گوتاری رق و كینە، ئاوارەیی و جێبەجێنەكردنی یاسا بەركارەكان لە سێ ئاڵنگارییە دیارەكانی بەردەم پێكهاتە ئایینی و نەتەوەییەكانن لە هەرێمی كوردستان و عیراقن، ئەوە هاوكاتە لەگەڵ بەرزبونەوەی دەنگی پێكهاتەكان بۆ گرەنتی ژیان و بەشداریی سیاسیی و ژینگەیەكی لەبار بۆ گەشەكردن و مانەوەیان.
پێكهاتە ئایینی و نەتەوەییەكانی هەرێمی كوردستان و عیراق، پێكەوە كێشە و گرفتەكانی بەردەمیان لە رۆژی جیهانی مافەكانی مرۆڤ لە هەولێر ئاڵوگۆڕ كرد، ئەوەش لە دوو پانێڵی جیاوازدا كە لە شاری هەولێر لە 10ی كانونی یەكەم بەڕێوەچوو.
لە عیراق و هەرێمی كوردستان كە موسوڵمان پێكهاتەیەكی زۆرینەی دانیشتووانەكەی پێكدەهێنن، ژمارەیەك پێكهاتەی ئایینی تر لێی دەژین، لەنێویاندا كریستیان، كاكەیی و ئێزیدی و شەبەك، هەروەها جگە لە عەرەب و كورد كە پێكهاتەی سەرەكین، ژمارەیەك نەتەوەی تر لە نێویاندا كلدانی سریانی ئاشوری و ئەرمەن و توركمان دەژین، ئەم پێكهاتانە بە یاسا مافەكانیان پارێزراوە، بەڵام گلەیی ئەوە دەكەن كە یەكێك لە ئاڵنگارییەكانی بەردەمیان ئەوەیە یاسا بەركارەكان وەكو خۆی جێبەجێ ناكرێت.
جەبار عوێد کەربولی، لێپرسراوی نوسینگەی هەولێری کۆمسیۆنی باڵای مافەکانی مرۆڤی عیراق، بە (كەركوك ناو)ی وت "جێبەجێنەکردنی یاسا بەرکارەکان، ئاڵنگاری سەرەكی بەردەم هەموو پێكهاتەكانی عیراقە، لەكاتێكدا یاساكان گەرەنتی پاراستنی مافی هەموو پێکهاتەکان دەكات".
وتیشی "یەکێکی دیکە لە ئاڵنگارییەکان ئەو دۆخەیە کە عیراق پێیدا تێپەڕی، ئەویش لە هاتنی چەكدارانی داعشەوە دەستپێدەكات كە تاوەكو ئێستاش بەردەوامە و بریتییە لە بە ئامانجگرتن و هەڵکوتانە سەر مەزارگە و شوێنە ئاینییەكانیان".
بەبڕوای ئەو، ئەوە وایكردووە، "هێشتا هەمان ترس لە دڵ و هزری تاكەكانی ئەو پێكهاتەیەدا بمێنێت و جارێکی تر ببنەوە بە قوربانی دەستی ئەو گروپانە".
پەرلەمانی كوردستان كەمتر لە ساڵێك لە تێپەڕبونی هێرشی داعش بۆ عیراق، لە نیسانی 2015دا یاسای پاراستنی مافی پێكهاتەكانی لە كوردستان پەسەند كرد، كە هاوكات بوو لەگەڵ بە ئامانجگرتنی پێكهاتەكان لە نێویاندا ئێزیدی، كریستیان و كاكەیی كە روبەڕوی رفاندن، كوشتن و ئاوارەیی بونەوە.
یاساكە بەگشتی مافی پیادەكردنی بیرروباوەڕ و ئازادییە ئایینی و بنهڕهتییهكانی بە پێكهاتەكان داوە، لەگەڵ مافی خوێندن بە زمانی خۆیان و دامەزراندنی كۆمەڵە و پاراستنی ناسنامەی خۆیان. بەهەمان شێوە دەستوری عیراق كە لە ساڵی 2005 پەسەندكرا، هەموو ئەو مافانە بۆ پێكهاتەكان فەراهەم كراوە.
لە ماددەی سێیەمی یاسای پاراستنی پێكهاتەكاندا هاتووە "حكومهت مافی یهكسانی و هاودهرفهتی له ژیانی سیاسی، رۆشنبیری، كۆمهڵایهتی و ئابوری له رێگهی یاسا و سیاسهتی كاریگهر بۆ ئهو تاكهی سهر به پێكهاتهیهكه مسۆگهر دهكات، ههروهها مافی بهشداریكردنیان له وهرگرتنی ئهو بڕیارانهی تایبهته به خۆیان"، لە هەمان ماددەدا جەختكراوەتەوە لەوەی "سهرجهم شێوهكانی جیاكاری دژی ههر پێكهاتهیهك له پێكهاتهكانی كوردستانی عیراق قهدهغه دهكرێت و، سهرپێچیكار سزا دهدرێت به پێی یاسا بهركارهكان".
جەبار عوێد کەربولی وتی "کێشەی ئێستای پێكهاتەكان لە پێشێلکردنی جێبەجێکردنی یاساکاندایە کە روبەڕوی پێکهاتەکان دەبێتەوە، خۆ ئەگەر یاساکان لەلایەن دەسەڵاتی جێبەجێکردن و دادگاکان وەک خۆی جێبەجێبکرێن و ئەوانەی پێشێلکاری بەرانبەر پێکهاتەکان ئەنجامدەدەن دەستبەجێ سزا بدرێن، ئەوا دۆخەکە وەک ئێستا نەدەبوو".
لەبارەی ئەوەی مەبەستی چییە كە دۆخەكە وەكو ئێستا نەدەبوو، كەربولی وتی "مەبەستمە بڵێم لە سەکۆیەکانی سۆشیال میدیا و کەناڵە ئاسمانییەکان ئەو کەسانەمان نەدەبینی بە ئاشکرا هێرش بكەنەسەر پێکهاتەکان لەڕێگەی ئەو گوتاری رقەبەرییەی کە میدیای داپۆشێوە".
بۆیە جەختیكردەوە "گوتاری رق و كینە یەکێک لە گەورەترین ئاڵنگاری بەردەم پاراستنی مافی پێکهاتەکان".
گوتاری رق و كینە یەکێک لە گەورەترین ئاڵنگاری بەردەم پاراستنی مافی پێکهاتەکان
میخائیل بنیامین، چالاکوانی بواری مافەکانی کەمینەکان لەناو تۆڕی هاوپەیمانی پێکهاتەکان كاردەكات، وتی "گۆڕانكاریی دیمۆگرافیش یەكێكی ترە لە ئاڵنگارییەكانی بەردەم كەمینەكان لە عیراق، ئەمە تەنیا بەرامبەر کریستیان و ئێزیدییەکان ناكرێت، بەڵكو هەموو پێكهاتەكان دەگرێتەوە".
ماددەی سێی یاساكەدا، رێگەدەگرێت له ههر رهفتارێك یان ههر سیاسهتێكی نهرێنی كهوا ببێتههۆی گۆڕینی بارودۆخی رهسهنی ئهو ناوچانهی پێكهاتهیهكی دیاریكراو تیایدا نیشتهجێن. هاتووە "رێگهگرتن له ههر به خاوهنبونێك كهوا ئامانجی یان ببێته هۆی گۆڕانكاری دیمۆگرافی بۆ مۆركی مێژویی و شارستانیهتی ناوچهیهكی دیاریكراو، به ههر هۆیهك بێت و له ژێر ههر پاساوێك بێت".
هەرچەندە یاسا بەركارەكان لە عیراق و هەرێمی كوردستان بۆ گرەنتی بەشداریی سیاسی پێكهاتەكان سیستمی كۆتای لە هەڵبژاردنەكان جێبەجێكردووە، بۆ نمونە لە پەرلەمانی كوردستان پێنج كورسی و لە پەرلەمانی عیراق نۆ كورسی كۆتای فەراهەم كردووە، بەڵام میخائیل بنیامین وتی "دەستتوەردانی زۆر دەکرێت لەلایەن حزبە باڵا دەستەکان، خەڵک لەم پێکهاتانە دەکڕن کە نوێنەرایەتی ئەوان بکات نەک خودی پێکهاتەکە".
بۆیە وتی "خودی یاساكان باشن، بەڵام نەیانتوانیوە پێكهاتەكان بپارێزن".
بەپێی بەندی یەكەم لە جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤ، "ههموو مرۆڤەكان بە ئازادی لەدایك دەبن، لە كەرامەت و مافەكانیاندا یەكسانن. خاوەنی عەقڵ و ویژدانن، دەبێت بە گیانی برایەتی لەگەڵ یەكتریدا هەڵسوكەوت بكەن".
شەرۆ ئیبراهیم، زانای ئایینی ئێزیدی، كە لای باوکی رۆحی ئێزیدییەکان بابە شێخ كاردەكات، لە پانێڵەكەی هەولێر لە رۆژی جیهانی مافەكانی مرۆڤدا، وتی "ئێستا ئاڵنگاریی سەرەكی بەردەم ئێزیدییەکان ئەوەیە کە ئەوان لەسەر خاکی خۆیان ئاوارەن، لە کەمپ و لەژێر چادرگەدا دەژین، ئەگەر مافی پێكهاتەكان پارێزراوە دەچێتە ئەقڵی كێوە دوای 11 ساڵ لە وڵاتی خۆت ئاوارەبیت".
لە یاسای مافی پاراستنی پێكهاتەكاندا هاتووە "حكومهت كار دهكات لهسهر هاندانی گهڕانهوهی ئهو كهسانهی سهر به پێكهاتهكانن و لهوانهی پێشتر دانیشتوانی كوردستانی عیراق بون و ناچاری كۆچكردن بون و، مسۆگهر كردنی مافه شایستهكانیان".
كەربولی وتی "دەسەڵاتی جێبەجێکار بە پلەی یەکەم بەرپرسیاری جێبەجێكردنی یاساكانی لەئەستۆیە".
دەسەڵاتی جێبەجێکار بە پلەی یەکەم بەرپرسیاری جێبەجێكردنی یاساكانی لەئەستۆیە
ئەو كە بەپێی كۆمسیۆنەكەی بێت چاودێری دۆخی مافەکانی مرۆڤ دەكات، وتی "ئێستا دەوڵەت زۆر بەهێزە، بەڵام ناتوانین بڵێن تیرۆر و گوتاری رق و كینە دژی پێكهاتەكان كۆتایی هاتووە، ئێستاش وتاری رق و كینە بەردەوامە بەرامبەر بە پێكهاتەكان، دەبێت ئەوەش بزانین كە داعش بە وتاری رق و كینە دەستی پێكرد، بۆیە ئەوە گەورەترین هەڕەشە لەسەر پێكهاتەكان".
یاساكە ههر بانگهشهیهكی ئایینی، یان سیاسی، یان راگهیاندن، به تاك یان به كۆمهڵ، راستهوخۆ یان ناڕاستهوخۆ، بۆ رقوقینه یان توندوتیژی، یان تۆقاندن، یان دووخستنهوه و پهراوێزخستن، كهوا لهسهر بنهمای نهتهوهیی، یان ئهتنی، یان ئایینی، یان زمانهوانی بیناكرابێت.
تاڤگە عومەر ڕەشید؛ بەڕێوەبەری گشتی مافی یاسا و پاراستنی مافی مرۆڤ لە دەستەی مافەكانی مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان، وتی "ئێستا دۆخی پێكهاتە ئایینیی و نەتەوەییەكان وەک سەردەمی هاتنی داعش نییە، ئێستا دۆخەکە ئاسایی بۆتەوە، ئەوەی ئێستا گیرۆدەی بون لێکەوتەکانی شەڕی ئەو گروپەیە".
"وەک دەستە رۆژانە تۆماری پێشێلکارییەکان دەکەین دژ بە پێکهاتەکان، وەک شکاندنی کێڵی گۆڕەکانیان، دەستبردن بۆ شوێنە پیرۆزەکانیان، پێموایە تەنیا بونی یاسا بەس نییە بۆ پاراستنیان، بەڵکو پێویستی بە جێبەجێکردن هەیە"، تاڤگە وایوت.
بەڵام بەگشتی میخائیل بنیامین، پێیوایە کرۆکی گرفتەکە نەسازانی ژینگەی یاسایی و سیاسییە کە تێگەیشتنێکی کراوە بۆ مافی پێکهاتەکان نییە و بەشێکیان هێشتا هەر لێی تێناگەن.
"باشترە رێکخراوە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەكان لە راسپاردە و پێشنیارەوە ئەركیان بگۆڕێت بۆ ناچاركردنی هەردوو حكومەتی هەرێم و عیراق بۆ جێبەجێكردنی یاساكانی پەیوەست بە مافەکانی پێکهاتەکان"، میخائیل بنیامین وایوت.
