هێشتا بەشداری چالاكانەی ژنان لە ناوەندی بڕیار روبەڕوی ئاڵنگاری گەورە دەبێتەوە، سەرباری بەرەوپێشچوون و ئامادەییان لە ئەنجومەنی پارێزگاكاندا، بە دەنگێكی بەرزتر لە رابردوو.
دەیان ژن لە ناوچە جیاوازەكانی عیراق، دەنگی زۆریان بەدەستهێنا و گەیشتنە ئەنجومەنی پارێزگا، بەڵام لە ناوەندە هەستیار و سیادییەكاندا، لاوازن و زۆربەی پۆستە باڵاكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن بۆ پیاوان یەكلابۆتەوە.
بەپێی بەدواداچونەكانی (كەركوك ناو)، لە 76 ئەندامی براوەی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عیراق، 17ـیان بە دەنگی بەدەستهاتووی خۆیان و بەبێ سیستمی كۆتا سەركەوتون، لە نێویاندا سێ كەس بەرزترین دەنگی لیستەكانیان هەیە، پاڵپشت بە ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردن.
یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان، زیاتر لە سەدا 25ـی كورسییەكانی بۆ ژنان تەرخانكردووە، كە دەكاتە 75 كورسی لە كۆی 285 كورسی 15 پارێزگاكەی عیراق (بەبێ هەرێمی كوردستان).
تواناسازی ژنان
سەلوا مەفرەجی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لە هاوپەیمانی عەرەبی، دەڵێت پلانی داناوە لە داهاتوودا رێكخستنێكی ژنانە رابگەیەنێت لە نێو نوسینگەكەی خۆیدا، بە هەماهەنگی لەگەڵ سەوسەن جەدوع، ئەندامی ئەنجومەن لە پێكهاتەی توركمان، بە ئامانجی ئەو چالاكییانەی رۆڵی لە پاڵپشتیكردنی ژناندا هەیە.
مەفرەجی ئاماژەی بەوەدا، تێگەیشتنیان هەیە بۆ گرنگی بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی پەیوەست بە تواناسازی ژنان لە كاتی ململانێكاندا، كارەكانیشیان لە چوارچێوەی پلانێكدایە بۆ بەهێزكردنی رۆڵی ژنان لە كۆمەڵگە و هانیان دەدات بۆ ئەوەی پێگەیەكی دیاریان هەبێت.
"ئێستا بەرەپێشچوونێكی ئەرێنی هەیە لە ئامادەیی سیاسییانەی ژناندا، ئەو ئامادەییەش بەپێی كات زیاتر دەبێت، بە تایبەت لە پارێزگای كەركوك" بەوتەی سەلوا مەفرەجی، كە رونیكردەوە بڕوای بەوەهەیە هەر راهێنان و بیرۆكەیەك، دەبێتە هۆی پەرەپێدانی بوارە جیاكانی ژیانی ژنان، "گرنگیپێدانی درێژخایەنمان بۆ دۆسیەكانی ژنان هەیە".
تەنیا لە پارێزگای كەركوك، ژنان رێژەی كۆتایان تێپەڕاندووە، لە كۆی 16 كورسی پێنج كورسییان بەدەستهێناوە، كە بەپێی یاسا تەنیا چوار كورسی بۆ كۆتای ژنان دانرابوو، دوان لەو ژنانە بە دەنگی خۆیان سەركەتون كە یەكێكیان كۆتای كریستیانە.
ئەندامەكەی ئەنجومەنی پارێزگا دەڵێت پێشتر توێژینەوەی لەسەر سیستمی كۆتا كردووە، وەكو منەتێك بەسەر ژنانەوە تەماشای دەكات، پێشیوایە ژنان توانای ئەوەیان بەبێ كۆتا بگەنە پۆست و لێپرسراوێتییە گرنگەكان ئەگەر دەرفەتیان بۆ بڕەخسێت. "ژنان لە جیهاندا توانای سەركردایەتیكردنیان سەلماندووە و لە زۆر باردا لە پیاوان زیاتر پابەندن" بەوتەی مەفرەجی.
لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا، كە 15 پارێزگای گرتەوە و لە 18ـی كانونی یەكەمی 2023 بەڕێوەچوو، لە نزیكەی شەش هەزار كاندید، زیاتر لە هەزار و 600 كاندیدی ژن لە كێبڕكێیەكەدا بون.
پرۆژەی بچوك بۆ پاڵپشتی ژنان
سەمیە خابوری، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای نەینەوا دەڵێت ژنانی پارێزگاكەی زیاتر لە هەر شوێنێك پێویستیان بە پاڵپشتی هەیە، ئەوەش راستییەكە و یەكێكیشە لە ئامانجە سەرەكییەكانیی كە كاری بۆ دەكات.
ئەو پێش ئەوەی بچێتە ئەنجومەنی پارێزگا، لێپرسراوی رێكخراوی (زەهرەی حەدبا بۆ گەشەپێدان و فریاگوزاری) بووە، كە زیاتر جەختیكردۆتە كاركردن لەگەڵ ژناندا.
"ژنان گەورەترین بەشك لەو بنكەیەی بۆ پشتوانی خۆیان هەیە، سود لەو پرۆژانە وەردەگرن كە رۆڵی هەیە لە بەدیهێنانی ئامانجەكانیان و بەهێزكردنی ئامادەییان لە كۆمەڵگەدا" خابوری بۆ (كەركوك ناو) وای وت، هەروەها رونیكردەوە ئەو پرۆژانە رۆڵیان هەیە لە پاڵپشتی ژنان و خێزاندا، "بەهێزكردنی ژنانیش رەنگدانەوەی راستەوخۆی لەسەر بەهێزبوونی كۆمەڵگە هەیە".
ژنانی عیراق لە بواری یاساداناندا رۆڵی گرنگ و رونیان هەیە
لە پارێزگای نەینەوا حەوت ژن كورسییان هەیە، وەك لە رێژەی كۆتا دیاریكراوە بەپێی یاسا، لەو حەوت كاندیدە سەركەوتووە چواریان بە دەنگی خۆیان دەرچوون و دوان لەوانەش دەنگی یەكەمی لیستەكانیان بردووە.
چەندین پرۆژە لە نەینەوا هەن، لەوانە دەرفەتی هەلیكاری بچوك بۆ ژنان، وەكو ئەندامەكەی ئەنجومەن باسی كرد، دەستگیرۆیی ئەو ژنانە دەكەن كە پێویستیان بە هاوكاری هەیە و هەڵمەتێكیشیان هەیە بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی قوتابخانە بۆ منداڵان، لە چوارچێوەی هەوڵەكانی پاڵپشتی خێزان و ژنان.
بەهێزكردنی نوێنەرایەتی ژنان
ئەمەل مەرعی، سەرۆكی لیژنەی خزمەتگوزارییەكان و ئاوەدانكردنەوە لە ئەنجومەنی پارێزگای سەڵاحەدین، دەڵێت ژنان لە زۆربەی پارێزگاكاندا دەناڵێنن.
"ئێمە لە كۆمەڵگەیەكی عەشایەری تەواودا دەژین، لە بواری جێبەجێكردندا رۆڵ بە ژنان نادەن، ژنانی عیراق لە بواری یاساداناندا رۆڵی گرنگ و رونیان هەیە بە پێچەوانەوەی دەسەڵاتی یاسادانانەوە، ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ دەستور كە پشكی ژنانی واداناوە زیاتر لە سەدا 25 ئەندامانی ئەنجومەن بێت".
مەرعی داوایكرد حكومەت ئەو رێژەیە بۆ ژنان لە فەرمانگە و ناوەندەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردنیشدا لەبەرچاو بگرێت، "بەوپێیەی بە ئەزمون سەلمێنراوە ژنان زیاتر لە پیاوان دەستپاك و پابەندن بەهۆی هۆكارەكانی پەیوەست بە باری كۆمەلایەتی لەوانە ناووناوبانگ، بۆیە پێشنیازدەكەن ناوەندە هەستیارەكان بە تایبەت ئەوانەی رەهەندی داراییان هەیە بەدەست ژنانەوە بێت".
لە كابینەی ئێستای حكومەتی عیراق بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی، سێ ژن وەزیرن، لە كۆی 23 وەزیر كە دەكاتە رێژەی سەدا 13، ئەوەش لە كاتێكدایە ژنان لە كۆی 329 كورسی پەرلەمان، بەپێی یاسا 83 كورسییان بۆ تەرخانكراوە، كە سەدا 25ـی كورسییەكان دەكات و لە دوایین هەڵبژاردنی پەرلەماندا (تشرینی یەكەمی 2021)، ژنان توانییان كۆتا تێپەڕینن و 97 كورسی مسۆگەر بكەن، لەو ژمارەیەش 57 ژن بە دەنگی خۆیان و بەبێ پشتبەستن بە سیستەمی كۆتا بوو.
ئەندامەكەی ئەنجومەنی پارێزگای سەڵاحەدین وتی "هەموو كۆنگرە و راهێنانەكان كە بۆ پاڵپشتی ژنان دەكرێن، بریتییە لە بابەتی كۆن و بەكارهاتوو، هیچ كۆنگرەیەك چارەسەری راستەقینەی بۆ تەحەدییەكانی بەردەم ژنان لە بواری سیاسیدا، پێ نەبووە".
مەرعی دەڵێت هەوڵدەدات میكانیزمێك دابنێت بۆ دەستنیشانكردنی ئەو ئاڵنگارییانەی روبەڕوی ژنان دەبنەوە، ئەو رێكار و میكانیزمەش دواتر وەكو دەستپێشخەرییەكی ئەنجومەنی سەڵاحەدین رادەگەیەنن، لەو رێگەیەوە "چارەسەری گونجاو و سەركەوتوو بۆ زیادكردنی ژمارەی ژنان لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن پێشكەشدەكەین".
له دوای ساڵی 2003 و قۆناغی نوێی حوكمڕانی له عیراقدا، به ده‌ستور و دواتر یاسا كۆتا بۆ ژنان جێگیرکرا، به مه‌رجێك له سه‌دا 25ی كۆی كورسییه‌كان كه‌متر نه‌بێت، هەر له ده‌ستوردا، جگه له كۆتا، له مادده‌ی 20ـدا هاوشانی پیاو هه‌موو مافێكی به ژنان داوه تا به‌شداری له كاروباری گشتییدا بكه‌ن و به مافه سیاسییه‌كانیان بگه‌ن لەوانە ده‌نگدان، هه‌ڵبژاردن و خۆپاڵاوتن.
سەرۆكی لیژنەی خزمەتگوزارییەكان و ئاوەدانكردنەوە لە ئەنجومەنی سەڵاحەدین ئاماژەی بەوەدا لە ساڵی 2014ـدا رێژەی ژنان لە بواری سیاسیدا زیاتر لە سەدا 25 بووە، بەڵام ئەو رێژەیە كەمبۆوە و ئێستاش ترسی زیاتر لەسەر مافەكانی ژنان هەیە، بەتایبەت بەهۆی ئەو پرۆژەیاسایانەی كە بڕیارە لە پەرلەمانەوە پەسەند بكرێن.
چوار ژنان لە دیالە بون بە ئەندامی ئەنجومەن، ئەوەش هەمان رێژەی دیاریكراوی كۆتایە، بەڵام دوانیان بە دەنگی خۆیان دەرچون و لە سەڵاحەدینیش تەنیا بە كۆتا چوار ژنان سەركەوتون.
سەعدیە سوڵتانی، سەرۆكی لیژنەی دارایی و ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی پارێزگای سەڵاحەدین پێشنیازی ئەوە بۆ پەرلەمانی عیراق دەكات، دوبارە هەڵسەنگاندن و دەنگدان بۆ رێژەی بەشداری ژنان لە حكومەتدا بكات.
بەبڕوای سوڵتانی لەكاتێكدا ژنان نیوەی كۆمەڵگەن، بەڵام لەسەر ئاستی ئەنجومەن و پۆستە ئیدارییەكاندا، "غەدر لە ژنان و مافەكانیان دەكرێت، هەرچەندە ئەوان وردتر و چاودێرن بە تایبەت لە دۆسیە هەستیارەكانی وەكو كاروباری دارایی".
