لە 6ی ئەیلول، لە بەردەركی سەرای سلێمانی، كە سەردەمانێك ناوەندی حكومداریی هەرێمی كوردستان بووە، دەنگێكی نوێی تیادا بیسترا، "داوا دەكەین لە پێناو دابینكردنی خۆشگوزەرانیی و ژیانێكی شایستە بۆ هاوڵاتیان، بە هەرێمكردنی سلێمانی جێبەجێبكرێت".
ئەم دەنگە كە لەئێستادا هیچ پشتیوانییەكی حزبی و حكومی نییە، لەبەردەم كۆمەڵێك بەربەستدا بەپێوە وەستاوە و تەنیا چاوەڕێی پشتیوانی خەڵكی پارێزگاكەیە. كە دور نییە پشتیوانی ئەوانیش نەیگەیەنێتە مەنزڵ.
ئەم دەنگە لە زاری دەستەیەكەوە بەرزبۆوە، كە زۆرینە گەنجن، بارەگایان بۆ رایكردنی هەوڵەكەیان كردۆتەوە و شارو شارۆچكەكانی پارێزگای سلێمانی دەگەڕێن تا زۆرترین پشتوانی بەدەستبهێنن، لە راگەیاندنەكان و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان چالاكن و پەیامەكەیان روندەكەنەوە.
"پێمانوایه پارێزگای سلێمانی و ده‌وروبه‌ری له هه‌موو رویه‌که‌وه پشتگوێخراوه، زۆربه‌ی وڵاتانی دنیا سیستمی فیدراڵی پارێزگاکان په‌یڕه‌و ده‌که‌ن، به‌ڵام به‌داخه‌وه له کوردستان ساڵانێکه سیستمی مه‌رکه‌زی په‌یڕه‌وه ده‌کرێت ته‌نانه‌ت مافه سه‌ره‌تاییه‌کانی وه‌ک کاره‌با و ئاوی بۆ هاوڵاتیان دابین ناکات"، بەیار عومەر، ئەندامی كارای دەستەی بە هەرێمكردنی سلێمانیی و گەنجێكی رەخنەگرە لە سیستمی حكومڕانی هەرێم، لەبەر دەركی سەرای سلێمانی وای وت.
له کوردستان ساڵانێکه سیستمی مه‌رکه‌زی په‌یڕه‌وه ده‌کرێت ته‌نانه‌ت مافه سه‌ره‌تاییه‌کانی وه‌ک کاره‌با و ئاوی بۆ هاوڵاتیان دابین ناکات
قۆناغەكانی جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیە، بەپێی یاسای ژمارە (13)ی ساڵی 2008ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق و بە پشتبەستن بە مادەی (119)ی دەستوری هەمیشەیی عیراق بەڕێوەدەچێت، ئەوەش سەرەتا كۆكردنەوەی ئیمزای دانیشتوانی پارێزگاكەی دەوێت و لە قۆناغی داهاتودا راپرسی و دەنگدان بۆ بون یان نەبونی هەرێمێكی سەربەخۆ.
دەستەكە لە قۆناغی بانگەشەدان بۆ پڕۆژەکەیان، بەیار عومەر، بە (كەركوك ناو)ی وت "لە دوو هەفتەی داهاتودا 30 هەزار ئیمزا كۆدەكەینەوە كە سەدا دووی دەنگدەرانی سلێمانی دەكات، دوای ئەوە ئاڕاستەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عیراقی دەكەین بۆ ئەوەی سندوقی راپرسی دابنێت".
بەپێی پێشەكی پڕۆژەكە، تا دەستورێكی هەمیشەیی بۆ هەرێمی پارێزگای سلێمانی بە ڕێكاری یاسایی دەنوسرێتەوە و لە لایەن زۆرینەی دەنگدەرانەوە پەسەند دەكرێت، ئەم دامودەزگایانەی پارێزگار، ئەنجومەنی پارێزگا، ئیدارە و بەڕێوەبەرە گشتییەكان، لە دەڤەرەكە كاری خۆیان دەكەن.
هەروەها باسیشلەوەكراوە، هەرێمی پارێزگای سلێمانی ئاڵا و سرودی خۆی دەبێت و بە یاسا رێكدەخرێت. زمانی كوردی، زمانی رەسمی هەرێمەکە دەبێت، هەر خێزانێك مافی پەروەردە كردن و فێركردنی نەوەكانی خۆی بە زمان و زاراوەی جیاواز، بەپێی ڕێكارە پەروەردەییەكان هەیە.
خاڵی بەهێز و لاوازی سلێمانی
سلێمانی دەوڵەمەندە بەنەوت و غاز، كشتوكاڵ، ئاژەڵداریی، گەشتیاریی، بەڵام وەبەرهێنانی كەم لەو بوارانەدا كراوە.
بەپێی هەندێك بۆچون بڕی یەدەگی نەوت لە پارێزگای سلێمانی و ئیدارەی گەرمیان خۆی لە سەروی 35 ملیار بەرمیل نەوت دەدات و لە ٢٧ بلۆکى نەوتیدان، بەڵام كەمترین وەبەرهێنان لە نەوتی سلێمانیدا كراوە، هەرێمی كوردستان رۆژانە 450 تا 500 هەزار بەرمیل نەوت هەناردە دەكات لەو بڕە 40 بۆ 50 هەزاری هی سلێمانییە.
بەپێی ئاماری وەزارەتی سامانە سروشتیەكانیش غازى خەمڵێنراو لە هەرێم (5,7)ترلۆن مەتر سێجایە، زۆرینەی بلۆكەكانی غازی سروشتی هەرێم واتە نزیكەی (70% تا 80 %) غازەکە دەكەوێتە سنورى سلێمانییەوە، بەڵام دیسانیش داهاتی غاز بۆ پارێزگاكە نابێت و بێ بەرامبەر بۆ بەرهەمهێنانی كارەبای هەرێم بەكاردەهێنرێت و ئەوەشی دەمێنێتەوە لەلایەن كۆمپانیای دانەغازەوە مامەڵەی پێوەدەكرێت.
غالب محەمەد، ئەندامی پەرلەمانی عیراق و نوێنەری سلێمانی، دەڵێت زۆربەی بلۆكە نەوتییەكانی سلێمانی ئیشیان تێدا ناكرێت، "كاتێك دۆخەكە باشبووە پارتی بە سیاسەت نەیهێشتووە ئیش لەو ناوچەیە بكرێت، بەرهەمی نەوتی دەگاتە 40 تا 50 هەزار بەرمیلی رۆژانە".
بەرهەمی نەوتی سلێمانی دەگاتە 40 تا 50 هەزار بەرمیلی رۆژانە
لەبارەی غازیشەوە، وتی "بۆ بەرهەمهێنانی كارەبای هەرێم بەكاردەهێنرێت، ئەگەر غازەكەی بفرۆشێت دەتوانێت موچە دابین بكات، لەڕوی كشتوكاڵەوە دۆخی باشە و دوو بەنداوی تێدایە".
لەڕوی كشتوكاڵەوە سلێمانی خاوەنی دوو ملیۆن و ٨٠٠ هەزار دۆنم زەوی كشتوكاڵیی و 110 دۆنم رەز و باخە، یەك ملیۆن و ٥٠٠ هەزار سەر مەڕ و بزن و ١٦٠ هەزار سەر ئاژەڵی گەورە و 800 دەواجن و دوو هەزار دۆنم حەوزی ماسی تێدایە، لەگەڵ هەردوو بەنداوی دوكان و دەربەندیخان.
شاڵاو محەمەد، بەڕێوەبەری كشتوكاڵی سلێمانی، بە (كەركوك ناو)ی وت "سلێمانی لە وەرزی پێگەیاندنی بەرهەمەكاندا زیادەشی هەیە، بەڵام لە كاتەكانی تر دەبێت بەروبوم هاوردە بكەین، گەنم دەتوانێت خۆی بژێنێت، شیرەمەنیی و گۆشتی سور هاوردەدەكرێن لەسەدا ٥٥ی پێداویستی ناوخۆمان هەیە".
نزیكەی هەزار كارگە و سەدا 30 پیشەسازی عیراق لە سلێمانیدایە، پارێزگاكە هاوسنورە لەگەڵ ئێران و چەند دەروازەیەكی فەرمی و نا فەرمی لە نێوانیاندا هەن.
محەمەد حسێن، شارەزای ئابوری، پێیوایە قازانج و زیانی هەرێمی سلێمانی لە روی ئابوورییەوە لەسەر بنەمای ریفۆرم و كەمكردنەوەی گەندەڵی دیاریدەكرێت.
ئەو وتی "ئەو كێشە سەرەكییانەی ئێستا سلێمانی بەدەستیانەوە دەناڵێنێت لە گەندەڵی، دەستبەرداگرتنی حكومڕانی لەلایەن چنێكی گەندەڵەوە، چ ئێستا و چ كاتی بە هەرێمبون ئەمانە كەم ناكەن، ئەگەر ریفۆرم نەكرێت".
محەمەد حسێن، رونیكردەوە سلێمانی بازاڕێكی بچوكە، ئەگەر بشبێتە هەرێمێكی سەربەخۆ هەر ئابوریی و بازاڕێكی بچوكی هەیە. جەختیكردەوە "بە هیچ جۆرێك سلێمانی ناتوانێت بگاتە دۆخی خۆبژێوی تەواو، پێدەچێت لە حاڵەتی بونی هەرێمی سەربەخۆدا ململانێی سیاسی توندتربێتەوە لەم دۆخەدا سەرمایە نایەتە ناو هەرێمێكی ناجێگر و داخراوەوە، رەنگە ئەو تۆزە سەرمایەش هەیە بچێتە دەرەوە".
پێدەچێت لە حاڵەتی بونی هەرێمی سەربەخۆدا ململانێی سیاسی توندتربێتەوە لەم دۆخەدا سەرمایە نایەتە ناو هەرێمێكی ناجێگر و داخراوەوە، رەنگە ئەو تۆزە سەرمایەش هەیە بچێتە دەرەوە
بەڵام بەیار عومەر، پێداگری دەكات لەوەی سلێمانی لە هەموو بارێكدا لە كاتی هەرێمبوندا رەوشی باشتر دەبێت لە ئێستا، وتی "پێشئەوەی هەرێم نەوت هەناردە بكات، حكومەتی عیراق هەم بودجەی دەنارد هەم بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان".
بەیار و هاوڕێكانی دوای سەركەوتنی پڕۆژەكەیان دەیانەوێت ئەمە رێكبخەنەوە و موچەیان لە بەغداوە بۆ بێت و بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكانیش بنێردرێت، بۆ ئەوەی كێشەی داراییان نەبێت.
جەختیكردەوە، دەشتوانن كەرتەكانی كشتوكاڵ، پیشەسازیی و گەشتوگوزاری ببوژێنینەوە، "دەتوانین لە ماوەیەكی قیاسیدا ببینە یەكێك لە ناوچە دەوڵەمەندەكانی عیراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش".
غالب محەمەد، ئەندامی پەرلەمانی عیراق بە هەرێمبون بە شتێكی باش دەزانێت و وتی "سلێمانی مقاوەماتی بە هەرێمكردنی تێدایە، بەڵام ئیدارەكردنی باشی پێویستە".
"سلێمانی ناتوانێت خۆی بەڕێوەببات".
ساڵی 2016، راپۆرتێكی نهێنی لیژنەیەكی هاوبەشی یەكێتی و گۆڕان لەبارەی بە هەرێمكردنی پارێزگای سلێمانی، نەوشیروان مستەفا، دامەزرێنەری بزوتنەوەی گۆڕانی لە خەونێكی دێرینی پەشیمان دەكاتەوە، ناوەڕۆكی راپۆرتەكە لەگەڵئەوەدا نایەتەوە كە لە دەستووری عیراقدا چەسپاندویەتی، هەروەها تیایدا هاتووە "سلێمانی ناتوانێت خۆی بەڕێوەببات".
ناوەڕۆكی راپۆرتەكە لایەنە یاسایی و دەستورییەكان، سەرچاوە سروشتیی و ئابورییەكانی پارێزگاكەی تیادا رونكرابۆوە، ئەوەش لەسەروەختی رێككەوتنی "دەباشان"ی نێوان جەلال تاڵەبانی و نەوشیروان مستەفادا بوو، لە ساڵی 2016دا.
نەوشیروان مستەفا، لە دیارترین سیاسییەكان بوو کە پشتیوانى بە هەرێمبونى پارێزگاکانى دەکرد، لە سەرەتای دامەزراندنی بزوتنەوەی گۆڕانیشەوە لە ساڵی 2009دا، لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ میدیای حزبەكە بێ پەردە خواستی خۆی بۆ بە هەرێمكردنی سلێمانی نەشاردەوە و وتی "وەكو مەبدەئ بێ گومان لەگەڵ ئەوەدام".
بەڵام راپۆرتەكە نەوشیروان مستەفا "لەم نیەتەی سارد دەكاتەوە"، وەك یەكێك لە ئەندامانی لیژنەكە بە (كەركوك ناو)ی وت.
ئەوە لە كاتێكدابوو لە كاتی نوسینەی دەستوری عیراقدا ساڵی 2005، نەوشیروان مستەفا كە ئەوكات جێگری سكرتێری یەكێتی بوو، رۆڵی سەرەكی بینی لە چەسپاندنی چەند مادەیەكی دەستوری هەمویان كار ئاسانی بون بۆ بە هەرێمبونی پارێزگاكان.
"سلێمانی 500 ملیار دیناری پێویستە بۆ موچە و خەرجییەكان، بەڵام داهاتی مانگانەی 80 ملیار دینارە". بەشێك لە ناوەڕۆكی راپۆرتەكە بووە، چەند سەرچاوەیەكی لە بزوتنەوەی گۆڕان، بۆ (كەركوك ناو)، پشت راستیان كردەوە.
هەرێمیش بە دەردی لامەركەزی دەچێت
كارتی لامەركەزییەت، پێش ئەم گروپە تازەیە، زۆرینەی كات لەلایەن بزوتنەوەی گۆڕان و یەكێتی – لە سلێمانی باڵادەستن-، روبەڕوی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكرایەوە، ئەمەی دواییان لە ئێستادا زۆرینەی جومگە سەرەكییەكانی حوكمڕانی هەرێمی كوردستانی بەدەستەوەیە.
هەركاتێك پەیوەندی لایەنە سیاسیەكانی سلێمانی "یەكێتی _ گۆڕان" لەگەڵ پارتی باشنەبێت و ئاڵۆزی تێبكەوێت، پرسی لامەركەزیەتی سلێمانی لەسەر ئاستی حزبی، ئەنجومەنی پارێزگا، پەرلەمانی دەوروژێنرێت، تەنانەت ئەمساڵ بەرهەم ساڵح، سەرۆك كۆماریشی هاتەسەر، كاتێك مانگی پێنج لەگەڵ پارێزگاری سلێمانی لە پیاسەیەكدا لە پاركی هەواری شاری سلێمانی تاوتوێی ئەم پرسەیان كرد.
مانگی حەوتیش ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی - لە زۆرینەی یەكێتی و گۆڕان پێكدێت -، پڕۆژەی لامەركەزیان ئامادەكرد و چەند كۆبونەوەیەكیان لەو بارەیەوە كرد.
لەسەر ئاستی سیاسیش سەرەتای ئەمساڵ یەكێتی و گۆڕان بڕیاریاندا كۆبونەوەی دەوری لە نێوانیاندا بكرێت و یەكێك لە ئەجێنداكانی كاركردنی نێوان پرسی لامەركەزی بوو.
بەپێی زانیارییەكانی (كەركوك ناو)، چەند مانگێك دەبێت بزوتنەوەی گۆڕان لە چاوەڕوانی وەڵامی یەكێتیدایە بۆ كۆبونەوە، بەڵام ئەو حزبە بە دەم داواكارییەكەوە نەچووە.
پڕۆژەی بە هەرێمكردنی سلێمانی هاوكاتە لەگەڵ بەردەوامی بێ متمانەیی و ناكۆكی نێوان لایەنە سەرەكیەكانی سلێمانی، دوای شەش ساڵیش لە بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 2014دا هێشتا بە تەواوەتی حكومەتی خۆجێی سلێمانی پێكنەهاتووە.
ئەمجارەیان، تائێستا هیچ لایەنێك پشتیوانی خۆی بۆ پڕۆژەی بە هەرێمكردنەكە نیشاننەداوە، "راستە حزبەكانمان لەگەڵدا نین، بەڵام لایەنگر و دەنگدەری حزبەكانمان لەگەڵدان، سەركردایەتی حزبەكان بەرژەوەندییان لەگەڵدا نییە"، بەیار ملازم عومەر وای وت.
رێگری دەستوریی
دەستوری عیراق باسی دوو جۆر هەرێم دەكات، هەرێمێكی ناونراو كە هەرێمی كوردستانە و لە مادەی ١١٧دا بڕیاری لەسەر دراوە، لە بڕگەیەی دووەمی یاساكەدا دەڵێت هەرێمە تازەكان واتە ئەوانەی ناونەنراون و لە داهاتودا دروستدەكرێن بە گوێرەی مادەكانی ١١٨و ١١٩ و ١٢٠ و ١٢١ دەبن.
یاسای جێبەجێكردنەكانی دروستكردنی هەرێمەكان ژمارە ١٣ی ساڵی ٢٠٠٨ دەڵێت سەرەتا دەبێت سەدا دوو دەنگدەرانی ئەو پارێزگایە ئیمزا كۆبكەنەوە.
دوای ئەوە دەبێت كۆمسیۆن سندوق دابنێت بۆ دەنگدانی سەدا دەی دەنگدەران، ئەگەر ئەم رێژەیە بڕیاریاندا داوای هەرێم بكەن ئیتر لەسەر كۆمسیۆن پێویستە سندوقی راپرسی دابنێت.
دواتر ئەنجومەنی پارێزگا بەشێوەیەكی كاتی لیژنەیەك دروستدەكات بۆ نوسینی دەستور و پێكهێنانی حكومەت و پەرلەمانی هەرێمەكە.
رێگەیەكی تریش ئەوەیە ئەگەر دوو لەسەر سێی ئەنجومەنی پارێزگا داوا بكات ببێتە هەرێم، بە هەمان شێوە دەبێت كۆمیسیۆن رێكارەكانی یەكەم بگرێتەبەر و راپرسی بكات.
رێكارەكانی بە هەرێمبون لە نێوان كۆمیسیۆن و ئەنجومەنی وەزیراندا دەبێت و پێویستی بە پەرلەمان نابێت.
لەتیف شێخ مستەفا، شارەزایی دەستوری، بۆ خوێنەرانی (كەركوك ناو)ی روندەكاتەوە كە رێگری دەستووری هەیە بۆ ئەوەی پارێزگاكانی هەرێم ببنە هەرێمی سەربەخۆ، ئەو وتی "لە ٢٠١٢ و لە بەهێزی گۆڕاندا و لەلایەن خودی نەوشیروان مستەفاوە باسی بە هەرێمكردن كرا، من ئەوكاتە بۆچونم دەربڕیی و وتم هەرێمی كوردستان بە گوێرەی مادەی 117 دەستوور یەك هەرێمی دانپێدانراوە و پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان لەناو یەك هەرێمدا یەكخراون، ئەو مادانەی لە دەستوردا هاتون شمولی ئەوان ناكەن و شمولی ١٥ پارێزگاكەی دیكە دەكەن".
لەتیف مستەفا، وتی "ئەگەر سلێمانی بە هەرێم بكرێت دەبێت دەستور بگۆڕدرێت، ئەگەرنا قەیدێكی دەستوری هەیە". جەختیكردەوە، ئەو وەكو ئەكادیمیەك قسە دەكات و نە لەگەڵ هەرێمە و نە دژایەتیشی دەكات، ئەو كەسانەشی "بە خەمخۆر" ناوبرد كە بە پڕۆژەكە هەستاون.
سەرباری رێگرییە دەستوورییەكان و نەبونی پشتیوانی سیاسی بەهێز، بەیار ملازم عومەر وتی "ناتوانین وەعد بدەین سەدا سەد سەردەكەوین، بەڵام وەعد دەدەین كە تەسلیم نابین و كۆڵ نادەین".
كەركوك و بەسرەش بە تەمای هەرێمن
جگە لە سلێمانی، ناوبەناو لە بەسرە و كەركوكەوە دەنگی بە هەرێمبون بەرز دەبێتەوە، مانگی چواری 2019 ئەنجومەنی پارێزگای بەسرە دەنگیدا بۆ بە هەرێمبونی پارێزگاكە كە سەدا 80ی نەوتی عیراقی تێدا بەرهەم دەهێنرێت.
ساڵی 2015ش عەرەب و توركمانەكانی داوای بە هەرێمبونی كەركوكیان كرد، ئێستاش ژمارەیەك چالاكوانی كورد كاری لەسەر دەكەن.
هیوا حەسەن، چالاكوان لە كەركوك، بە (كەركوك ناو)ی وت "بەمزوانە پڕۆژەی بە هەرێمبونەكە رادەگەیەنین، كەركوك یەكێكە لەشارە بە پیتەكانی عیراق و ناوچەكە و جیهان دەوڵەمەندە بەژێرخانێكی ئابوری باش، ئەگەر لەژێر دەسەڵاتی هاوڵاتیانی بێت دەیگەیەنینە هەرە شارە پێشكەوتووەكانی جیهان".
لەتیف مستەفا لە بارەی كەركوكەوە وتی "بۆ پارێزگاكانی سنوری مادەی 140 كتوبەند هەیە، لە كۆتایی مادەی 11دا دەڵێت بڕیاردان لە چارەنوسی ئەم ناوچانە دەبێت دوای رێكارەكانی مادەی 140 بێت، واتە قەیدێكی دەستوری هەیە".
غالب محەمەدیش باسی لە رێگرییەكی دیكە كرد و وتی "عیراق ناتوانێت هەرێم بۆ شوێنێتی دیكە دروستبكات تا بەسرە وەك هەرێم قبوڵنەكات، ئامادەش نییە بەسرە بكاتە هەرێم".
