ئێواره‌یه‌كی ساردی شوبات بوو، له پڕ ژماره‌یه‌ك چه‌كدار به جلوبه‌رگی تایبه‌تی داعشه‌وه خۆیان كرد به ماڵه‌كه‌دا و پرسیاری محه‌مه‌د-یان له دایكی كرد، تا به پاساوی لێكۆڵینه‌وه له‌گه‌ڵ خۆیاندا بیبه‌ن.
دوابه‌دوای هه‌ڵكوتانه سه‌ر ماڵی محه‌مه‌د، باوكی پرسیاری له چه‌كداره‌كان كرد، "ئه‌و چه‌كداره ریشێكی درێژی ره‌شی هه‌بوو، چاوه‌كانی زه‌ق و ده‌مانچه‌یه‌ك به ده‌ستیه‌وه بوو، وتی كوڕه‌كه‌ت هه‌ڵگه‌ڕاوه‌یه و دروشمی خراپ دژی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی ده‌نوسێت" دایكی عه‌لا وای وت.
دایكی عه‌لا له شه‌سته‌كانی ته‌مه‌نیدایه، به گریان و حه‌سره‌ته‌وه باسی ئه‌و ئێواره‌یه‌ی ده‌كرد له كوڕه‌كه‌ی دابڕا، ده‌ڵێت كاتێك چه‌كداره‌كه‌ی داعش له وه‌ڵامی باوكی محه‌مه‌دا ئاوڕی داوه‌ته‌وه و پرسیاری كرد "تۆ بیت ئه‌و دروشمانه قبوڵ ده‌كه‌یت"، ئه‌ویش له شوێنی خۆیدا وه‌ستا و هیچ قسه‌یه‌كی نه‌كرد.
محه‌مه‌د حسێن-ی ته‌مه‌ن 30 ساڵ، تۆمه‌تباركرابوو به نوسینی دروشمی خراپ دژی داعش، هه‌ر ئه‌وه‌ش وایكرد دوای ئه‌و ئێواره‌یه و بۆ چوار مانگ به‌بێ هیچ هه‌واڵێك مایه‌وه، تا له ئابی 2015دا چاره‌نوسی ئاشكرابوو؛ محه‌مه‌د كوژراوه وهه‌ڵدراوه‌ته چاڵی خه‌سفه‌وه.
"له 7ی ئابدا هه‌واڵێك بڵاوبۆوه له موسڵ له‌باره‌ی لیستی ئه‌و كه‌سانه‌ی داعش ده‌ستگیری كردن و كوژران، لیسته‌كان له‌سه‌ر دیواری نه‌خۆشخانه‌ی كۆماری له به‌ری راست هه‌ڵواسرابوون، هاوسه‌ر و كوڕه‌كه‌م رۆیشتن تا ناوه‌كان ببینن و بزانن محه‌مه‌دی تێدایه".
دایكی عه‌لا وتی "دوای چوار كاتژمێر له چاوه‌ڕوانی، كوڕه‌كه‌م (عه‌لا) هاته ژوره‌وه و وتی كوژراوه و ته‌رمه‌كه‌ی هه‌ڵدراوه‌ته چاڵی خه‌سفه‌وه، داعش پێیوتین پرسه‌یشی بۆ دانه‌نێین چونكه ئه‌و هه‌ڵگه‌ڕاوه‌یه له دین".
خه‌سفه، چاڵێكی قوڵه له ده‌شتاییه‌كانی باشوری شاری موسڵ، داعش ئه‌و شوێنه‌ی كرد به " چاڵی مه‌رگ" دوای به‌سه‌رداگرتنی موسڵ له حوزه‌یرانی 2014دا، زۆرینه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی روبه‌ڕوی كوشتن و له سێداره‌دان ده‌بونه‌وه، ته‌رمه‌كانیان ده‌خرایه ئه‌و چاڵه‌وه.
چاڵی مه‌رگ له چاوی شایه‌تحاڵه‌كانه‌وه
موسا حسێن محه‌مه‌د، كارمه‌ندی ئه‌منی له حه‌شدی عه‌شایه‌ری، چوار جار چۆته چاڵی خه‌سفه له كاتی حوكمڕانی داعش، به (كه‌ركوك ناو)ی وت "خه‌سفه چاڵێكی ترسناكی زۆر تاریكه، كاتێك به‌رد هه‌ڵده‌ده‌یته ناو چاڵه‌كه‌وه گوێت لێنابێت به‌ر بنی چاڵه‌كه بكه‌وێت، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر به‌ردێكی گه‌وره‌ش بێت، من چه‌ندینجار ئه‌وه‌م له‌گه‌ڵ هاوڕێیه‌كانمدا كردووه".
"كاتێك ده‌گه‌یته چاڵه‌كه، بۆنێكی ناخۆشی به‌هێزی لێوه دێته ده‌ره‌وه، ئه‌وه‌ش نیشانه‌ی زۆری ژماره‌ی ئه‌و قوربانییانه‌یه كه خراونه‌ته نێو چاڵه‌كه‌وه" موسا وای وت.
ده‌وروبه‌ری سێ كیلۆمه‌تر چوارگۆشه به چوارده‌وره‌ی ئه‌و چاڵه‌دا، هیچ كه‌سێك دانانیشێت، ئه‌وه‌ش وایكردووه شوێنه زۆر ترسناك ده‌ربكه‌وێت.
موسا وتی "هه‌ندێك ناوچه‌ی ده‌وروبه‌ری خه‌سفه هێشتا بۆمبه چێنراوه‌كانی سه‌رده‌می داعشی تێدایه، هیچ لێپرسراوێك له حكومه‌تی نه‌ینه‌وا یان فیدراڵی سه‌ردانی ئه‌و چاڵه‌یان نه‌كردووه تائێستا".
خه‌سفه؛ به دوری 20كم له باشوری شاری موسڵ و نزیكی گوندی عه‌زبه‌یه، ته‌نیا پێنج كم له‌و گونده‌وه دووره كه له‌سه‌ر شه‌قامی گشتی نێوان موسڵ و به‌غدایه.
كۆمه‌ڵكوژی له خه‌سفه
به‌پێی به‌دواداچون و لێكۆڵینه‌وه فه‌رمیه‌كان، له چاڵی خه‌سفه كۆمه‌ڵكوژی دژی خه‌ڵك و كارمه‌ندانی هێزه ئه‌منییه‌كان ئه‌نجامدراوه، له‌كاتی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی موسڵ له‌لایه‌ن داعشه‌وه.
ئه‌نجومه‌نی باڵای دادوه‌ری، ئابی 2018 له به‌یاننامه‌یه‌كدا بڵاویكرده‌وه، هێزه ئه‌منییه‌كان توانیویانه هه‌شت كه‌سی یه‌ك خێزان ده‌ستگیربكه‌ن كه له ریزه‌كانی داعشدا بون و له دانپێدانانه‌كانیاندا، جه‌ختیانكردۆته‌وه له‌وه‌ی به‌شداربون له چه‌ندین تاواندا، له نێویاندا له‌سێداره‌دانی 370 مه‌ده‌نی و كارمه‌ندی هێزه ئه‌منییه‌كان، كه دواتر ته‌رمه‌كانیان هه‌ڵدراونه‌ته ناو چاڵی خه‌سفه‌وه.
عه‌بدولجه‌بار جبوری، نوێنه‌ر و توێژه‌ری سیاسی خه‌ڵكی موسڵ به (كه‌ركوك ناو)ی وت "كاره‌ساتی خه‌سفه كۆمه‌ڵكوژییه ده‌رهه‌ق به رۆڵه‌كانی موسڵ، چونكه زیاتر له دوو هه‌زار كه‌س هه‌ڵدراونه‌ته ئه‌و چاڵه‌وه له‌لایه‌ن رێكخراوێكی توندڕه‌وه و ئه‌وه‌ش تاوانی دژ به مرۆڤایه‌تییه".
"كه‌سوكاری شه‌هیدانی بۆردومان و كرده سه‌ربازییه‌كانی موسڵ هێشتا قه‌ره‌بوو نه‌كراونه‌ته‌وه، هه‌رچه‌نده كه‌سوكاریان مامه‌ڵه فه‌رمییه‌كانیان ته‌واو كردوه، بۆیه ئه‌بێت بارودۆخه‌كه بۆ ئه‌و شه‌هیدانه چۆن بێت كه ته‌رمه‌كانیان و هیچ شتێك له‌باره‌ی چاره‌نوسیانه‌وه دیارنییه، كاتێكیش له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته ده‌وه‌ستین قه‌باره‌ی ئه‌و غه‌دره ده‌بینین كه روبه‌ڕوی موسڵ بۆته‌وه" جبوری واده‌ڵێت.
زۆرینه‌ی قوربانیانی خه‌سفه، له توێژی دادوه‌ران، رۆژنامه‌نوسان، كارمه‌ندانی پۆلیس و سوپا، كه‌سایه‌تییه عه‌شایه‌رییه‌كان و خه‌ڵكانی تری موسڵ.
گۆڕێكی بە كۆمەڵ لەحەمام عەلیل بەدوری 30كم لە باشوری موسڵ، فۆتۆ: هیومان رایتس وۆچ
خه‌سفه چییه؟
دكتۆر عه‌لوان رابح، توێژه‌ری موسڵاوی له زانستی جیۆلۆجی ده‌ڵێت به‌پێی دیراساته جوگرافییه‌كان پانی ئه‌و چاڵه 50 مه‌تر و قوڵییه‌كه‌ی 184 مه‌تره، به‌ڵام تائێستا به‌دواداچونێكی ورد و گشتگیر نیه له‌سه‌ر هۆكاره‌كانی دروستبونی ئه‌و چاڵه، ئه‌وه‌ش به‌هۆی كه‌مته‌رخه‌می حكومه‌ته‌وه.
"لایه‌نه عیراقییه‌كان له توانایاندا نیه بچنه نێو چاڵه‌كه و ته‌رمی قوربانییه‌كان ده‌ربهێننه‌وه، چونكه ئامێر و كه‌ره‌سته‌ی پێویستیان نیه بۆ پرۆسه‌كه، جگه له‌وه‌ش پێكهاته‌ی جیۆلۆجی ناوچه‌كه و هه‌بونی غازی ئۆكسیدی كبریت، غازی میسان و هه‌ڵكه‌وته‌ی جوگرافی شوێنه‌كه وایكردوه پرۆسه‌كه قورس بێت".
عه‌لوان ده‌ڵێت پرۆسه‌كه پێویستی به تیمی بیانی هه‌یه، تا به هاوكاری تیمه عیراقییه‌كان ده‌ستبكه‌ن به گه‌ڕان و ده‌رهێنانه‌وه‌ی ته‌رمه‌كان، بۆ ئه‌وه‌ی پشكنینی دی ئێن ئه‌یان بۆ بكرێت و قوربانییه‌كان بناسرێنه‌وه.
رێكخراوی هیومان رایتس وۆچ، ئازاری 2017 له زاری ژماره‌یه‌ك شایه‌تحاڵه‌وه بڵاویكرده‌وه، زیاتر له سێ هه‌زار كه‌س لەو ناوچەیە لە سێدارەدراون و خراونەتە چاڵی خه‌سفه‌وه كه تیرەكەی 35 مەتر دەبێت.
دایكی عه‌لا، دوای چوار ساڵ له كاره‌ساتی خه‌سفه، هێشتا كوڕه‌كه‌ی گۆڕ ونه و شوێنێك نیه بۆی بچێت، هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی فه‌رمی نیه مردنه‌كه پشتڕاستبكاته‌وه و حكومه‌تیش دان نانێت به كوژرانی ئه‌وانه‌ی هه‌ڵدراونه‌ته نێو چاڵه‌كه‌وه، ئه‌و ژنه و هاوسه‌ره‌كه‌ی، كه به‌هۆی دابڕانی له كوڕه‌كه‌ی نیوه‌ی جه‌سته‌ی له كاركه‌وتووه و چه‌ندین نه‌خۆشی تری هه‌یه، هیچی نییه ته‌نیا ئارامگرتن نه‌بێ، به ئومێده‌وه‌یه ئه‌وه‌ی چاوه‌ڕوانیان ده‌كات له داهاتوودا باشتر بێت.
