دەکرێت لە یەککاتدا دژی شێرپەنجە و پیسبونی ژینگەش بجەنگیت. ئافرەتانی گوندی عەوڵاقوت لە گەرمیان، رێگەنادەن پاشماوە پلاستیكییەكان لە گوندەكەیان فڕێبدرێت، یان بسوتێنرێت، كە تا ساڵێك لەمەوبەر سەرچاوەی پیسبونی ژینگە بەتایبەت سەرچاوەكانی ئاو و هۆكاری پشت بڵاوبونەوەی نەخۆشی دادەنرا.
عەوڵاقوت 13 كیلۆمەتر لە ناحیەی سەرقەڵای قەزای كفرییەوە دورە، ئێستا خاڵییە لە پاشماوەی پلاستیك، ئەوەش دوای دەستپێشخەریی ژمارەیەك لە ژنانی گوندەكە هات بۆ رێگریكردن لە فڕێدانی پاشماوە پلاستیكییەكان.
بەر لەو دەستپێشخەرییە، پاشماوە پلاستیكییەكان لە ناو گوند و دەوروبەریدا بڵاودەبونەوە، دەسوتێنران و دوكەڵەكەیان تێكەڵ بە هەوای گوندەكە دەبوو، یان لە چەم و سەرچاوەكانی ئاودا كەڵەكەدەبون، ئەوەش بەپێی وتەی فاتمە محەمەد، كە یەكێكە لەو ژنانەی دەستپێشخەریی كۆكردنەوەی پاشماوە پلاستیكییەكانی راگەیاندووە.
عەوڵاقوت بە یەكێك لە گوندە قەرباڵغەكانی ناوچەكە دادەنرێت، 120 ماڵ تیایدا نیشتەجێن كە ژمارەی دانیشتوانەكەی نزیكەی 500 كەس دەبن.
فاتمە وتی "چەندین ساڵە ئەو پێداویستییە پلاستیكییانەی كە بەکارمدەهێنان، دواتر فڕێمدەدان و نەمدەزانی چ زیانێكی هەیە، وەك قاپ، دەبە و پێداویستی تر، لەناو گوند بڵاودەبونەوە و تێكەڵ بە زبڵ و خاشاك دەبون، دواتر دەستوتێنران و دوكەڵی رەش هەمووانی بێزاردەكرد".
بیركردنەوەی فاتمە لە هەڵگرتنەوەی پاشماوە پلاستیكییەكان دوای ئەوە هات كە خۆی و هێوەرێكی دوو ساڵ لەمەوبەر توشی نەخۆشی بون، دوای پشكنین دەركەوت شێرپەنجەیە، ئێستا لە نەخۆشخانەی هیوا لە سلێمانی كە تایبەتە بە شیرپەنجە چارەسەر وەردەگرن.
فاتمە وتی "دكتۆرەكە پێیوتین یەكێك لە هۆكارەكانی توشبونتان بەهۆی هەڵمژینی هەوای پیس و دوكەڵەوەیە، رێنماییكردین بە هیچ شێوەیەك لە ناوچەیەك نەمێنینەوە كە هەواكەی پیسە".
دكتۆرەكە پێیوتین یەكێك لە هۆكارەكانی توشبونتان بەهۆی هەڵمژینی هەوای پیس و دوكەڵەوەیە
پلاستیك یەكێكە لەو ماددانەی كە لە ژینگەدا شینابێتەوە و "هەندێك لە پێكهاتەكانی لە ئەنجامی گۆڕانی ئاووهەوا و پلەی گەرمی جیادەبنەوە و تێكەڵ بە پێكهاتەكانی ژینگە دەبن، ئەوەش كاریگەری لەسەر تەندروستیی مرۆڤ دەبێت و یەكێكە لە هۆكارەكانی توشبون بە شێرپەنجە، جگە لەوەی زیانی بۆ زیندەوەرانی ناو ئاویش هەیە".
پیسبونی ژینگە، بەپێی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی کوردستان یەكێكە لە هۆكارەكانی توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە، كە تەنیا لە ساڵی 2023دا نۆ هەزار و 911 حاڵەتی نوێی شێرپەنجە لە هەرێمی كوردستاندا تۆماركراون و دەركەوتووە شێرپەنجەی سییەكان دووەم بەرزترین جۆری شێرپەنجەیە.
عەوڵاقوت لە دەرەوەی بازنەی خزمەتگوزاریی شارەوانییە
لە سنوری ئیدارەی گەرمیان كە سێ قەزا و لانیكەم 375 گوند هەن، رۆژانە 400 تۆن خۆڵ و خاشاك كۆدەكرێتەوە، بەڵام ئەمە تەنیا ناوەندی قەزا و ناحییەكان و ئەو گوندانە دەگرێتەوە كە نزیكن لە شەقامە سەرەكییەكانەوە.
گوندی عەوڵاقوت یەكێك نییە لەو گوندانەی شارەوانی خۆڵ و خاشاكەكەی پاكبكاتەوە، بەڵكو فاتیمە و ژنانی تری گوندەكە ئەو كارە دەكەن.
ئەو وتی "زۆرینەی بەیانیان دوای ئەوەی نانی تەنور تەواودەكەم، دەستدەكەم بە كۆكردنەوەی پاشماوە پلاستیكییەكان، كۆیدەكەمەوە و دەیفرۆشم... هەرچەندە پارەكەی زۆر نییە، بەڵام ئێمە فڕێنەدانی پلاستیكیمان لا گرنگترە".
لە كۆی ئەو 375 گوندەی گەرمیان، لانیكەم 50 گوندیان چەم و ئاوی وەرزییان هەیە، لەوانەش گوندی عەوڵاقوت، ئاوە وەرزییەكەشی راستەوخۆ دەڕژێتە روباری سیروانەوە.
تا ئەم دەستپێشخەرییەی ژنان، پاشماوە پلاستیكییەكان لەگەڵ ئاوی چەم و كانیاوەكان تێكەڵ بە ئاوی سیروان دەبون.
نەوزاد حەمید، بەڕێوەبەری ئاوی دەوروبەری گەرمیان، وتی "یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی پیسبونی سەرچاوەكانی ئاو ئەوەیە گوندنشینان پاشماوەی پلاستیك و زبڵ و خاشاكی رۆژانەیان دەكەنە ناو چەم و كانیاوەكان، تەواوی ئەو گوندانەش ئاوەكانیان بۆ ناو روباری سیروان دەڕوات، ئەمەش زیانی تەندروستی بۆ مرۆڤ و زیندەوەرانی ناو روبارەكە و ئاوی ژێر زەوی هەیە".
روباری سیروان؛ یەكێكە لە سەرچاوە سەرەكییەكانی دابینكردنی ئاوی خواردنەوە بۆ دانیشتوانی قەزای كەلار و دەوروبەری، جگە لەوەی سەرچاوەی چەندین حەوزی ماسی و روبەرێكی بەرفراوانی كشتوكاڵ و ئاژەڵدارییە لە ناوچەكەدا.
چارەسەری نازانستی بۆ لەناوبردنی پاشماوە
بەگشتی لە عیراق و لەوانەش ناوچەی گەرمیان خۆڵ و خاشاك بەشێوەیەكی زانستی كۆناكرێتەوە، ئەوەش وایكردووە نەتوانراوە بەپێی پێویست دوبارە پاشماوەكان بەرهەمبهێنرێنەوە، یان بەكاربهێنرێنەوە. هەروەك رێگەیەكی زانستی-یش بۆ لەناوبردنیان بەكارناهێنرێت.
بەرزان فایەق، سەرۆكی لیژنەی باڵای كۆكردنەوەی خوڵ و خاشاك لە ئیدارەی گەرمیان، وتی لەو 400 تۆن خۆڵ و خاشاكەی رۆژانە كۆیدەكەنەوە، بڕێكی زۆری پلاستیكە، "بەڵام لەبەرئەوەی پاشماوەكان جیانەكراونەتەوە نازانین بڕەكەی چەندە"، لەگەڵ جەختكردنەوە لەوەی ئەوە هەموو ئەو پاشماوانە نین كە لە ناوچەكەدا هەن، لەوانەش گوندەكانی دەرەوەی شەقامە سەرەكییەكان.
بەرزان وتی "ئێمە ریسایكلین و هیچ رێنماییەكی ژینگەییمان نییە بۆ جیاكردنەوەی پلاستیك لە خۆڵ و خاشاك و ئێمە لە چەمی خڕەشێت لە نزیك گوندی گردەگۆزینە ژێر خاكی دەكەین"، ئەوەش تاكە رێگەی لەناوبردنی خۆڵ و خاشاكە لە گەرمیان.
بەڵام نەوزاد حەمید، بەڕێوەبەری ئاوی دەوروبەری گەرمیان وتی "تێكەڵبونی خۆڵ و خاشاكی گوندەكان بە روباری سیروان پێویستی بە چارەسەر هەیە". هەروەك هەمووان جەختدەكەنەوە لەوەی سوتاندن، یان خستنە ژێر خاك رێگە چارەیەكی نازانستی-یە.
پلاستیك كاریگەری لەسەر كرداری پیتاندن و چالاكی هۆرمۆنی و مێشك دادەنێت، لە سوتاندنیدا هەوا پیسدەبێت، ئەوەش بەپێی هۆشدارییەكانی رێکخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان كە بەپێی ئامارەكانیان ساڵانە لە جیهاندا زیاتر لە 400 ملیۆن تۆن ماددەی پلاستیكی بەرهەمدەهێنرێت، كە نیوەی تەنیا بۆ یەكجار بەكارهێنانە و كەمتر لە سەدا 10ـیان جارێكیتر بۆ دروستكردنی كەرەستەی دیكە بەكاردەهێنرێنەوە.
دكتۆر عەلی مەسعود، پسپۆڕی نەخۆشییەكانی قوڕگ و گوێ و لوت لە نەخۆشخانەی گشتی كەلار، دەڵێت "سوتاندنی زبڵ و پلاستیك بەتایبەتی دەبەی فاس و شامپۆ و دەرمانە قڕكەرەكان و ماددە پاككەرەوەكان لە نزیك شوێنی نیشتەجێبون مەترسییە بۆ سەر ژیانی هاوڵاتیان".
وتیشی "هەڵمژینی دوكەڵی جۆرەها پلاستیكی سوتاو لەگەڵ خوڵ و خاشاكی كەڵەكەبوو كە بۆن دەكات و دەبێت بە شوێنی مشك، جرج،كرم و مێش، بەمەش نەخۆشی پێست، قوڕگ و لوت، سنگ و ڕەبو و هەناسەتەنگی و هەوكردنی ریخۆڵەی لێدەكەوێتەوە"، زیاتر وتی "ئەو پیسبونە هوكارێكی سەرەكییە بۆ توشبون بەنەخۆشی شێرپەنجە و بڵاوبونەوەی میكرۆبی تۆكزۆپلازما كە کۆرپەلەی ئافرەتی دووگیان لەبار دەبات".
هەڵمژینی دوكەڵی جۆرەها پلاستیكی سوتاو نەخۆشی پێست، قوڕگ و لوت، سنگ و ڕەبو و هەناسەتەنگی و هەوكردنی ریخۆڵەی لێدەكەوێتەوە
دەستپێشخەرییەكەی گوندی عەوڵاقوت، هێشتا نەیتوانییوە سنوری گوندەكە ببڕێت، بەڵام لەگەڵئەوەشدا تاكە گوندە لە گەرمیان خاڵییە لە پلاستیك، ئەوەش بە دەستپێشخەری ژنان.
فاتمە وتی، "دوومانگ جارێك 20 كیلۆ پلاستیك دەفرۆشم، راستە پارەیەكی كەم دەكات، بەڵام گرنگ ئەوەیە لە دوكەڵ و مەترسی نەخۆشی دوربین".
پەخشان عەبدوڵا (35ساڵ)، ژنێكی تری هەمان گوندە، وتی "نزیكەی دوو ساڵە سەرقاڵی كۆكردنەوەی پلاستیكین، و ژینگەی ماڵ و گوندەكەمان بە پاكی پاراستووە".
پەخشان كە دایكی حەوت منداڵە، بەر لەو هەڵمەتەیان توشی تەنگەنەفەسی توند بووە، ئەویش دكتۆر هۆشداریی پێدابوو كە نابێت هەوای پیس هەڵبمژێت، لەو ساتەوە رێگەینەداوە دوكەڵی سوتانی پاشماوە گوندەكە بتەنێت.
پەخشان وتی "من هەفتانە حەوت كیلۆ پاشماوەی پلاستیك دەفرۆشم".
كۆچەر یاسین (32ساڵ)، هەفتانە بە كەرەڤانەیەك دەچێتە گوندی عەوڵا قوت و پاشماوە پلاستیكییەكان لە ژنان و منداڵی گوندەكە دەكڕێت.
"هەموو هەفتەیەك 142 كیلۆ پلاستیكیان هەیە و كیلۆی بە 200 دینار لێیان دەكڕم، لەنێو ئەو گوندانەی من سەردانیان دەكەم عەوڵاقوت زۆرترین پلاستیكی هەیە یەكەم گوندە لە گەرمیان هەموو ژن و منداڵێك پلاستیك كۆدەكاتەوە".
كۆچەر پلاستیكەکە بۆ كارگەیەكی وردكردنی پلاستیك دەبات و دەیفرۆشێت، كارگەكەش پلاستیكە ووردبووەکان رەوانەی دەرەوەی گەرمیان دەكات.
ئەوەش لەكاتێكدایە لە ناوەندی قەزای كفری، لەڕێی كارگەیەكی بچوكی ریسایكلینەوە، رۆژانە لانیكەم 50 كیلۆ پلاستیك ورددەكرێت و دەتوێنرێتەوە و بە چەند قۆناغێك كەرەستەی تری لێدروستدەكەن؛ لە ئینجانەوە تا كورسی و مێز، بەڵام مامەڵەکردنی بڕی پلاستیكی فڕێدراو لە گەرمیان لە توانای ئەو كارگەیەدا نییە.
عەبدولموتەلیب رەفعەت، پسپۆڕی ژینگە و سەرچاوەكانی ئاو لە گەرمیان، دەڵێت "هەموو ماددە پلاستیكییەكان زیانی زۆریان بۆ تەندروستی و ژینگە هەیە لەبەرئەوەی لە ماددەی هایدرۆكاربۆن دروستدەكرێن واتا پێكهاتە سەرەكییەكەیان نەوتە، بەڵام چەندین ماددەی قورسییان تێكەڵدەكرێت وەكو نیكڵ و قوڕقۆشم، ئەوەش بەمەبەستی پێدانی شێوەی تایبەت و چەمانەوەی بەو شێوەیەی كە پێویستە".
"ساڵانە زیاتر لەسەدا 4ی نەوتی جیهان بۆ دروستكردنی پلاستیك تەرخاندەكرێت"، بەپێی وتەی عەبدولموتەلیب.
بۆیە وتی "فڕێدانی پلاستیك لە ئاو یان ژینگەدا دەبێتەهۆی پیسبونی سەرچاوەكانی ئاو و ژینگە، چونكە پێكهاتە سەرەكییەكانی پلاستیك شۆڕدەبنەوە نێو ئاو و ژینگە و دەبێتەهۆی گۆڕینی كواڵیتی ئاو".
عەبدولموتەلیب وتی "پێویستە کار لە سەر کەمکردنەوەی بەکارهێنانی پلاستیك بكرێت، یەكێکە لە گەورەترین هەڕەشەکانی سەر ژینگە و مرۆڤایەتی لە هەموو جیهاندا و لە سەد ساڵی داهاتودا بەتەواوەتی ژینگەی جیهان تێکدەدات، ئەگەر چارەسەر نەكرێت".
بۆیە ژنانی گوند تەنیا خۆیان کارەکە ناکەن، وەک فاتمە دواجار بە پەیامنێرەکەی (کەرکوک ناو)ی وت، "تەنانەت منداڵەكانیشمان راهێناون پلاستیك كۆبكەنەوە و فڕێینەدەن".
