"ئایا دەبێت بەدرێژایی ژیانمان لە شەڕ و بارگرژیدا بین؟ دوای ساڵانێك لە روبەڕوبونەوە لەگەڵ ئێران، دواتر كوێت، پاشان قاعیدە و داعش، رەنگە ئەمڕۆ روبەڕوی ململانێیەكی دیكە لەگەڵ توركیا ببینەوە" محەمەد حەیدەر (59 ساڵ)، هاوڵاتی تەلەعفەر وای وت.
ئەو هاوڵاتییە توركمانە سەرچاوەیەكی سەرەكیی ترس و دڵەڕاوكێی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوەیە، بۆ (كەركوك ناو) وتی "خەڵكانی فیتنە و ئاژاوەگێڕ كە خویان بە خوێن و شەڕەوە گرتووە، بانگەوازی لەشكركێشی توركیا بۆ ناوچەكەمان دەكەن، بە پاساوی كۆتاییهاتنی تەمەنی پەیماننامەی لۆزان و لەناوبردنی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)".
لەم هەفتەیەدا دەنگۆی پلانی توركیا بۆ لەشكركێشی بە ئاراستەی چەند شارێكی عیراقی نزیك لە سنوری نێوان هەردوو وڵات بڵاوبۆوە، لە نێویاندا قەزای تەلەعفەری زۆرینە توركمان، ئەوەش نیگەرانی و ترسی لای هەندێك لە هاوڵاتیان دروستكردووە و ئەو نیگەرانییانەشیان لە پەڕی تایبەتی خۆیان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بڵاوكردەوە، تا باسەكە بوو بە باسی شەقام.
"ئەو دەنگۆیەی دەربارەی ئەگەری لەشكركێشی توركیا بۆ تەلەعفەر لە هەندێك دەزگای میدیایی ناوخۆیی و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بڵاوبۆتەوە، دوورن لە راستییەوە، ئامانج لێی تێكدانی بارودۆخی ئەمنی و كۆمەڵایەتی شارەكە كە دوای دوو دەیە لە بارگرژی ئەمنی و كردەوەی تیرۆریستی ئێستا لە سەقامگیریدایە" قاسم محەمەد شەریف، قایمقامی تەلەعفەر وادەڵێت.
قایمقام لەڕێی (كەركوك ناو)ـەوە دڵنیایی بە هاوڵاتیان دا و داوایكرد ئەو دەنگۆیانە نەگوازنەوە و بەردەوامی بە ژیانی رۆژانە و ئاسایی خۆیان بدەن.
تەلەعفەر بە دوری 69كم دەكەوێتە باكوری خۆرئاوای موسڵ، هەموو دانیشتوانی ناوەندی قەزاكە توركمانن و لە ناوچەكانی دەوروبەریشی وەك زومار، عەیازییە و رەبیعە هەردوو پێكهاتەی كورد و عەرەب هەن.
ئەیاد عەبدولقادر، سیاسی توركمانی بە (كەركوك ناو)ـی وت "لە پەیماننامەی ئەنقەرە، 5ـی حوزەیرانی 1926ـدا، ویلایەتی موسڵ لە چوارچێوەی سنوری جموجۆڵی توركیا هەژماركراوە، ئەوەش مانای وایە هەركات ئەو وڵاتە هەست بە مەترسی و هەڕەشە بۆ سەر بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی بكات، مافی خۆیەتی دەستتێوەردانی سەربازی بكات، دوای هەماهەنگیكردن لەگەڵ دەوڵەتی عیراقدا".
"داگیركردن و دەستتێوەردانی توركیا لەناوچەكەدا بونی نییە، توركەكان پابەندن بە مەبدەئی دراوسێیەتی باشەوە، ئەوەی لەوبارەیەوە بڵاودەكرێتەوە راست نییە و ئەنجامی نەبونی زانیارییە لەسەر مێژوی پەیماننامە نێودەوڵەتییەكان یان بەهۆی هەڵەتێگەیشتنەوەیە لە نیەتی توركیا كە هیچ كاتێكیش لەروی سیاسی و میدیاییەوە ئەو باسەی نەكردۆتەوە" بەوتەی عەبدولقار.
پەیماننامەی لۆزان؛ رێككەوتنێكی ئاشتییە و 24ـی تەمموزی 1923 لە شاری لۆزانی سویسرا هاوپەیمانانی براوەی شەڕی جیهانی یەكەم واژۆیان كرد، لەنێویاندا بەریتانیا و فەرەنسا لەگەڵ حكومەتی كۆمەڵەی نیشتمانی گەورەی توركیا، لە سەروبەندی شەڕی سەربەخۆیی توركیا دژی هاوپەیمانان، لەڕێی ئەو پەیماننامەیەوە بارودۆخی ناوچەی ئەنادۆڵ و بەشی ئەوروپای توركیا لە سنوری دەسەڵاتی عوسمانیدا یەكلاییكرانەوە، ئەوەش دوای هەڵوەشاندنەوەی پەیماننامەی سیڤەر هات كە پێشتر دەوڵەتی عوسمانی لە 10ـی ئابی 1920ـدا واژۆی كردبوو.
دكتۆر ئیبراهیم عەلاف، مامۆستای مێژوو لە زانكۆی موسڵ دەڵێت "توركیا سازشی لە مافەكانی خۆی لە چوارچێوەی ویلایەتی موسڵدا كرد كاتێك لەژێر دەسەڵاتی عوسمانییەكاندا بوو، ئەوەش بەپێی ماددەكانی 3 و 6 لە پەیماننامەی لۆزان، ئەو سازشە بە هەڵپەسێراوی مایەوە تا كۆمەڵەی گەلان لە 16ـی كانونی یەكەمی 1925ـدا بڕیارێكی دەركرد بۆ سەلماندنی عیراقیبونی ویلایەتی موسڵ، ئەوەش لە پەیماننامەی عیراق- ئینگلیز- توركیا-ـی ساڵی 1926ـدا جێگیركرا".
ئەو نەیشاردەوە هێشتا حزبەكانی توركیا داوای موسڵ دەكەن، "بەڵام نە موسڵاوییەكان و نە عیراقییەكان قەت قایل نابن سەری عیراق (موسڵ) لێبكرێتەوە، بۆیە هەڵە و ساویلكەیی و نەزانی مێژوییە ئەوەی لە فەیسبوك و لەلایەن هەندێك لایەنی نەزانەوە دەوترێت و بڵاودەكرێتەوە ئێمەش بیڵێینەوە و دوبارەی بكەینەوە".
توركیا جگە لە چەندین ناوچەی هەرێمی كوردستان، كە لە ساڵانی نەوەدەكانەوە دەیان بنكەی سەربازی هەیە، لە دوای شەڕی 2014ـی داعشەوە، بنكەیەكی سەربازی لە باشیك-ـی سنوری موسڵیش دامەزراندووە، سەرباری چەندین داواكاری حكومەتی عیراقی، بەڵام پاشەكشێی بە هێزەكانی نەكردووە.
شێخ هاشم خەڵەف، مامۆستای ئایینیی بە (كەركوك ناو)ـی وت "فەتوای مەرجەعیەتی باڵای ئایینیی هێشتا بەركارە بۆ بەرەنگاربونەوەی هەر تەحەدییەكی ئەمنی هەڕەشە لە ئاسایش و سەلامەتی وڵاتەكە بكات"، هەروەها وتی "حەشدی شەعبی كە بە ئازایەتییەوە روبەڕوی چەتەكانی داعش بونەوە لەگەڵ هێزە ئەمنییەكانی دیكەدا، لە توانایاندایە پارێزگاری لە سەروەری و ئاسایشی عیراق لە هەر مەترسی و هەڕەشەیەك بكەن".
توركیا هەر لە نەینەوا چەندین جار هێرشیی ئاسمانی كردۆتە سەر ناوچەكانی قەزای شنگال (55كم خۆرئاوای تەلەعفەر)، بە پاساوی كردنە ئامانجی چەكدارانی سەر بە پەكەكە، دوایینجار لە ناوەڕاستی ئەم مانگەدا بۆردومانی بارەگای ئەنجومەنی خۆبەڕێوەبەری لە ناحیەی سنونێی شنگال كرد، بەهۆیەوە چوار كەس كوژران لە نێویاندا منداڵێكی تەمەن 12 ساڵ.
"عیراق وڵاتێكی خاوەن سەروەرییە، سوپا و حەشدی هەیە، دەتوانێت روبەڕوی هەر دەستدرێژی بۆ سەر خاكەكەی ببێتەوە" بەوتەی شێخ فەیسەڵ جولاق، سەرۆكی عەشیرەت، كە بە (كەركوك ناو)ـی وت "عیراقییەكان بە پێكهاتە ئایینیی و نەتەوەییەكانەوە دەستتێوەردانی دەرەكی لە كاروباری ناوخۆیی یان دەستبەسەرداگرتنی هەر پارچەیەك لە خاكەكەیان رەتدەكەنەوە".
ساڵانێكە لە ناوەندە توركیی و عەرەبییەكاندا بانگەشەی لكاندنەوەی ئەو ناوچانە بە توركیاوە دەكرێت كە ئەو وڵاتە داوای دەكات، بە تایبەت موسڵ، بەوپێێەی توركەكان پێیانوایە پەیماننامە نێودەوڵەتییەكان سنوری جوگرافی دەوڵەتی عوسمانی بچوككردۆتەوە بۆ قەبارەی توركیای ئێستا و ناچاریانكردون دەستبەرداری چەندین ناوچەی گەورە ببن.
"بابەتەكە لە قەبارەی خۆی گەورەتر كراوە، هەرچەندە دەنگۆیە و هیچ بەهایەكی نییە، بەڵام خەریكە كاریگەری لەسەر لایەنی كۆمەڵایەتی و ئابوری دادەنێت" سالم عەدنان، هاوڵاتی تەلەعفەر وای وت.
ئەو باسی لەوەكرد هەندێك هاوڵاتی ئێستا لە كڕینی موڵك دەترسن، نەك هاوشێوەی سەردەمی هێرشەكانی داعش بەجێیبهڵن، ئەوەش دەبێتە هۆی پاشەكشێی ئابوری و دابەزینی نرخی موڵك".
تەلەعفەر لە ئابی 2017ـدا لەژێر دەستی "دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام – داعش" دەرهێنرا و لەوكاتەوە سەدا 60ـی ئاوارەكانی گەڕاونەتەوە.
"دڵنیام توركیا ناوێرێت هەنگاوێكی وابنێت، ئەگەرنا رۆڵی نەتەوە یەكگرتووەكان و وڵاتانی پاڵپشتیكاری عیراق لە كوێیە؟ هیوادارم هەموان هێورببنەوە و واز لە چاندنی ترس و دڵەڕاوكێ بهێنن" حەیدر وادەڵێت.
