تادێت ئەرمەنەکانی عیراق ژمارەیان کەمتر دەکات و بەرەو پوکانەوەی زیاتر دەڕۆن، ئەوەش بە کاریگەری ئەو نەهامەتییانەی لە عیراقدا بە رۆکی گرتون لە نێویاندا هەڕەشە و ئاوارەیی.
ئەو نەهامەتییانە و بەردەوامبونیان، جۆرێك لە دەستەوەستانی بۆ ئەو كەمینەیەی عیراق دروستكردووە، هەرچەندە هێشتا هەندێكیان هیوایان هەیە بتوانن ناسنامە و ئامادەیی خۆیان لە وڵات بپارێزن.
جانێت نزار بۆلیان، ژنێکی ئه‌رمه‌نه، بنەماڵەکەی له بنه‌ڕه‌تدا خه‌ڵکی شاری ئورفا بون لە تورکیا، بەڵام بەهۆی هەڕەشەکانی سەر ئەرمەن لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا هاتونەتە عیراق و لە تەلەعفەر – سەر بە پارێزگای نەینەوا - گیرساونەتەوە، بەڵام لە عیراقیش ئاسایشیان پارێزراو نەبووە.
شەش ساڵ لەمەوبەر جانێت و کەسوکاری بەهۆی شەڕی داعشەوە ئاوارەی هەرێمی کوردستان بون و ماڵ و موڵکیان بەجێهێشت، ئێستا لە دهۆک دەژین، ئەو وتی "ئاوارەیی لە باو و باپیرانەوە بۆمان ماوەتەوە، هەر نەوەیەکمان لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەکی تر کۆچ دەکەن، ئەمەش ژمارەی ئەرمەنەکانی لە عیراق بە تەواوی کەمکردووە".
"ئەو ستەمەی لە سەدەکانی رابردودا دەوڵەتی عوسمانی لێیکردین، دواتر لە عیراق داعش هەمان شتی بەسەرهێناین، ئیتر ئەمە چارەنوسی ئێمەیە"، جانێت وایوت.
مه‌تی جورج، خوێندکارێکی ئه‌رمه‌نه و ئەویش ماوه‌ی شه‌ش ساڵه له دهۆک لە ئاوارەییدا ده‌ژیت، پێشتر لە قەزای شنگال بووە و ژیانێکی ئاسایی بەڕێکردووە و دڵخۆش بون، بەڵام ئێستا لە خانوی کرێ و لە نەهامەتیدا دەژین.
مەتی وتی "نزیکەی 15 خێزانی ئه‌رمه‌ن له شنگال بوین و به ئارامی و به‌بێ کێشه له‌گه‌ل برا ئێزیدییه‌کان و پێکهاته‌کانی تری ناوچه‌که ده‌ژیاین، بەڵام هەموو شت بۆ ئێمەی ئەرمەن و کەمینە ئایینیەکانی تر تێکچوو". ئەوان ئێستا ناتوانن بگەڕێنەوە شنگال، دەڵێت ئاسایشی ژیانیان پارێزراو نییە و مەترسییان لەسەر هەیە.
ئامارێکی دروست نییە لەسەر ژمارەی ئه‌رمه‌ن له عیراق؛ هەندێک ژمارەیان بە نزیکه‌ی 20 هه‌زار که‌س ده‌خه‌مڵێنن، بەڵام سەرۆکی تائیفەی ئەرمەنەکان لە پارێزگای دهۆک دەڵێت ژمارەیان لە هەرێمی کوردستان سێ هەزار کەسە و لە تەواوی عیراق 12 هەزارن.
زۆرینه‌ی ئەرمەنەکان له به‌غدا، دەشتی نەینەوا و ناو شاری موسڵ، که‌رکوک و هه‌رێمی کوردستان دەژین. بەڵام یه‌روانت ئه‌مینیان، سه‌رۆکی تائیفه‌ی ئه‌رمه‌نه‌کان ترسی خۆی نەشاردەوە لە کەمبونەوەی زیاتری پێکهاتەکەیان.
ئەو بە (کەرکوک ناو)ی وت "ئێستا دەمانەوێت دانپێدانانێک هەبێت کە لە عیراق جینۆسایدی ئه‌رمه‌ن کراوە، ئه‌گه‌ر ئه‌مه کرا پێموایە چیتر ئه‌رمه‌نه‌کان توشی ئاواره‌یی و ناخۆشی نابنه‌وه، به‌داخه‌وه تاوه‌کو ئێستا ئه‌رمه‌نه‌کان و ته‌واوی کریستیانه‌کان لە عیراق مافەکانیان پێشێلدەکرێت". ئەو نمونەی ساڵی 2014ی هێنایەوە کاتێک داعش هێرشی کردە سەر ناوچەکانیان، بەناچاری راگوێزراون و بەشێکیان روبەڕوی کوشتن و رفاندن بونەوە.
ئێستا دەمانەوێت دانپێدانانێک هەبێت کە لە عیراق جینۆسایدی ئه‌رمه‌ن کراوە، ئه‌گه‌ر ئه‌مه کرا پێموایە چیتر ئه‌رمه‌نه‌کان توشی ئاواره‌یی و ناخۆشی نابنه‌وه
"شتی باش ئه‌وه‌یه ئێمه خۆمان هه‌رگیز به هاوڵاتی پله دوو حساب ناکه‌ین، به‌ڵکو خۆمان وه‌کو هاوڵاتیانی تری ئەم عیراقە ئەژماردەکەین، ئه‌وه‌ش بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین بەسەر تەحەدییەکاندا سەربکەوین و لەناونەچین"، یه‌روانت ئه‌مینیان وایوت.
دهۆك، حوزه‌یرانی 2020، كەنیسەیەكی ئەرمەنەكان لە گوندی هه‌ورێسك فۆتۆ: عه‌مار عه‌زیز
کۆچی ئەرمەن بۆ عیراق بەگشتی بۆ سەرەتای ساڵانی هەزار و 900ەکان دەگەڕێتەوە، "کاتێک لەلایەن دەوڵەتی عوسمانییەوە ناچار بە کۆچکردن کراین"، بەوتەی یەروانت. بەگشتی بەشێک لە ئەرمەنەکانی دهۆک و نەینەوا لە ساڵی 1918دا لەڕێی زاخۆوە هاتونەتە عیراق و نیشتەجێ بون.
لە زاخۆ گەڕەکی کێستە بەناوی ئەرمەنەکانەوەیە و بەشێکیان لەوێ دەژین، بۆ یەکەمجاریش لە ساڵی 1923 کەنیسەیەکی تایبەت بە ئەرمەنەکان لە عیراق کراوەتەوە، وەک یه‌روانت ئه‌مینیان وتی.
ئەو وتی "بەشێکی تری ئەرمەنەکان بەهۆی بازرگانییەوە هاتونەتە عیراق و لەڕێی میناوە گەیشتونەتە بەسرا و گیرساونەتەوە".
بەشێکی تری ئەرمەنەکان بەهۆی بازرگانییەوە هاتونەتە عیراق و لەڕێی بەندەری میناوە گەیشتونەتە بەسرا و گیرساونەتەوە
چیرۆکی ژیانی کەمینەی ئایینی ئەرمەن لە عیراق هەرچۆنێک بێت، لە ئێستادا لە لێواری لەناوچوندان و شەڕی مانەوە دەکەن.
ئەرمەن لە پارێزگای دهۆک چوار کەنیسەیان هەیە، لە هەولێر کەنیسەیەک، لە بەغدا سێ کەنیسە، کەرکوک یەک کەنیسە، بەسرا یەک کەنیسە، لە پارێزگای نەینەواش دوو کەنیسە، بەڵام هەردوکیان وێران بون بەهۆی شەڕی داعشەوە و هێشتا نۆەژننەکراونەتەوە.
یه‌روانت ئه‌مینیان وتی "بەپێی ئامارەکانی ئێمە لە ساڵی 1991ەوە تا ئێستا زیاتر له 20 هەزار ئه‌رمه‌ن عیراقیان بەرەو دەرەوەی وڵات بەجێهێشتووە.... ئەگەر لەبەر کۆرۆنا نەبوایە، ئێستا ژمارەیەکی زۆرتر وڵاتیان بەجێهێشتبوو".
"ناوچه‌که بۆ ئێمه ئارام نییه، تێربوین له شه‌ڕ، کوشتن و ئاواره‌یی، ئه‌رمه‌نه‌کان بەدوای شوێنێکی ئارامدا ده‌گه‌ڕێن، بۆیه کۆچ دەکەن، عیراق ئەو شوێنە ئارامە نییە".
تێربوین له شه‌ڕ، کوشتن و ئاواره‌یی، ئه‌رمه‌نه‌کان بەدوای شوێنێکی ئارامدا ده‌گه‌ڕێن، عیراق ئەو شوێنە ئارامە نییە
ئەرمەن بەپێی سیستمی کۆتا، نوێنەریان لە پەرلەمانی کوردستان هەیە، بەڵام لە بەغدا هەوڵەکانیان بۆ ئەو مەبەستە سەرکەوتوو نەبوو.
فاهیک که‌مال سوغون، ئه‌ندامی په‌رله‌مانی کوردستانه له پێکهاته‌ی ئه‌رمه‌نه‌کان، به (که‌رکوک ناو)ی وت "ئه‌نجامدانی مه‌راسیمه ئایینیەکانمان بەشێوەیەکی ئازادانە دەکەین، لە دهۆک سێ خوێندنگه‌ی تایبه‌ت به ئه‌رمه‌کان هەیە... بەڵام ئێمە داوای مافی زیاتر دەکەین، بۆ نمونە هەموو کەمینەکانی تر بەپێی سیستمی کۆتا نوێنەری خۆیان هەیە لە پەرلەمانی عیراق، جگە لە ئێمە".
دهۆك، حوزه‌یرانی 2020، گوندی هه‌ورێسك تایبەت بە ئەرمەنەكان فۆتۆ: عه‌مار عه‌زیز
لە ئایاری 2019، ئاڤاک ئازادوریان، مه‌ترانی ئه‌رمه‌نه‌کان له به‌غدا، نوسراوێکی ئاراستەی سەرۆکایەتی کۆماری عیراق کرد تا کاربکەن بۆ پێدانی کورسییەکی کۆتا بۆ ئەرمەنەکان. بەڵام هەوڵەکە بێئەنجام بوو.
فاهیک که‌مال سوغون، وتی "ئه‌گه‌ر ئه‌رمه‌نه‌کان هه‌ر به‌مشێوەی ئێستا په‌راوێزبخرێن، ئەوا تا 10 ساڵی دیکه هیچ ئه‌رمه‌نێک له عیراق نامینێت".
ئانۆ جه‌وهه‌ر، وه‌زیری گۆاستنه‌وه و گه‌یاندن له حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان لە پێکهاتەی کریستیانی، دەڵێت کۆچ بۆ دەرەوەی وڵات بەگشتی هەموو کریستیانەکانی گرتۆتەوە، نەک تەنیا ئەرمەن، "ئێمه له حکومه‌تی هه‌رێم زۆر هه‌وڵمانداوه تاوه‌کو کریستیانه‌کان کۆچ نه‌که‌ن و وەکو پێکهاتەیەکی رەسەن بمێننەوە... بەگشتی پێویستمان بە دوو خاڵە بۆ ئەوەی کۆچی دەرەوە نەمێنێت، یەکەم: ئه‌و یاسایانه‌ی تایبه‌ت به کریستیانه‌کان کارابکرێنه‌وه، دووەم: سه‌رکرادیه‌تی سیاسی له هه‌رێمی کوردستان به‌هه‌موو هێز و لایه‌نێک لەسه‌ر پشتگیریکردن له ماف و ژیانی پێکهاته‌کان به‌رده‌وام بێت و گرنگی زیاتریان پێبدەن".
بەڵام هێشتا گرەنتییەکی تەواو نییە بۆ ماف و پاراستنی ژیانی کریستانەکان لەوانەش ئەرمەن، ئەوەتا جانێت نزار بۆلیان، ئەو ژنە ئەرمەنەی کە بنەماڵەکەیان 100 ساڵ لەمەوبەر لە ئورفاوە هاتنە عیراق و لە تەلەعفەر گیرسانەوە، ئێستاش ئاوارەی دهۆک بون، وتی "ژیامان هەموی بووە بە ئاوارەیی، دەمانەوێت ئیتر پشوو بدەین، نازانین جارێکی تر ئاوارەی کوێ دەبینەوە".
