كه‌ركوك ناو

سێ چالاكی بیانی و به‌رگریكار له‌ مافه‌كانی مرۆڤ، داوای هاوكاری به‌په‌له‌ ده‌كه‌ن بۆ رزگاربوانی ئێزیدی له‌ ده‌ستی داعش، به‌ تایبه‌ت ژنان، كه‌ به‌هۆی هه‌بونی منداڵه‌وه‌ روبه‌روی رێگری بونه‌ته‌وه‌ له‌ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ نێو خێزانه‌كانیان، بۆیه‌ پێویستیان به‌ په‌ناگه‌ و یاسای نوێ هه‌یه‌.

ده‌قی بانگه‌وازه‌كه‌:

بانگەوازێك بۆ پشتگیریكردنی ژنانی ئێزیدی و منداڵەكانیان

بۆ هەموو دۆستان و هاوڕێیان و پشتیوانان و چالاكوانان و میدیا و بڕیاڕبەدەستە نێودەوڵەتی و نیشتمانیيەكان و خەڵكی ئێزیدی:

ئەم دێڕانەی خوارەوە هاوارێكە بۆ یارمەتیدان. داواتان لێدەكەین پشتگیری و هاریكاری ڕزگاربوانی جینۆسایدی ئێزیدیەكان بكەن، ئێزیدیەكان چەوساونەتەوە، ئەشكەنجە دراون، وەك كۆیلە فرۆشراون و ئه‌وانه‌ی رزگاریان بوە لە نەهامەتیەكی سەختدا دەژین.

لەم هەفتانەی دواییدا، چەندین ڕاپۆرت و پرسیاری جۆراوجۆری میدیایی هەبووە دەربارەی چارەنوسی ئەو كچ و ژنە ئێزیدیانەی لەلایەن داعشەوە ڕفێنران. چی بەسەر ئەو ژن و منداڵە ئێزیدیانەدا هاتوە كە لەلایەن بەناو جەنگاوەرەكانی خواوە لاقە كران و سكپڕكران؟ تائێستا نزیكەی 200 ژنی ئێزیدی ڕزگاركراون و لەدۆخێكی ناهەمواردا دەژین، چارەنوسێكی نادیار چاوەڕێی ئەوانە. ئەگەر ئەوان ویستیان بگەڕێنەوە لای خێزانەكانیان ئەوا دەبێت دەستبەرداری منداڵەكانیان بن لەسەر سنوور. لەمەش خراپتر، چارەنوسی  زۆربەی ئەم منداڵانە لە هەتیوخانەكان و دامەزراوەكانی ترە، ئەوان باجی تاوانەكانی دەوڵەتی بەناو ئیسلامی داعش دەدەن.

ژنان دەیانەوێت بگەڕێنەوە

هەموو كەس دەزانێت ئەم ژنانە پێویستیان بە پشتگیری جددی تەندروستی و پزیشكی و دەرونی و كۆمەڵایەتی هەیە. ئەم ژنانە تەنها دەیانەوێت بگەڕێنەوە لای خێزانەكانیان و بەشێك بن لە كۆمەڵگای ئێزیدیەكان، بەڵام تەنانەت ئەم دەرگایەیان لێداخراوە. خێزانەكانیان نایانەوێت ئەوان بگەڕێنەوە، ئەوان بەهۆی ئەوەی لاقە كراون لەكەداركراون و لەهەموو كەس دابڕاون. منداڵەكانیان كە بەرهەمی لاقەكردنن، هەمیشە وەك نەوەی شەڕكەرە داعشیەكان لەقەڵەم دەدرێن لەلایەن كۆمەڵگای ئێزیدیەكانەوە، ئەو كۆمەڵگایەی كە بەشێوەیەكی دڕندانە تیرۆركران لەلایەن داعشەوە. بەڵام ئەو منداڵانە تەنها مایەی خۆشحاڵی و مانەوەی ژیانی دایكیان بوون لەو ماوەیەی ئەوان وەك كۆیلەی سێكسی بەكاردەهێنران و دەچەوسێنرانەوە لەلایەن داعشەوە. تۆمەتباركردنی ئێزیدیەكان بەوەی كە ئەوان بێ ڕەحم و سۆزن تێنەگەیشتنە لە ئاڵۆزی ئەو ئازارەی هەموان بەدەستیەوە دەناڵێنن.

چۆن دەبێت شتێكی لەم چەشنە ڕووبدات؟ خۆ ئێمە ئەوەمان بەچاوی خۆمان بینی چۆن هەموان دڵخۆشبوون بە ئازادكردنی ئەم ژنانە و میدیاكانیش ئەوانی پیشاندا كە چۆن كۆمەڵگاكەیان ئامێزی كردوە بۆ هاتنەوەیان بۆ ناو كەسوكاریان. تەنانەت سەركردەكەیان، میر كە سەركردەیەكی عەلمانیە هەروەها سەركردە ئاینیەكانیان وەك بابەشێخ و سەراپای ئەنجومەنی پیرۆز بەخێرهاتنەوەی ئەوانیان كرد. كەواتە بۆچی ئێستا ئێمە لەم دۆخەداین؟ بۆچی ئەم ژنانە دەخرێنە دۆخێكی دڵڕەقانەی نەخوازراوی وەهاوە كە دەبێت بڕیاڕبدەن دەستبەرداری منداڵەكانیان بن؟

پێویستە یاساكان بگۆڕین

چونكە بەپێی یاساكانی عیراق ئەم منداڵانە موسوڵمانن نەوەك ئێزیدی، حكومەتی مەركەزی لەبەغداد و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە هەولێر داوای ئەوە دەكەن ئەم منداڵانە بدرێنەوە بە كەسوكاری بابیان، واتە منداڵەكان بدرێنەوە بە كەسوكار و خزمانی داعش. ئەو ژنانەی كە بەقورسی دەجەنگن بۆ هێشتنەوەی منداڵەكانیان لای خۆیان مۆری "موسوڵمان بوون" دەدرێت لە پاسپۆرتەكانیان. ئەم ئەمری واقیعەش بەو مانایە دێت كە دەبێت ئەو ژنانە لە كۆمەڵگای ئێزیدی خۆیان بكرێنە دەرەوە.

ئەم یاسایانەی حوكم دەدەن بەسەر ئاین و لەدایكبووندا پێویستیان بەگۆڕین هەیە. هەرچەندە سەرۆك كۆماری عیراق لەم دواییەدا پێشنیارێكی خستە بەردەم پەرلەمانی عیراق و داوای هاریكاری تەواوی یاسایی و مرۆیی كرد بۆ ئەم ژن و منداڵانە، بەڵام هێشتا لەسایەی ئەم یاسایانەدا منداڵەكان لە ئامێزی دایكیان و ئەم ژنە ئێزیدیانە دووردەخرێنەوە.

دوبارە بەقوربانی بوون

ئەم ژنە ئێزیدیانە دووبارە بەقوربانی دەكرێن. پێویستە هەموو دایكێكی ئێزیدی خۆی بڕیاڕ بدات چی بەسەر منداڵەكەیدا دێت. ئەگەر بڕیاڕیاندا منداڵەكانیان لای خۆیان بمێننەوە، ئەوە مافی خۆیانە، ئەگەر بڕیاریاندا لێیان جیاببنەوە بەهۆی ئەو بارودۆخە تۆقێنەرەی تیایدا لە دایكبوون، لەكاتێكدا زۆر قورسە بەرگەی ئەمە بگرن، دیسانەوە ئەوە مافی خۆیانە ئەو بڕیاڕە بدەن. ئەم ژنانە تەنها بڕیاڕی زۆر قورس لەبەردەمیاندایە، بەڵام پێویستیان بەهاریكاری و پشتیوانی هەیە لەم كاتە قورس و تۆقێنەرەدا. پێویستە ئێمە یارمەتیان بدەین، پێویستە دەرفەتی ئەوەیان پێبدەین كە ژیانی خۆیان بونیات بنێنەوە.

ئەگەر هەر هیچ نەكرا، ئەوا نەوەیەكی نوێ بەرهەمی توندوتیژیەكانی داعش دەچنێتەوە، بەمانا تەجریدیەكی نا بەڵكو لەڕێگەی مامەڵەكانی ژیانی ڕۆژانەیان. لەوڵاتەكانی تر كە لاقەكردن وەك چەكێك بەكارهێنراوە بۆ نمونە لە وڵاتی بەنگلادیش هێشتا نەوەكان دەناڵێنن بەدەست چارەسەرنەكردنی كێشەكانی ڕابردوو.

بەهێزكردن و كارامەكردنی ئایندە

لەبەرئەوە كاتی ئەوە هاتوە بیر لە ئایندەی ئەم كەسانە بكەینەوە. یەكەم هەنگاو لەلایەن دەوڵەتی براندنبێرگەوە نرا لە ساڵی 2018 كە ڕایگەیاند ئەوان ئامادەن هاوكاری و كۆمەك پێشكەش بەم قوربانیانە بكەن و وەریانبگرن. لە بەرلین و بریمەن بەهەمانشێوە، بەچڕی كار لەسەر ئەم كەیسە دەكەن، هه‌روه‌ها بادن وارتەربێرگ، لەژێر سەرپەرشتی تەواوی پزیشكی پرۆفیسۆر ئیلهان كیزلهان تائێستا 1100 ئێزیدی پاراستووە. لە وڵاتی عیراقدا پێویست دەكات پەناگەیەك هەبێت بۆ ئەم ژنانە و تیایدا بتوانن بە شێنەیی بڕیاڕی خۆیان بدەن. وادی ئی ڤی دەتوانێت ئەم پەناگەیە دەستبەجێ‌ دابینبكات ئەگەر كۆمەك و هاریكاری بكرێت. ئێمە تیمێكمان هەیە -كە خۆیان ئێزیدین- و چەندین ساڵە ماندونەناسانە كار لەگەڵ ڕزگاربوە ئێزیدیەكاندا دەكەن.

ئێمە كە لەخوارەوە ئیمزامان كردوە، داوا لە حكومەت و پەرلەمانی عیراق دەكەین هەرچی زووە و دەستبەجێ‌ پرۆژەیاساكەی سەرۆك بەرهەم ساڵح پەسەند بكەن و دەنگی بۆ بدەن. لەدوای ئەم بڕیارە پێویستە دەستبەجێ‌ یاساكە جێبەجێ‌بكرێت و بەدڵنیاییەوە پێویستە سوود لە پسپۆر و شارەزا ئێزیدیەكان وەربگرن بۆ جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژە یاسایە.

بەبێ‌ هیچ كۆت و بەندێك هەر لەبەغدادەوە تا هەولێر ئێمە چاوەڕوانی ئەوەین كە دەبێت هەموو مافەكانی كەمایەتی ئێزیدی دانی پێدابنرێت و ڕێزی لێبگیرێت، بەتایبەتی زیندانیانی پێشووی دەستی داعش پێویستە ڕێگەیان پێبدرێت پاسپۆرتی نوێ‌ دەربكەن بەبێ‌ بەرامبەر. پێویستە لەكاتی دەرهێنانی پاسپۆرتدا زیانلێكه‌وتوانی دەستی داعش و منداڵەكانیان وەك موسوڵمان لەقەڵەم نەدرێن. پێویستە هەردوو حكومەتی بەغدا و هەولێر هەڵمەتێك بكەن بۆ پرۆگرامی وەرگرتنی ئەم گروپ و كەسانە و سوودمەندبن لە هاریكاری تەندروستی و پزیشكی و دەرونی و كۆمەڵایەتی لە ئەڵمانیا و وڵاتانی تر، هه‌روه‌ها ئەم دوو حكومەتە بەشدار نەبن لە هەڵبژاردنی كەسەكان. پێویستە هەڵبژاردنی ئەم خەڵكە ئێزیدیانە تەنها لەلایەن پسپۆڕ و شارەزایانی تەندروستی دەرونی و كۆمەڵایەتیەوە بێت.

حكومەتی فیدڕاڵی ئەڵمانیا وەك یەكێك لە گەورەترین بەخشەرەكان بۆ بونیاتنانەوە پێویستە هەستێت بە هەماهەنگیكردنی پێویست بۆ یارمەتی و كۆمەكەكانی بەشێوەیەكی مەبەستدار. جگە لەمەش داوای مافەكانی كەمایەتیەكان بۆ هەموان بكات بەتایبەتی بۆ ئێزیدیەكان و هەموو هەوڵەكانی خۆی بەگەڕبخات بۆ یارمەتیدانی قوربانیان و ئەو كەسانەی پێویستیان بەهاریكاری هەیە و كاری بیرۆكراسیانەی خۆیان بەباشی جێبەجێبكەن لەم ڕووەوە.

هەروەها ئێمە داوا لە حكومەتی فیدڕاڵی ئەڵمانیا دەكەین كە رێگەبدات بەهەوڵەكانی وڵاتانی تر، ئەوانیش ڕۆڵی باشیان هەبێت و بەهەموو تواناكانی خۆیانەوە كۆمەك و هاریكاری پێشكەشبكەن بۆ پڕكردنەوەی پێداویستیەكان. بۆ هاریكاریكردنی خێزانەكان لە ڕابردوو و ئایندەدا و ئاسانكاریكردن بۆ شادبونەوەی ئەندامەكانی خێزانەكان بەبێ‌ هیچ بەربەست و ئاڵنگاریەكی بیرۆكراسیانە. لەكۆتاییدا پێویستە دابنرێت بە جینۆساید و كۆمەڵكوژی ئێزیدیەكان و كۆتایی بهێنن بە سنورداشكردنی زیاتری پەنابەران.

لەكۆتاییدا، پێویستە سەركردەكانی ئێزیدیی ئامادەبن بۆ ئەم جۆرە هاریكاری و كۆمەكانە و بەتەنگ ئایندەی ئەم ژنە ئێزدیانەوە بێن.

ئەوانەی ئیمزایان كردوە:

پرۆفیسۆر. دكتۆر. جان ئیلهان كیزیلهان

هۆڵگەر گیزلەر

تۆماس ڤان دێر ئۆستێن- ساكن

دەربارەی ئەوانەی ئیمزایان كردوە:

پرۆفیسۆر دكتۆر. جان ئیلهان كیزیلهان بەڕێوەبەری ئینستیتوتی زانستی تەندروستی بانكەلتورە. دی ئێم بی دەبلیو و راگری ئینستیتوتی چارەسەری دەرونی و زانستی زەبری دەرونیە لە زانكۆی دهۆك. ئەو بەهاریكاری هەستاوە بە بەڕێوەبردنی پرۆگرامی تایبەتی یارمەتیدانی ژن و منداڵە عیراقییە نه‌پارێزراو و لاوازەكان لە ویلایەتی بادین وێرتەمبێرگ لە ئەڵمانیا. (بۆ پەیوەندیكردن بە ژمارە تەلەفۆنی 004977203906235  یان ئیمەیلی kizilhan@dhbw-vs.de).

هۆڵگەر گیزلەر، رۆژنامەنوس و سەرنوسەری پێشووی گۆڤاری دێر ئۆفت هی ئێزیدی "لالیس دیالۆگ" بوە و تابەرواری 2017 ئەو وتەبێژی سەنتەری "زێنترالرات دێر یەزیدین ئین جێرمانی (زێت وای دی) بوە. ئەو هەستاوە بەدەستپێچخەری و جێبەجێكردنی پڕۆگرامی تایبەتی ژنانی ئێزیدی لە بادوین وێرتەمبێرگ و ڕاوێژكاری سیاسەتوانەكانی ئەڵمانیایە. (بۆ پەیوەندیكردن بە ژمارە تەلەفۆنی 00491727310434 یان ئیمەیلی geisler@yeziden.de).

تۆماس ڤۆن دێر ئۆستێن- ساكن، بەڕێوەبەری جێبەجێكاری ڕێكخراوی ناحكومی وادی ئی.ڤیە كە لە عیراق بۆ ماوەی زیاتر لە 25 ساڵە كاردەكەن. هەر لە ساڵی 2014ەوە تائێستا رێكخراوی وادی یارمەتی و هاریكاری پێشكەش بە ژنانی ئێزیدی و قوربانیانی دەستی دەوڵەتی بەناو ئیسلامی كردوە. (بۆ پەیوەندیكردن بە ژمارە تەلەفۆنی 004915156906002  یان ئیمەیلی thomas.osten-sacken@wadi-online.de).