حسێن عەلای، تەنیا چاوەڕێی رەحمی خوایە و هیچی تر، دوای ئەوەی هەرچی كەسوكاریەتی لە مەندەلی بەجێیانهێشت و تەنیا بژاردەیەك لە بەردەمی ماوەتەوە؛ كۆچ و پشتكردنە زێدی باوباپیرانیەتی.
ئەو لە كوردانی رەسەنی مەندەلی-ـیە، تەمەنی هەر لەوێ بەرەو پیری بەڕێكردووە و رۆژەكانی نزیكبوونەوەی بەجێهێشتی شارەكەی دەژمێرێت، لەتاو بێ كەسیی، بێكاریی و نەبوونی خزمەتگوزاری.
"دراوسێ و كەسوكار و گەڕەك و كۆڵانەكانی تر كە كوردبوون، مەندەلییان بەجێهێشت، چونكە ژیان و گوزەرانمان لێرە سەختە و بەڕێوەناچێت، خزمەتگوزاریمان نییە، زۆر بێ ئاوییە، بێكارین، بێ كارەبا و زۆر شتی تر كە نییە" عەلای بۆ (كەركوك ناو) وای وت، ئەو باوكی شەش منداڵە، كە ئێستا گەورەبوون و خێزاندارن، ئەوانیش زۆرینە بێكارن، "هەموومان دەمانەوێت لە مەندەلی بڕۆین".
مەندەلی یەکێکه لە ناوچەکانی جێناکۆک له پارێزگای دیالە بەدوری 93کم لە بەعقوبەی سەنتەری پارێزگاکەوە، دانیشتوانەکەى لە كوردانی فەیلی، عەرەب و تورکمان پێکدێن.
كورد بوون بە فرۆشیاری موڵك و نەتەوەكانی دیكە بوون بە كڕیار
عومەر عادل، نیشتەجێی مەندەلی و خاوەنی نوسینگەی كڕین و فرۆشتنی خانوبەرەیە، ئەو شاهیدی دەدات بەپێی مامەڵەكانی رۆژانەی، هاوڵاتیانی كورد بوون بە فرۆشیاری موڵك و نەتەوەكانی دیكە بوون بە كڕیار، نمونەیەك دەهێنێتەوە، "ئەگەر 15 خانوو بفرۆشم تەنیا دوو كڕیاری كوردن و ئەوانیتر لە پێكهاتەی عەرەبن" عومەر بۆ (كەركوك ناو) رونیكردەوە، زۆرێك لەو كوردانەی ماونەتەوە و نەڕۆیشتوون، دوو بنەن، واتە ماڵیان لە ناوچەی دیكەش هەیە و جاربەجار دەگەڕێنەوە بۆ مەندەلی.
ئەو ئامارێكی نوسینگەكەی خۆی ئاشكرادەكات، كە لە سەرەتای ئەمساڵەوە تا ئێستا، لە كۆی مامەڵەی هەزار خانوو، تەنیا سەدا 20ـی كەمتر بۆ كورد بوون، "كورد زیاتر فرۆشیارن، ئەوان دەڵێن ژیانیان قورس بووە و خزمەتگوزاری نییە، بۆیە پەلە لە فرۆشتنی موڵكەكانیشیان دەكەن".
بەگشتی شەقام و رێگاوبانەكانی ناو مەندەلی و دەرەوەی باش نین، كێشەی زەقی كەمئاوی هەیە لە وەرزی هاویناندا، سیستمی تەندروستی و پەروەردەی هاوشێوەی ناوچەكانی تری پارێزگای دیالەیە، بەڵام تەنیا خوێندنی عەرەبی تێدایە.
منداڵەكانی سالار حسێن لە مەندەلی، بە ناچاری چوونەتە قوتابخانەی خوێندنی عەرەبی، چونكە قوتابخانەی تیادا نییە بەزمانی دایك، كە كوردییە، لەكاتێكدا بەپێی دەستور و یاسا، كوردی زمانێكی رەسمی وڵاتە هاوشانی عەرەبی و لە هەر ناوچەیەك كوردنشین هەبوو، پێویستە خوێندن بەو زمانە دابینبكرێت.
"حەزمدەكرد منداڵەكانم بە كوردی بخوێنن، بەڵام نەبوو، هەموو شتێك لێرە بە عەرەبییە" بەوتەی سالار بۆ (كەركوك ناو)، كە باوكی دوو منداڵە و هەردوكیان دەخوێنن، ئەو دەڵێت پێشتر لایەنێكی سیاسی كوردی بڕیاربوو قوتابخانەی خوێندنی كوردی بكاتەوە، خەڵك شوێنیان بۆ بۆ دابینكرد و دواتر هیچ دەرەنجامێكی نەبوو، تا روداوەكانی 16ـی ئۆكتۆبەری بەسەرداهات.
لایەنە كوردییەكان لە دوای روخانی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003دا كاری سیاسییان لە مەندەلی دەستپێكرد و تا ئۆكتۆبەری 2017 خاوەنی دەنگی یەكەمی مەندەلی بوون و پۆستە باڵاكانیان بەدەستەوەبوو، دواتر هەموو دەسەڵاتێك كەوتەوە دەستی حكومەتی فیدراڵی.
لە 16ی ئۆكتۆبەری 2017 بە بڕیاری حەیدەر عەبادی، سەرۆك وەزیرانی پێشوتری عیراق، هێزە عیراقییەكان بۆ تەواوی ناوچەكانی جێناكۆك گەڕانەوە و پێشمەرگە و هێزەكانی سەر بە حكومەتی هەرێمی كوردستان پاشەكشێیان كرد، لە دەرەنجامی ئاڵۆزییەكانی نێوان بەغدا و هەولێر بەهۆی ریفراندۆمەوە.
حسێن عەلای دەڵێت حزبە كوردییەكان و هەرێم، ناوچەكەیان پەراوێزخست، "هەرچەندە لەڕوی مێژوییەوە مەندەلی كوردنشین بوو..، رۆژانە كورد كۆچ دەكەن.. ئێستا نە زمانمان كوردییە وەكو جاران نە جلوبەرگمان، نە سیمای شارێكی كوردی بە مەندەلییەوە ماوە".
وەزارەتی پلاندانانی عیراق، لە ئاداری 2023ـدا رەزامەندی نیشاندا بە دوبارە ناساندنەوەی ناحیەی مەندەلی وەكو قەزا، ئەوەش بە ئامانجی "گەڕاندنەوەی ژیان" بۆ ئەو قەزایەی سەر بە پارێزگای دیالە. مەندەلی سەرەتا لە ساڵی 1947 کرایە قەزا و بە یەکێک لە کۆنترین قەزاکانی عیراق دادەنرێت، بەڵام دوای 40 ساڵ و له ساڵی 1987 بە بڕیاری ئەنجومەنی باڵای سەرکردایەتی شۆڕشی سەردەمی حزبی بەعس، كرایەوە بە ناحیە.
مازن ئەكرەم، قایمقامی مەندەلی پشتڕاستیكردەوە كوردانی قەزاكە كۆچ دەكەن بۆ ناوچەكانی تر، "تادێت ژمارەی كورد كەمدەبێتەوە، بە تایبەت لە ناوچەی قەرەلوس، كە گەورەترین ناوچەی مەندەلییە و كاتی خۆی هەموو دانیشتوانەكەی كورد بووە، بەڵام دواتر بەرەو بەلەدروز و بەغدا و بەعقوبە كۆچیان كردووە" بۆ (كەركوك ناو) وادەڵێت.
زمان و جلوبەرگمان خەریكە بە تەواوی لەناودەچێت
هەردوو ناحیەی به‌له‌دروز و قەزانیە لە چوارچێوەی قەزای مەندەلی بوون، تا دواتر به‌له‌دروز كرایە قەزا و مەندەلی بووە ناحیەیەكی سەر بەو قەزایە. ئێستاش تەنیا ناحیەی قەزانیە بۆ مەندەلی گەڕێنراوەتەوە لە كاتی دوبارە بونی بە قەزا و ژمارەی دانیشتوانی سنورەكە 47 هەزار و 796 كەسە، بەپێی خەمڵاندنی ساڵی 2019ی دەزگای ناوەندی ئامار.
سالار حسێن وتی "زمان و جلوبەرگمان خەریكە بە تەواوی لەناودەچێت و نەماوە" وەكو ئەو باسیكرد، هاوڵاتیان كورد بەدوای دەرفەتی كار و خزمەتگوزاریی رودەكەنە ناوچەكانی تری دیالە یان بەغدای پایتەخت، "تەنیا دڵخۆشیمان ئەوە بوو لە دوای ساڵی 2003 و روخانی دەسەڵاتی سەدام حسێن چیتر مەندەلی كێشەی چۆڵكردن و گرفتی نەما، نەمانزانی خراپترمان بەسەردا دێت".
كوردانی فەیلی ژمارەیان لە عیراق به زیاتر له 800 هه‌زار كه‌س هه‌ژمارده‌كرێت، زۆرینه‌یان له ناوچه‌كانی دیاله، به‌غدا و واست نیشته‌جێن، ئەوانیش له سه‌رده‌می رژێمی به‌عسدا روبه‌ڕوی راگواستن، وه‌رگرتنه‌وه‌ی ناسنامه بونه‌وه به‌هۆی ئه‌وه‌ی له‌یەک کاتدا هەم کورد بوون و هەم شیعه، ئه‌و تاوانه‌ش له‌لایه‌ن دادگای باڵای تاوانه‌كانه‌وه له 2010 وه‌كو جینۆساید ناسێنرا.
قایمقامی مەندەلی دەڵێت كوردانی ناوچەكە بەتایبەت لەدوای 16ـی ئۆكتۆبەرەوە، بەهۆی نەبوونی خزمەتگوزاری لە نێویاندا كەمئاوی و شەڕی حزبایەتی و كێشەی دیكە، "ژمارەیەكی زۆر زۆر بەرچاویان كۆچیان كرد و مەندەلییان بەجێهێشت"، مازن ئەكرەم وتیشی مەندەلی دەمێكە خوێندنی كوردی تیادا نەماوە و تەنیا خوێندنی عەرەبی هەیە. بێ ئەوەی ئەویش هیچ بەرچاوڕونی و بەڵێنێی لەبارەی باشكردنی خزمەتگوزاری و پرۆژەی نوێوە هەبێت.
