چی روویدا
زۆربەی ئێزیدییەكانی جیهان –لەدوای عیراقەوە- ئەڵمانیا ماڵی دووەمیانە. باس لە بوونی 250 هەزار ئێزیدی دەكرێت لەئەڵمانیا بەڵام من دەزانم كە ژمارەكە زیاتریشە بەو پێیەی سەرەتا و لەساڵانی هەشتای سەدەی رابردوو ئێزیدییەكان لەتوركیاوە هاتوون بۆ ئەم وڵاتە.
چارەنووسی ئێزیدییەكان لەكاتی جەنگی داعش بابەتێكی گرنگ بوو. لەكانونی دووەمی 2023، بەرلەمانی ئەڵمانیا ئەو تاوانانەی دژی ئێزیدییەكان کراون بە تاوانی جینۆساید ناساند. لە بەهاری 2023دا، حكومەتی فیدراڵی ئەڵمانیا رەتیكردەوە ئێزیدییەكان بۆ عیراق دیپۆرتبكرێنەوە. لەو كاتەوە، دیپۆرتكردنەوەی عیراقییەكان، لەنێویاندا ئێزیدییەكان، زیادیكردوە. ئەمەش شتێكی نوێیە – پێشتر ئێزیدییەكان بەهیچ شێوەیەك دیپۆرتنەدەكرانەوە.
تا كۆتایی تشرینی یەكەمی 2023، 164 كەس دیپۆرتكرابون بۆ عیراق (لەهەموو ساڵی 2022 تەنیا 77 كەس دیپۆتكران)، بەڵام روون نیە چەند ئێزیدی لەنێو دیپۆرتكراوەكان بوو، ئەم ژمارەیەش تا ئێستا تۆمارنەكراوە. پێدەچێت ئەم دیپۆرتكردنەوەیە ئێزیدییەكانی نەكردبێتە ئامانج بەڵكو ویستویانە خەڵك بەشێوەیەكی هەڕەمەكی دیپۆرتبكەنەوە.
ئێستا دەنگی ناڕەزایی بەرزبوەتەوە و هەوڵ دەدرێت سەرنج بەلای چارەنووسی ئێزیدییەكان رابكێشرێت. لێرەدا خاڵێكی گرنك هەیە: مانای چییە كاتێ تاوانێك لەشوێنێك روویدابێت و بە تاوانی "جینۆساید" ناسێنرابێت؟ (لەوانەیە هیچ كام لە ئەندامانی پەرلەمان بیریان لەوە نەكردبێتەوە).
بەپێی ئامارێكی رێكخراوی (Pro Asyl)ی تایبەت بە مافی پەنابەرێتی، 5000 تا 10000 كەس مەترسی دیپۆرتكردنەوەیان لەسەرە بۆ عیراق.
عیراق و ئەڵمانیا یاداشتێكی لێكتێگەیشتنیان سەبارەت بە دیپۆرتكردنەوە چەند مانگێك لەمەوبەر ئیمزاكرد. دەبوو ئەم لێكتێگەیشتنە بەنهێنی بمێنێتەوە، لانیكەم لەئەڵمانیا، بەڵام ماوەیەكی كەمە دزەی پێكراوە. بەپێی وەزارەتی ناوخۆی ئەڵمانیا، نزیكەی 26 هەزار عیراقی داوایان لێ كراوە ئەڵمانیا جێبهێڵن. بەڵام وەك پێشتر وتمان، لەساڵی 2022 تەنیا 77 كەس راستەوخۆ دیپۆرتكرانەوە بۆ عیراق، ئێستاش پێویستە بزانی: نزیكەی دوو ساڵ لەمەوبەر، حكومەتی ئەڵمانیا، لەچوارچێوەی رێكەوتینێكدا، "هەڵمەتی دیپۆرتكردنەوە"ی راگەیاندووە.
باكگراوند
یاسادانان پەیوەست بەمافی پەنابەرێتی و پەنابەران چەندین دەیەیە جێی مشتومڕی سیاسی بووە لەئەڵمانیا و ماوەی 40 ساڵە یاساكان توندتركراونەتەوە. سەرەڕای ئەوەش، ژمارەی ئەو كەسانەی داوای مافی پەنابەرێتی دەكەن لەئەڵمانیا بەشێوەیەكی بەرچاو زیادیكردوە لەو ماوەیەدا. ئەڵمانیا بەحوكمی واقیع بوەتە وڵاتی كۆچبەران.
لەساڵی 2022دا، نزیكەی 68 هەزار سوری، 55 هەزار ئەفغانی و 49 هەزار توركی گەیشتنە ئەڵمانیا. بەڵام زۆرترین ژمارەی پەنابەر لەنێۆ ئۆكرانییەكاندا بوو كە 1.1 ملیون ئۆكرانی بوون، تێكڕا 1.4 ملیۆن كەس لەئەڵمانیا زیادیكردووە. كێشەی شوێنی نیشتەجێبون بوەتە كێشەیەكی جددی كە سەرباری بچوكیان نرخیشیان بەرزبوەتەوە، وێڕای ئەوەش كێشەی گەورە بۆ قوتابخانەكان دروستبووە. ئێستا مشتومڕێكی گەرم هەیە ئاخۆ بۆچی ئەو كەسانەی پێویستە وڵاتەكە جێبهێڵن دیپۆرتناكرێنەوە. ئەم مشتومڕە سەرتاسەری ئەوروپای گرتوەتەوە كە تیایدا "كێشەی پەنابەران" بوەتە یەكێك لە گرنگترین پرسە سیاسییە ناوخۆییەكان.
زیادبوونی ژمارەی دیپۆرتكردنەوە بۆ عیراق دەكرێت پشت بەو باكگراوندە ببەستێت كە عیراق یەكێكە لەو وڵاتە كەمانەی كە خەڵك لێوەی هاتون بۆ ئەڵمانیا و دەكرێت دیپۆرتبكرێنەوە. دیپۆرتكرنەوە بۆ وڵاتانی تری وەك سوریا و ئەفغانستان و تەنانەت هەندێ وڵاتی ئەفریقیش لەڕوی پراكتیكیەوە مەحاڵە، بەهۆی جەنگە ناوخۆییەكانەوە، یاخود تەنیا لەبەر ئەوەی حكومەتەكانی ئەو وڵاتانە پەنابەرەکانیان وەرناگرنەوە.
ئێستا جۆرێك لەپێشبڕكێ هەیە لە نێوان نزیكەی هەموو حزبە ئەڵمانییەكاندا بۆ ئەوەی نیشانی بدەن كامیان توندترە لەمەڕ ئەم پرسە و"شتێك لەبارەیەوە دەكەن".
شتێكی تاڕادەیەك هیستیرییە- بەرمەبنای راستەوخۆی کێشەکە لێرەدا بریتییە لە سەركەوتنی حزبە پۆپۆلیستە راستڕەوەكان، ساڵی داهاتووش چەند هەڵبژاردنێكی هەرێمی گرنگ لەئەڵمانیا بەڕێوەدەچن و لە ڕۆژهەڵاتی ووڵاتن کۆماری دیموکراتی ئەڵمانیا– (GDR)ی پێشوو – و لێرەدا خەڵک بە هۆی چەندین هۆکارەوە تەواو لە "سیستەم" بێزارن. و کێشەی “بیانی “بە تایبەتی لەم ناوچەیەدا دیارە (تەنانەت ئەگەر زۆربەیان لە بەشی ڕۆژئاواش بن). بەڕاستی خەڵکێکی زۆر لەم هەڵبژاردنە دەترسن.
دۆخی یاسایی
دەكرێت بڵێین كە تێكڕای پرۆسەی یاسادانان لەبواری كۆچ، گەشتی ئاسمانی، مافی پەنابەرێتی و یاسای مانەوە و نیشتەجێبون لە ئەڵمانیا زۆر ئاڵۆزە و لەزۆر ڕووەوە ناڕوونە بەلای زۆربەی ئەڵمانییەكانەوە.
هۆكاری ئەمەش لانیكەم بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە بەرپرسیارییەتییەكان دابەشكراون لەنێوان حكومەتی فیدراڵی (حكومەتی نیشتمانی) و ئەو 16 هەرێمە فیدراڵییەی ئەڵمانیا پێكدێنن. بۆیە دەكرێت لەپڕێکدا، دەستنیشانكردنی پەنابەر بۆ ئەو هەرێمە فیدراڵییەی تیایدا بژی ببێتە شتێكی چارەنوسساز.
هەروەها هیچ یاسایەكی تایبەت بە پەنابەران نییە جیاوازی تیاد كرابیت لەنێوان :
- مافی پەناهەندەیی (Asylum) (بەرزترین ودەگمەنترین شێوەی پاراستنە، ئەگەر کەسەکە تەنیا لەلایەن وڵاتێكی ترەوە راستەوخۆ چەوسێندرابێتەوە، لەڕێی وڵاتی سێیەمەوە نەگەیشتبێتە ئەڵمانیا، واته لەوڵاتێكی تری ناو یەكێتی ئەوروپاوە نەهاتبێت. (لەبنەڕەتدا پێویستە کەسەکە بە فڕۆكە یان بەكەشتی بێت، ئەوە جۆرێكە لەگاڵتەجاڕی).
- مافی پەنابەرێتی(Refugee Protection) (بەپێی رێكەوتننامەی ژنێڤ، دەشكرێت كەسێك لەلایەن ئەکتەری ناحکومییەوە هەڕەشەی لێکرابێت).
- پاراستنی لاوەكی (زۆربەی ئەو سورییانەی كە لە 2015 هاتون ئەم مافەیان پێدراوە، چونكە ژمارەیان زۆر بوو، دەوترا كە دانە بەدانە سەیری كەیسەكان ناكرێت، بەڵکو دەوترا ئەم خەڵكە لەجەنگی ناوخۆ هەڵاتوون).
هەروەها چەند كەیسێكی تایبەت هەیە كە دیاری دەكات هەندێ كەس دەتوانن بمێننەوە یاخود بێن بۆ ئەڵمانیا (وەك یەكگرتنەوەی خێزان)، یاخود بۆ نمونە خەڵك بەشێوەیەكی كاتیی دیپۆرتناكرێنەوە بۆ هەندێ وڵات بەهۆی بارودۆخی ئەو وڵاتانەوە – بۆ نمونە ئەفغانستان، بەو پێیەی تاڵیبان جارێكی تر دەسەڵاتی لەوێ گرتوەتە دەست. هەروەها پەنابەران دیپۆرتناكرێنەوە بۆ ناوچەی جەنگ بۆیە دەتوانن لەئەڵمانیا بمێنننەوە.
دادگای تایبەتمەند هەیە بۆ پێداچونەوەی بەو جۆرە بڕیارانەدا، لەكاتی هەبوونی گومانیشدا، گفتوگۆكان لەسەر بنەمای ناوچەیەكی دیاریكراو دەبن (بۆ نمونە، گفتوگۆ لەسەر ئەوە دەكرێت ئاخۆ عیراق بۆ كێ جێی مەترسی نییە).
لەساڵی 2015دا، لەسەرەتادا ئێزیدییەكانی عیراق، كەم تا زۆر بەباشی پێشوازییان لێكرا تەنانەت بەشێكی زۆریان مافی پەنابەرێتییان پێدرا، ئێزیدییەكان بە"گروپێكی سەركوتكراو" دانران- ئەم چەمكە ئێستاش لە یاسای مافی پەنابەرێتی ئەڵمانیا رەنگدەداتەوە كە لەمشتومڕەكانی تایبەت بەسەردەمی نازییەكانەوە سەرچاوەی گرتووە.
لەساڵی 2017دا، یەكەم دادوەر لەئەڵمانیا بریاریدا كە چیتر ئێزیدییەكان ئامانجی "سەركوتكردنی بەكۆمەڵ" نین لەعیراق – بەو پێیەی داعش كۆتایی پێهێنراوە. لەم سەروبەندەدا، كەیسی پەنابەرە تازە گەیشتووەكان خراپتر بووە- بەو پێیەش كە ژمارەیەكی زۆر پەنابەری عیراقی ئێستا دیپۆرت دەكرێنەوە، ئێزیدیشیان تیادایە.
دەرەنجامە چاوەڕوانکراوەکان
حكومەتی هەرێمی فیدراڵی نۆرس راین –ڤێستفالیا (هەرێمێكی فیدراڵی گەورەیە لەخۆرئاوا) بەمدواییە بریاری "راگرتنی دیپۆرتكردنەوەی) بۆ ماوەی 3 مانگ بۆ ژنان ومنداڵانی ئێزیدی دەركردوە – پیاوانی ئێزیدی دەكرێت دیپۆرتبكرێنەوە- . ئەوە سەركەوتنە و دەرەنجامی چەندین جۆر ناڕەزایی بووە، هەروەها سەرەتایەكە چونكە حكومەت ئێستا دەڵێت كە لەڕاستیدا ئەركی وەزیری ناوخۆی فیدراڵییە كە ئەم كارە رێكبخات بەهەمئاهەنگی لەگەڵ هەرێمە فیدراڵییەكانی تردا. لەلایەكی ترەوە، وەزیری ناوخۆی فیدراڵی لەژێر فشاردایە، چونكە سەر بە حزبێكی چەپڕەوە كە لەگەڵ پێدانی مافی پەنابەرێتییە، بەڵام بەو هۆیەوە حزبەكەی (SPD) پشتگیری بەشێكی زۆری دەنگدەرانی لەدەستداوە و پێویستە جۆرێک لە "هێز" نیشان بدات.
ئەگەری زۆر هەیە كە رێكاری تایبەت سەبارەت بە ئێزیدییەكان بگیرێتە بەر (پێكەوە لەگەڵ هەرێمە فیدراڵییەكان). رەنگە ئەو ئێزیدییانەی پێشتر هاتوون بتوانن بمێننەوە، بەڵام ئەوانەی لەداهاتوودا دێن پێویستە بەهەنگاو و رێوشوێنە ئاساییەكاندا تێپەڕن، بەڵام هێشتا هیچ شتێك ڕوون نییە.
ئەم وتارە تایبەت بۆ (كەركوك ناو) نوسراوە
