قاپ و كەلوپەلی تر و بەكارهێنانی چەندین مەوادی پاككەرەوەی كیمیایی تیایدا.
لە كۆمەڵگەی عیراقیدا ژنان بەرككەوتنی یەكەمیان هەیە لەگەڵ چێشتخانەدا بەهۆی ئەو رۆڵەی لە هەندێك خێزاندا بۆیان دانراوە، هەر بۆیە مەترسی سەرەكی پیسبونی ژینگەكەی راستەوخۆ بەر ژنان دەكەوێت، بەتایبەت تر مەترسییەكە بۆ سەر ئەو ژنانەیە كە دووگیانن.
پسپۆڕانی تەندروستی دەڵێن لەوەش مەترسیدارتر ئەوەیە مەترسییەكان راستەوخۆ بۆ كۆرپەلەكانیان دەگوازرێتەوە، لەكاتێكدا بەشێكی ژنان لەوە بێئاگان.
هەڤین سەلام، پێنج ساڵە هاوسەرگیری كردووە و دایكی منداڵێكە، دەڵێت بۆ ئامادەكردنی هەر خواردنێك، یان پاككردنەوەی قاپەكان، بەگشتی لەهەر ژەمێكدا نزیكەی كاتژمێرێك لە چێشتخانەی ماڵەكەی دەمێنێتەوە كە پێكهاتووە لە ژورێكی 4 بۆ 5 مەتری.
چێشتخانەكەی ماڵی هەڤین پەنجەرەی بەسەرەوەیە و هەواگۆڕكێی هەیە، بەڵام دەڵێت هیچكات زانیاریی لەسەر ئەوە نەبووە كە پیسبونی ژینگەی چێشتخانە مەترسییە بۆ سەر مرۆڤ و بەتایبەتتر بۆ ژنانی دووگیان و كۆرپەلەكانیان.
لەگەڵئەوەشدا دەڵێت كاتێك خواردن لێدەنێت، پەنجەرەكە دەكاتەوە و هەواگۆڕكێیەكە دەخاتەكار.
ئەوكاتەی بە كچەكەی دووگیان بووە، هەڤین خواردنی بە غاز لێدەنا، زۆركات خواردنی سوركردۆتەوە، ئەوەش هۆكارێكی ترە بۆ پیسبونی ژینگەی چێشتخانە و ناوماڵ، بەپێی وتەی فریاد سەعید، پسپۆڕی كیمیای ژینگە.
فریاد كە لە زانكۆی سلێمانی وانەدەڵێتەوە، بە (كەركوك ناو)ی وت "راستە بەكارهێنانی سوتەمەنییە پیسکەرەکان وەكو نەوتی سپی، خەڵوز لە چێشتلێناندا ژینگەی ناوماڵ پیس دەكەن، بەڵام جۆری چێشتلێنانەكە و ماوەكەشی كاریگەریی لەسەر رادەی پیسبونەكە هەیە، بۆ نمونە سوركردنەوە زیاتر دەبێتەهۆی پیسبونی ژینگە بەراورد بە کوڵاندن".
هەندێك چالاكی تری ناو چێشتخانە لەوانە پاككردنەوە و مەوادەكانی، گسكدان، پرژاندنی دژە مێشولە، سوتاندنی مۆم، داربوغورد و ئامێرەكانی گەرمكردنەوە هەوای ناوماڵ پیسدەكەن، وەك فریاد سەعید جەختیلێكردەوە.
دڵنیا محەمەد، دایكی ساوایەكی نۆ مانگە، دەڵێت كاتێك دووگیان بووە، لە چێشتخانەیەكی دوو بە سێ مەتر چێشتلێناوە، كە هیچ پەنجەرەكی لەسەر نەبووە، هیچ زانیارییەكیشی نەبووە لەسەر زیانەكانی پیسبونی هەوای ناوماڵ و چێشتحانە بۆ ژنانی دووگیان و كۆرپەكەی.
بەپێی توێژینەوەیەكی ژمارەیەك پسپۆڕی بواری كیمیا و ژینگە، كە فریاد سەعید یەكێك بووە لە ئەندامانی، لە ساڵی 2022دا لە 12 شاری جیهاندا كراوە و تایبەت بووە بە پیسبونی هەوای چێشتخانە، دەركەوتووە سوتەمەنی، جۆری چێشتلێنان، ماوەی چێشتلینان، جۆری تەباخ و خواردن، لەگەڵ بونی هەواگۆڕکێ، دیزاین و قەبارەی چێشتخانە و بەرکەوتنی درێژخایەن لە چێشتخانەدا، هەموی كاریگەری خۆی هەیە لەسەر پیسبونی هەوای چێشتخانەی ماڵەكان.
لە شاری سلێمانی كە یەكێكە لەو 12 شارەی جیهان كە توێژینەوەكەی لێكراوە، پێنج ماڵ لە ناوەندی شارەكە وەكو نمونە وەرگیراون، بەگشتی توێژینەوەكە گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی كە چێشتلێنان بە خەڵوز و سورکردنەوەی خواردن یەکێکن لەو چالاکییانەی کە زۆرترین ماددەی پیسکەر دەردەدات. هەروەها هاتووە كە تاوەكو ماوەی چێشتلێنان کەمتر بێت، پیسبونی هەوای ناو چێشتخانە کەمتر دەبێت.
ئامانج رەحیم زەنگەنە، پسپۆڕى نەخۆشییەکانى ژنان و منداڵبون، دەڵێت هەرشتێك كاریگەریی لەسەر تەندروستی دایكان هەبێت، ئەوا راستەوخۆ كاریگەریی لەسەر تەندروستی كۆرپەلەش دەبێت. "هەوای پیس كاتێك دەچێتە ناو سییەكانی دایكێكی دووگیان و لەڕوی تەندروستییەوە زیانی پێدەگەیەنێت، ئەوا راستەوخۆ كاریگەریی لەسەر تەندروستی كۆرپەكەشی دەبێت".
ئامانج زەنگەنە زیاتر وتی "هەر بۆیە زۆر دەرمان و ماددەی كیمیایی هەیە لەبەر تەندروستی كۆرپەلەكە لە دایكەكەمان قەدەغە كردووە، بۆ نمونە بەردەوام داوایان لێدەكەین لە فاست دوربكەونەوە و بەكارینەهێنن، چونكە ئەگەر كاریگەریی لەسەر سییەكان و هەناسەدانی هەبوو، ئەوا راستەوخۆ دەگوازرێتەوە بۆ كۆرپەلەش".
بەپێی راپۆرتێكی رێكخراوی تەندروستی جیهانی كە لە ساڵی 2020دا بڵاوكراوەتەوە، دەركەوتووە ساڵانە بەهۆی پیسبونی هەوای ناوماڵ 302 ملیۆن كەس گیانلەدەستدەدەن، لە نێویاندا 237 هەزار كەسیان تەمەنیان كەمترە لە پێنج ساڵ.
راپۆرتەكە ئەوەی ئاشكراكردووە كە نزیکەی 2.1 ملیار کەس لە جیهاندا - نزیکەی یەک لەسەر سێی دانیشتوانی جیهان- بە بەکارهێنانی نەوتی سپی، ئامێری ناكارامە، خەڵوز و دار و پیسایی ئاژەڵ یان پاشماوەی بەرهەمەكان، خواردن دروستدەكەن، لەكاتێكدا ئەوانە سەرچاوەی سەرەكی پیسبونی هەوای ماڵانن.
لە عیراق و هەرێمی كوردستان مەڵبەندەكانی تەندروستی كراوەن بۆ رێنمایی پێدان بە ژنان و دووگیان لە پێناو سەلامەتی خۆیان و كۆرپەلەكانیان. بۆ نمونە هەڤین سەلام وتی "هیچ زانیارییەكم نەبوو لەسەر ئەو مەترسییانە، بەڵام لەكاتی دووگیان بون لە بنكە تەندروستییەكان رێنماییان پێدام".
هیچ زانیارییەكم نەبوو لەسەر ئەو مەترسییانە، بەڵام لەكاتی دووگیان بون لە بنكە تەندروستییەكان رێنماییان پێدام
لەگەڵئەوەشدا دەڵێت لەكاتی دووگیان بون كاتێك لە چێشتخانە كاریكردووە، توشی رشانەوە و دڵتێكهەڵهاتن و هەناسە توندی بۆتەوە.
دڵنیا محەمەد، دەڵێت ئەو بەردەوام لە چێشتخانە مەوادە كیمیاییەكان بەكاردەهێنێت لەكاتی قاپشۆردندا و هەندێك كات هەستی كردووە هەناسەی توند بووە.
هەر بەپێی رێكخراوی تەندروستی جیهانی، پەیوەندی راستەوخۆ هەیە لە نێوان پیسبونی هەوای ماڵان و كەمی كێشی كۆرپەلە لەكاتی لەدایكبوندا، ئەمە جگە لە لێكەوتەی تری تەندروستی لەوانەش جۆررەكانی شیڕپەنجە و سیل.
لەپاڵ كێشی گەشەی كۆرپەلە، ژەهراویبونی دایك بەتایبەت لە بەكارهێنانی سوتەمەنی یەكێكە لە مەترسییەكان كە دواتر بۆ كۆرپەلە دەگوازرێتەوە.
بەپێی توێژینەوەكەی كە لە 12 شاری جیهاندا كراوە، دەركەوتووە کردنەوەی پەنجەرە و دەرگاکانی چێشتخانە لەکاتی چێشتلێناندا دەکرێت ئاستی دووانەئۆکسیدی کاربۆن تا سەدا 54 كەمبكاتەوە.
دكتۆر ئامانج زەنگەنە، دەڵێت لەبەرئەوەی ژنى دوو گیان، گیانى خۆى و گیانێکى تریشى هەڵگرتووە، بۆیە پێویستی بە یارمەتییەکى زۆرى هەیە، بەتایبەت لە پرسی چێشتخانەدا.
ئەو وتی "بەردەوام بە هاوژینەكانیان دەڵێین زۆر ئاگاداربن و نابێت بە تەنیا لە چێشتخانە بێت، چونكە دواتر خۆی و كۆرپەلەكەی روبەڕوی مەترسی دەبنەوە".
