بڵاوبونەوەی مێش و كرم، لەسەر گیانداری مرداربوو و تێكەڵبونی پاشماوەكان بە سەرچاوەكانی ئاوی خواردنەوە، لە تەنیشتییەوە سوتانی زبڵ و خاشاك و دوكەڵێكی چڕ و بۆنێكی ئێجگار ناخۆش بەشێكە لەو دیمەنانەی كە رۆژانە باڵ دەكێشێت بەسەر گوندەكانی سنوری ئیدارەی گەرمیان لە پارێزگای سلێمانی.
كۆمپانیای تایبەت بە كۆكردنەوەی خۆڵ و خاشاك، كارەكانی كۆكردنەوەی خۆڵ و خاشاكی لە گوندەكانی گەرمیان تەواو كەمكردۆتەوە، بەو هۆیەوە تادێت هەڕەشەی زبڵ و خاشاك بۆ سەر سەرچاوەكانی ئاو و ژینگە زیاتر دەبێت، دورنییە پەل بهاوێت بۆ كێشەی نێوان خێزانەكان.
دالیا ئەحمەد، خاتونێكی دانیشتوی گوندی تازەدێ-یە لە كەلار، دەڵێت كۆمپانیاكان دوو هەفتەجارێك دەچنە گوندەكەیان، بەو هۆیەوە خۆڵ و خاشاك گوندەكە دەتەنێت. "هەندێك لە دانیشتووانی گوندەكە زبڵەكە فڕێ دەدەنە چەمی گوندەكەوە، هەندێكیش دەیسوتێنن و دوكەڵەكەی دێت بۆ ناو گوند، لەو نێوەندەدا من توشی شەڕ دەبم".
دالیا كوڕە چوار ساڵانەكەیی و خوشكێكی نەخۆشییان لە بۆرییەكانی هەناسەداند-دا هەیە و تەنگەنەفەس دەبن، ئەو دەڵێت كاتێك دوكەڵ بۆ ناو گوندەكەیان دەگەڕێتەوە، بە ئەستەم هەناسەیان بۆ دەدرێت.
تازەدێ دەكەوێتە سەر روباری سیروان و 15 خولەك لە كەلار – مەڵبەندی ئیدارەی گەرمیان-ەوە دورە، گوندەكە لە 300 ماڵ پێكدێت و كانیاوێكی وەرزی هەیە و لە چواردەوریا زبڵ و خاشاكێكی زۆر بڵاوبۆتەوە، لەكاتێكدا ئەو كانیاوە سەرچاوەیەكی ئاوی خواردنەوەیە.
"نیوەی ماڵەكانی ئەم گوندە بە ئۆتۆمبێل زبڵەكانیان دەكەنە ناو چەمەكەوە". ئاوی چەمەكە لە وەرزی زستاندا راستەوخۆ تێكەڵ بە روباری سیروان دەبێت، كە سەرچاوەی سەرەكی ئاوە بۆ خواردنەوە و كشتوكاڵی ناوچەكە.
نیوەی ماڵەكانی ئەم گوندە بە ئۆتۆمبێل زبڵەكانیان دەكەنە ناو چەمەكەوە
هەروەها دالیا وتی "چەندین جار بۆتە شەڕم لەگەڵ دانیشتووانی گوندەكە وتومە كوڕەكەم نەخۆشە و كاتێك زبڵەكە دەسوتێنن، ناتوانێت لەبەر دوكەڵ هەناسە بدات، ماڵی تریش لەسەر ئەوە بۆتە شەڕیان".
بەگشتی داتای خۆڵ و خاشاك لە ئیدارەی گەرمیان بەشێوەیەکى چاوەڕواننەكراو لە بەرزبونەوەدایە، ئەمەش هاوتەریب لەگەڵ ئەوەی بەشێوەیەكی زانستی كۆناكرێتەوە و لەناونابرێت.
لە ساڵی 2014دا رۆژانە كەمتر لە 150 تەن خۆڵ و خاشاك لە گەرمیان كۆدەكرایەوە، بەڵام بەپێی ئامارەكانی شارەوانی گەرمیان و كۆمپانیای تایبەت بە كۆكردنەوەی خۆڵ و خاشاك، لە ساڵی 2022دا بۆ 450 تەن لە رۆژێكدا بەرزبۆتەوە.
لەگەڵ ئەو زیادبونەشدا ئەو كۆمپانیایەی لە گەرمیان گرێبەستی كۆكردنەوەی زبڵی بۆ دەرچووە، دەڵێت توانای كۆكردنەوەی ئەو بڕەیان نییە، بەهۆی خەرجنەكردنی پارە لەلایەن حكومەتەوە.
بەرزان فایەق، سەرۆکى لیژنەى باڵای كۆكردنەوەی خوڵ و خاشاک لە ئیدارەی گەرمیان، وتی "بەپێی گرێبەستی ئێمە و كۆمپانیای گەردین پێویستە رۆژ نا رۆژێك گەڕەكەكانی ناو شارەكان پاكبكاتەوە، رۆژانە 350 تەن زبڵ فڕێدەدرێت، بەڵام گرێبەستی پێشومان كە دەبوو رۆژانە زبڵ و خاشاكی هەموو گەڕەكەكان كۆبكاتەوە رۆژانە 450 تەن بوو".
كۆمپانیای گەردین تا ئابی 2024 لەگەڵ شارەوانییەكانی گەرمیان گرێبەستی هەیە، بەڵام لە ئێستادا حكومەت بەپێی پێویست پارەی بۆ خەرجناكات، بەو هۆیەوە یەكێتیی نیشتیمانی كوردستان پارە بە كۆمپانیاكە دەدات تا كارەكانی رانەگرێت، ئەوەش بە بڕیاری بافڵ تاڵەبانی، سەرۆكی حزبەكە كە لەو ناوچەیە باڵادەستن.
هەرچەندە گوندنشینانی گەرمیان دەڵێن مانگی دوجار گوندەكان پاكدەكرێنەوە، بەڵام بەرزان فایەق وتی "رێككەوتنی ئێمە لەگەڵ كۆمپانیا ئەوەیە هەفتەی دوجار بچنە گوندەكانی نزیك لە شەقامە قیرتاوكراوەكان".
ئیدارەی گەرمیان سەر بە پارێزگای سلێمانییە، پێكهاتووە لە قەزاكانی كەلار، كفری و دەربەندیخان، لەگەڵ دەیان ناحیە و هەزاران گوند.
جوانە محەمەد، دانیشتوی گوندی سەید خەلیل - گوندەكە لە 24 خێزان پێكدێت -، وتی "سێ ساڵە هیچ زبڵێكی ئەم گوندە كۆنەكراوەتەوە، پێشتر هەفتەی جارێك دەهاتن، ئەوەتا دەبینن زبڵ گوندەكەی داپۆشیوە و رەشەبا زبڵ و خاشاك بەرەو شەقامی سەرەكی و ناو شاری دەبات".
گوندی سەید خەلیل دوو چەمی هەیە، یەكێك لە چەمەكان ئاوەكەی بەناوەڕاستی گوندەكەدا دەڕوات و زبڵ و خاشاكەكەی تێدەكەن.
ئەوەتا هەموو خاشاکەکە لەناو چەمەکەدا كۆبۆتەوە، مێش و پەخشە (مێش و مەگەز) لێی داوە، پاشەڕۆی ئاژەڵ و پلاستیك تێكەڵ بون
"ئەوەتا هەموو خاشاکەکە لەناو چەمەکەدا كۆبۆتەوە، مێش و پەخشە (مێش و مەگەز) لێی داوە، پاشەڕۆی ئاژەڵ و پلاستیك تێكەڵ بون و هەندێكجار ئاگری تێ بەردەدرێت... چەند جارێك بارانی بەخوڕ هەموو زبڵەكەی بردووە بۆ ناو روباری سیروان"، جوانە محەمەد وایوت.
دلێر هیدایەت، سەرپەرشتیاری كۆمپانیای گەردین، بۆ پاككردنەوەی زبڵ و خاشاكی گەرمیان، بە (كەركوك ناو)ی وت "ساڵ و نیوێكە حكومەت هیچ بڕە پارەیەكی بۆ خەرجنەكردوین، ئەوەی هەیە یەكێتی وەكو حزب پارەمان پێدەدات، بەڵام بڕەكەی كەمە، بۆ ئەوەی بەو پارەیە بتوانین فریای ناو شار بكەوین، وازمان لە گوندەكان هێناوە و پشتگوێمان خستون، ئەوان دەتوانن زبڵەكە بكەنە ژێر خاكەوە".
وتیشی "ئێمە بەپێی گرێبەستەكەمان رۆژ نا رۆژێك ناو شار پاكدەكەینەوە، بەڵام هەستدەكەین سەركەوتوو نییە، چونكە خاشاكێكی زۆر كۆدەبیتەوە، بۆیە بڕیارماندا هەموو رۆژێك ناو شار پاكبكەینەوە... ئیستا بەرنامەیەكیشمان هەیە تەنیا بۆ كۆكردنەوەی زبڵ و خاشاكی گوندەكانی نزیك لە شەقامی سەرەكی".
ئەو لێپرسراوەی كۆمپانیاكە دەڵێت ئەگەر زبڵی گوندەكان پاكبكەنەوە، ئەوا رۆژانە دەبێت 50 تەنی تر كۆبكەنەوە.
ژمارەی دانیشتووانی ئیدارەی گەرمیان 324 هەزار كەسە، بەپێی فەرمانگەی ئاماری گەرمیان.
بەرزان فایەق، سەرۆکى لیژنەى باڵای كۆكردنەوەی خوڵ و خاشاک لە ئیدارەی گەرمیان، دەڵێت وەك چارەسەرێكی كاتی، ناوبەناو هەڵمەتی پاککردنەوە بۆ ئەو ناوچانە دەكەین كە خەڵك زبڵ و خاشاكی لێ فڕێدەدات.
عەبدولموتەلیب رەفعەت، پسپۆڕی ژینگە و سەرچاوەكانی ئاو، پێیوایە لە گەرمیان زبڵ بەشێوەیەكی زانستی كۆناكرێتەوە و لەناونابرێت، وتی "دەبێت 10كم لە دوری شارەكان لەناوببرێن، بەڵام لە كەلار تەنیا 2كم لە شارەوە دورە، ئەمەش پێچەوانەی مەرجەكانی پاراستنی ژینگەیە هەروەها دەبێت دوربێت لە رێڕەوى ئاوى چەم و روبارەکان، بەڵام لە سنورى گەرمیان زۆربەى شوێنی زبڵەکان لەناو چەم و روبارەکان دروستدەکرێت، ئەوەش وادەكات لە وەرزی باراندا پاشماوەكان بگوازرێنەوە بۆ ناو روبارەكان".
"لە گەرمیان مەرجەكانی پاراستنی ژینگە رچاوناكرێت، ئەمە پێشێلكاریی حكومەتە و ئەوان بەرپرسیارن بەرامبەر ئەوەی دەگوزەرێت، بۆ نمونە زبڵ و پاشماوەكان دەسوتێنرێن، ئەمەش دەبێتەهۆى بڵاوبونەوەی گازە مەترسیدارەكان، سەرەنجام دەبێتەهۆی گۆڕانی كەشوهەوا لەوانە بەرزبونەوەی پلەی گەرمی، پاشماوەى زبڵە سوتاوەکان لەسەر خاک دەمێنێتەوە و دەبێتەهۆى پیسبونى خاک و ئاوى ژێر زەوى... هەموانە ئەمانە کاریگەرى لەسەر ژینگە و تەندروستى مرۆڤ هەیە".
شارەوانییەكانی گەرمیان رەزامەندی وەرگرتنی 100 دۆنم زەوی بەدەستهێناوە، بۆ ئەوەی تایبەتی بكات بە كۆكردنەوەی خۆڵ و خاشاك، زەوییەكە لە ئێستادا لە قۆناغی تەندەردایە. ئەوەش بە وتەی سەرۆکى لیژنەى باڵای كۆكردنەوەی خوڵ و خاشاک لە ئیدارەی گەرمیان.
عەبدولموتەلیب رەفعەت، دەڵێت "باشترین رێگا بۆ چارەسەرکردنى پاشماوەکان، ئەوەیە پێویستە لە ماڵەوە پاشەڕۆکان جیابکرێنەوە و ئاسانکاریى بۆ کۆمپانیاى پاککەرەوە بکرێت و کارگەى ریسایکلین و کۆمپانیا و كارگەی زیاتر دابمەزرێت بۆ ئەو مەبەستە، بەمشێوەیە ژینگە و ئاو و خاک و هەوا دەپارێزرێت".
