كچانی خوار تەمەن 18 ساڵ، قوربانی یەكەمی گێچەڵی ئەلكترۆنین لە پارێزگای كەركوك، كەیسەكان تادێت بەرزتردەبنەوە، ئەوەش هاوشان لەگەڵ دابینكردنی هێڵی ئینتەرنێت و زۆربونی ئامێرەكانی پەیوەندی لە سەردەمی خوێندنی ئۆنلاین و كۆرۆنادا.
گەیشتنی نامەیەك لەڕێی مێسنجەرەوە بە شەیما کامل (16ساڵ)، دەبێتە سەرەتای دروستبونی پەیوەندیی خۆشەویستی لەگەڵ كوڕێكدا، بەڵام هەرزوو دەگۆڕێت بۆ فریودان و دەستدرێژیی سێكسی تا لێواری كوشتن بە پاساوی شەرەف، دەیبات.
شەیما خوێندكاری پۆلی 10ی ئامادەیی بوو لە كەركوك، سەرەتای مانگی دووی ئەمساڵ، هەرزوو وەڵامی نامەكەی دایەوە و گفتوگۆ و نامە گۆڕینەوە لە نێویانیاندا بەردەوامبوو. "زمانی زۆر شیرین بوو، بە نامەكانیدا دیاربوو كوڕێكی باش بوو، هەواڵی دەپرسیم و باسی خۆی بۆ دەكردم، دوای چەند رۆژێك بەبێ ئەوەی بیبینم وتی باببینە خۆشەویستی یەكتر، منیش رازی بوم".
"رۆژێك ناونیشان و شوێنی خوێندنگەكەم پێدا و بەبێ ئاگاداری دایك و باوكم چەندینجار بینیم و پێكەوە پیاسەمان كرد"، شەیما دەڵێت لەو دەرچونانەدا زیاتر متمانەی بەو كوڕە كردووە.
كوڕەكە كە هەر لە تەمەنی شەیمادا بووە، زۆرتر دەڕوات و رۆژێك داوای لێ دەكات پێكەوە بچن بۆ ماڵیان، تا بە خێزانەكەی بناسێنێت. شەیما بەوەش رازی دەبێت و رۆژەكە دیاری دەكەن.
"چوینە خانوویەكەوە، كەس لەماڵ نەبوو، چۆڵبوو، لەوێ ناچاریكردم سێكسی لەگەڵدا بكەم، ئەوكات زانیم پەردەی كچێنیم لەدەستداوە، زۆر ترسام، دەمزانی تازە دەمكوژن، کوڕەکە وتى مەترسە دێمە داوات و هاوسەرگیری دەكەین، ئیتر پێکەوە دەژین"، شەیما وایوت.
چوینە خانوویەكەوە، كەس لەماڵ نەبوو، چۆڵبوو، لەوێ ناچاریكردم سێكسی لەگەڵدا بكەم، ئەوكات زانیم پەردەی كچێنیم لەدەستداوە
شەیما دەگەڕێتەوە ماڵ، بەڵام بە دۆخی دەرونی ناجێگیر و دڵەڕاوكێووە، ترس یەخەی گرتبوو، "زۆرینەی كات دەچومە ژورێكەوە و دەموت دەخوێنم، بەڵام هەر دەگریام، دەترسام ئەو كوڕە لەگەڵمدا راستنەكات و دوایی خێزانەكەم بمكوژن"، ترسەكەی ئەو كچە لەجێی خۆیدا بوو، دوای ئەوەی كوڕەكە پەیوەندی لەگەڵدا دەپچڕێنێت.
ئەو دۆخە دەرونییەی شەیما تادێت خراپتردەبێت، هەر بۆیە رۆژێك پەنا بۆ خۆكوشتن دەبات لەڕێی خواردنی حەبەوە تا بێهۆشدەبێت.
"كاتێك زانیم لە نەخۆشخانە كەوتوم و هەموو خێزانەكەم بەدیارمەوەن، وتیان بۆ واتكرد، وتم لەناكاو نەخۆشكەوتم، نەمزانی حەبێكی زۆرم خوارد"، چەند رۆژێكی دواتر شەیما بە گوێزان دەستی خۆی دەبڕێت، "ئەوەندە بێزاربوم لەو كارەی كردم دەمویست خۆم بكوژم".
شەیما هەموو شت ئاشكرادەكات، دڵی بۆ مامۆستاكەی دەكاتەوە
رۆژێك یەكێك لە مامۆستاكانی شەیما، دەبینێت دەستەكانی شەیما هەموی برینن و پرسیاری لێدەكات "كچم چیت بەسەرهاتووە؟"، ئەویش ئەو رۆژە لەڕێی بەڕێوەبەری خوێندنگەكەیەوە هەموو راستییەكان ئاشكرادەكات.
"هەموو شتێكم بۆ ئاشكراكرد، بەڕێوەبەرەكەم پەیوەندی بە رێكخراوێكی ژنانەوە كرد و هاتنە خوێندنگەكە، زۆر قسەیان بۆ كردم، هێوربومەوە و باشتربوم، دواتر رێكخراوەكە كوڕەكەیان دۆزییەوە و هێنایان تا قسەی لەگەڵ بكەن و ناچاری بكەن هاوسەرگریم لەگەڵدا بكات". شەیما وتی "كوڕەكە وتی بێ كارم و هیچ پابەندییەكم بە دروستكردنی خێزانەوە نییە و نامەوێت ژیانی هاوسەرگیری پێكبهێنم".
دوای قسەكردنێكی زۆر بە ئامادەبونی ئەندامانی رێكخراوەكە – ناوەكەی لای (كەركوك ناو) پارێزراوە-، هەموو دەگەنە ئەو ئەنجامەی پرۆسەی هاوسەرگیری هەنگاوێكی باش نییە و سەركەوتوو نابێت و چارەسەر نییە بۆ ئەو دۆخەی ئەو كچە تێیكەوتووە.
هەر لەو سەروبەندەدا رێكخراوەكە دایكی شەیما بۆ ئۆفیسی خۆیان لە كەركوك بانگدەكەن و كێشەی كچەكەی بۆ باس دەكەن.
شەیما دەڵێت دایكی توشی شۆك بووە، هەر لەناو ئۆفیسەكەدا قیژاندویەتی بەسەر كچەكەیدا و لێیداوە، بە هەردوو لەپی دەستی كێشاویەتی بەخۆیدا و قژی خۆی رنیوەتەوە.
رێكخراوەكە، دواتر باوكی شەیما بانگدەكەن بۆ ئۆفیسەكەیان، شەیما وتی "هەموو گیانم دەلەرزی، كاتێك هەموو شتێكیان بە باوكم وت كەوتە سەر زەویی و ئەوەندە گریا تەنانەت ستافی رێكخراوەكەش هەمویان دەگریان... باوكم یەك داوای لە رێكخراوەكە هەبوو ئەویش ئەوە بوو مامەكانم بەو كێشەیە نەزانن".
هەروەها دایكی شەیما-ش وتویەتی "ئەگەر مامەكانی بزانن دەیكوژن".
رێكخراوەكە و خێزانی شەیما دەكەونە گفتوگۆ و بڕیاردەدەن نەشتەرگەری دورینەوەی پەردەی كچێنی بۆ بكەن، پێش ئەوەی هاوسەرگیری بكات. هەروەها مامۆستایەكی ئایینی بانگدەكەنە رێكخراوەكە و داوا لە باوكی شەیما دەكات لێخۆشبون بۆ كچەكەی دەربكات، تا "خوا پاداشتی بداتەوە"، چونكە منداڵە و هەڵەی كردووە.
دکتۆرە دلیمان ئازاد حەسەن، پسپۆڕى پزیشکى دادوەریى و مامۆستای کۆلێژى پزیشکى لە زانكۆی سەڵاحەدین، دەڵێت دورینەوەی پەردەی كچێنی لە عیراقدا رێگەپێدراو نییە، وەك ئەوەی شەیما پەنای بۆ بردوو، ئەوەش بەهۆی نەبونی هیچ یاسایەكی تایبەت بەو بوارە.
بەڵام وتی "هەندێك مامان، یان كۆمەڵە كارمەندێكی تەندروستی بەشێوەیەكی نازانستی ئەو كارە دەكەن و ناوی دەنێن دورینەوەی پەردەی كچێنی... ئەوەش كارێكی باش نییە و پێویستە پەنای بۆ نەبردرێت".
هەندێك مامان، یان كۆمەڵە كارمەندێكی تەندروستی بەشێوەیەكی نازانستی ئەو كارە دەكەن و ناوی دەنێن دورینەوەی پەردەی كچێنی... ئەوەش كارێكی باش نییە و پێویستە پەنای بۆ نەبردرێت
لەنێو گفتوگۆی ئەندامانی رێكخراوەكە و مەلاكە و دایك و باوكی شەیما-دا، شەیما رزگاری دەبێت لە كوشتن، بەڵام هێشتا لەناو ئازارەكانی روداوەكەدا دەتلێتەوە، دوای ئەوەی لەگەڵ باوك و دایكی دەگەڕێتەوە ماڵ. هەروەها باوكی بڕیاردەدات سزای كوڕەكەش نەدات بە چونە دادگا، لەپێناو ئەوەی كێشەی كچەكەی ئاشكرانەبێت.
ئەو كێشەیە كە روبەڕوی خێزانی شەیما بۆتەوە، نمونەیەكە لە دەیان كێشەی تر كە لەئەمساڵدا روبەڕوی ژنان و بەتایبەت كچانی كەركوك بۆتەوە.
بەپێی ئامارێكی پۆلیسی كۆمەڵگەیی كەركوك كە دراوە بە رێكخراوەكانی ژنان و (كەركوك ناو) كۆپییەكی دەست كەوتووە، لە كانونی دووەمی ئەمساڵ تا ناوەڕاستی مانگی ئەیلول 670 كەیسی گێچەڵی ئەلكترۆنی دژ بە ژنان تۆماركراوە ز زۆرینەی كەیسەكان قورس بون هاوشێوەی كەیسەكەی شەیما.
ژیان حەمید، بەڕێوەبەری لقی کەرکوکى یەکێتى ژنانى کوردستان، دەڵێت كچانی خوار تەمەن 18 ساڵ پشكی شێرییان بەركەوتووە لە گێچەڵی ئەلكترۆنی و بەپێی تۆمارەكانی ئەوان "حاڵەتەكان بەبەراورد بە ساڵانی پێشوو زیاتر بون".
ژیان و رێكخراوەكەی نمونەی دەیان كەیسی هاوشێوەی كەیسەكەی شەیمایان لایە و چەند نمونەیەكیان بۆ (كەركوك ناو) باسكرد.
رێكخراوەكانی ژنان و كۆمەڵی مەدەنی، لەوانەش لقی كەركوكی یەکێتى ژنانى کوردستان لەگەڵ پۆلیسی كۆمەڵگەیی كەركوك بەردەوام لە گفتوگۆدان بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەیەك، ئەوەش دوابەدوای زیادبونی حاڵەتەكانی گێچەڵی ئەلكترۆنی، وەك ژین حەمید وتی.
خێزانی فاتمە عەبدوڵا (46ساڵ)، یەكێكی ترن لە قوربانییەكانی گێچەڵی ئەلكترۆنی لە كەركوك. كچەكەی فاتمە لە مانگی ئابی ئەمساڵ تەمەنی 22 ساڵ بوو، لە ترسی كوشتنی لەلایەن برا و باوكییەوە ماڵەوەی بەجێهێشت.
ئەو كچە، لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتییەوە كوڕێك دەناسێت، دوای ئەوەی بەڵێنی هێنانی پێدەدات و چەند جارێك بە ئاگاداری دایكی كچەكە سەردانی ماڵیان دەكات، رۆژێك دەچنە دەرەوە و لە شوقەیەكدا سێكس دەكەن و كچەكە پەردەی كچێنی لەدەستدەدات، بەپێی گێڕانەوەی فاتمە دایكی كچەكە بۆ (كەركوك ناو).
فاتمە وتی "رۆژێک بینم کچەکەم لەگەڵ کەسێکدا قسەدەکات وتم ئەوە کێیە پێی وتم دایکە ئەم كوڕە دەیەوێت بێتە داوام و یەكترمان خۆشدەوێت... چەند وێنەیەکى ئاسایی خۆى بۆ کوڕەکە ناردبوو، دواتر داوام لە کچەکەم کرد لەگەڵ کوڕەکە قسە بکەم بۆ ئەوەى بزانم ئەم کوڕە راستدەكات یاخود نا، ئەوەبوو قسەم لەگەڵ كوڕەكە كرد و وتی من كچەكەتم خۆشدەوێت، داوامكرد لەگەڵ دایكی قسە بكەم، رۆژێك ژنێك قسەی كرد وتی من دایكی ئەوم، ئەوەبوو هەموو شتێكمان باسكرد".
لە دوای ئەو پەیوەندییە تەلەفۆنانەوە، فاتمە دەڵێت متمانەی بەو خێزانە كردووە و تەنانەت یەك دووجار سەردانی ماڵی كچەكەی كردووە.
رۆژێك كچەكە بە بیانوی سەردانی ماڵی پوری، كاتژمێر 11ی پێشنیوەڕۆ مۆڵەت لە دایكی وەردەگرێت، فاتمە دەڵێت دواتر زانیویەتی نەچۆتە ماڵی پوری و بۆ بینینی كوڕەكە رۆیشتووە.
"کوڕەکە بەکچەکەمى وتبوو شوقەیەکمان هەیە، دەچینە ئەوێ دادەنیشین و قسە دەكەین، لەوێ دەستدرێژی سێكسی كردۆتەسەری و پەردەی كچێنی لەدەستداوە، بەڵام كوڕەكە وتویەتی دەتهێنم و ئەوەی لە نێوانماندا رویداوە لای كەس باس مەكە"، فاتمە وایوت.
کوڕەکە بەکچەکەمى وتبوو شوقەیەکمان هەیە، دەچینە ئەوێ دادەنیشین و قسە دەكەین، لەوێ دەستدرێژی سێكسی كردۆتەسەری
دوای ئەو چونەدەرەوەیە فاتمە دەڵێت هەستی بە ساردی پەیوەندی نێوان كچەكەی و كوڕەكە كردووە، تا رۆژێك كوڕەكە هەڕەشەی بڵاوكردنەوەی وێنە و ڤیدیۆی كچەكەی كردووە، ئەگەر هەركات بیەوێت لەگەڵیدا نەچێتە دەرەوە.
كچەكەی فاتمە هیچ شتێك لەو زانیارییانەی سەرەوە بۆ دایكی باس ناكات، تا بەیانییەكی زوو نامەیەكی لەڕێی مێسنجەرەوە بۆ دێت.
فاتمە وتی "كە سەیری نامەكەی كرد رەنگی پێوە نەما، لە ناکاو براکەى هاتەژورەوە و بەزۆر بەکچەکەمى وت مۆبایلەکەتم بدەرێ، كە بینی ڤیدیۆی دەستدرێژییەكەی بۆ ناردووە و وتویەتی ئەگەر لەگەڵم نەیەتە دەرەوە بڵاویدەكەمەوە".
براكەی كە نامەكە دەبینێت، بەرەو چێشتخانەی ماڵەكەیان رادەكات، بەپێی گێڕانەوەی فاتمە، "چەقۆیەكی هەڵگرتووە و رووە و كچەكە رۆیشتووە تا بیكوژێت".
"هاوارمكرد و قیژاندم، هەر ئەوەندە فریاكەوتم كوڕەكەم بگرم، لەوكاتەدا كچەكەم بە قیژە و گریانەوە چووە دەرەوە"، فاتمە وایوت.
دوای كاتژمێرێك لەو روداوە، لە بازگەیەكی دەرەوەی كەركوكەوە تەلەفۆن بۆ كەسوكاری فاتمە دەكرێت و لە دەستگیركردنی كچەكەیان بەبێ ناسنامە ئاگاداردەكرێتەوە.
كەسوكاری ئەو كچە هەوڵیانداوە لە بازگەكە كچەكەیان وەرگرنەوە و بیكوژن، وەك فاتمەی دایكی باسی دەكات.
بەڵام بازگەكە كە بەو كێشەیە دەزانن، كچەكەیان رادەستناكەن و لە ئێستادا لە پەناگەیەك (شێڵتەر)ی یەكێك لە شارەكانی هەرێمی كوردستان دەپارێزرێت.
"تەواوى ژیانى خۆم و خێزانەکەم لەناوچوو کچەکەم لەدەستدا و ژیانمان تاڵبوو، هەرگیز وەكو رۆژانی پێشومان لێنایاتەوە"، فاتمە وایوت.
تەواوى ژیانى خۆم و خێزانەکەم لەناوچوو کچەکەم لەدەستدا و ژیانمان تاڵبوو، هەرگیز وەكو رۆژانی پێشومان لێنایاتەوە
بەپێی زیاد لە سێ رێكخراوی داكۆكیكار لە مافەكانی ژنان و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی كە قسەیان بۆ (كەركوك ناو) كردووە، جەختیانكردۆتەوە لەوەی لە دوو ساڵی رابردودا گێچەڵی ئەلكترۆنی بەرامبەر بە رەگەزی مێ بەرزبۆتەوە، بۆ ئەوەش پێیانوایە خوێندنی ئەلكترۆنی و كەرەنتینە لەكاتی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنادا هۆكاربووە.
بەپێی كۆمپانیایەكی بواری ئینتەرنێت كە قسەیان بۆ (كەركوك ناو) كردووە، لە دوای بڵاوبونەوەی كۆرۆنا لە عیراق - شوباتی 2020-، بەراورد بە پێش بڵاوبونەوەی كۆرۆنا بەشداریكردن لە هێڵەكانی ئینتەرنێت بۆ لەسەدا 85 بۆ 90 زیادی كردووە. زۆرینەیان هۆكارەكەیان گێڕایەوە بۆ خوێندنی ئۆنلاین.
وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی عیراق ساڵەكانی خوێندنی 2020 -2021 و 2021 -2022 كرد بە ئۆنلاین، بەهۆی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا. ساڵی رابردوو خوێندكار هەفتەی تەنیا دوو رۆژ لەناو پۆلدا ئامادەدەبون. ئەوەش خێزانەكانی ناچاردەكرد، بەشداری هێڵی ئینتەرنێت بكەن و ئامێری پەیوەندیكردن بۆ منداڵەكانیان بكڕن.
بەگوێرەی ماڵپەڕی ستات كاونتەر كە چاودێری ژمارەی بەكارهێنەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەكات، تا كۆتایی ئەیلولی ئەمساڵ، لەسەدا 69.61 بەكارهێنەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لە عیراق فەیسبوك بەكاردەهێنن، دوای ئەوە یوتبوب لەسەدا 22.59، ئینجا ئینستگرام لەسەدا 4.59.
سرود ئەحمەد، لێپرسراوی لقى کەرکوکى کۆمەڵەى هیواى عیراقی بۆ مافەكانی مرۆڤ بە (کەرکوک ناو)ی وت "زۆرینەی ئەوانەی توشی هەڕەشە و ناچاركردن دەبنەوە لەڕێی ئینتەرنێتەوە كچانی خوار تەمەن 18 ساڵن، بە تایبەتیش كچانی خوێندكار، پێموایە ئەو دوو ساڵەی خوێندنی ئۆنلاین هۆكاربووە بۆ زیادبونی گێچەڵی سێكسی".
سرود وتی "ئەو دوو ساڵە زیانی زۆری هەم بە پرۆسەی خوێندن گەیاند، هەم كێشەی زۆری بۆ خێزانەكان دروستكرد لەڕوی دەرونی، كۆمەڵایەتیی و پەیوەندی سەرنەكەوتوو لەڕێی ئینتەرنێتەوە".
وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی عیراق، 23ی تشرینی یەكەم، بڕیاریدا ساڵی رابردوو بە ساڵی دەرچوو هەژماربكات بۆ هەموو قۆناغەكانی خوێندن.
"كێشەكە ئەوەیە زۆرینەی كەیسەكان كە لێی دەكۆڵینەوە ئەنجامەكەی ئەوەیە هۆشیاری بەكارهێنانی هێڵەكانی ئینتەرنێتیان نەبووە، بۆیە توشی ئەو كێشەیە بون"، سرود زیاتر وتی "چەندین حاڵەت هەیە دایك كاتێك زانیویەتی ئاڵتون و پارە لەماڵدا نەماوە، كە لێكۆڵینەوەیان كردووە دەركەوتووە كچەكەی هەڕەشەی لێكراوە كە ئەگەر پارە نەدات وێنەكانی بڵاودەكرێنەوە".
كێشەكە ئەوەیە زۆرینەی كەیسەكان كە لێی دەكۆڵینەوە ئەنجامەكەی ئەوەیە هۆشیاری بەكارهێنانی هێڵەكانی ئینتەرنێتیان نەبووە
بەڵام ئاسۆ وەهاب، راهێنەر لە بوارى سەلامەتى دیجیتاڵی، كێشەیەكی گەورەتر باس دەكات و دەڵێت "لە بنەڕەتدا گرفتەكە ئەوەیە هیچ سانسۆرێکى خێزانى و کۆمەڵایەتى و بەتایبەت پەروەردەیی نییە لە بارەى بەکارهێنانى ئامێرە ئەلكترۆنییەكانەوە، لە هەموو دونیادا ئەوانەى هەرزەکار و خوار تەمەنى 18 ساڵانن زۆر مۆبایل بەکارناهێنن، ئەگەر تۆڕى کۆمەڵایەتی-ش بەکاربهێنن ئەوە لەژێر چاودێرى خێزاندا دەبن".
وتیشی "گرفتێكی تر ئەوەیە لەناو قوتابخانەکاندا هۆشیارى بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیی و هێڵی ئینتەرنێت نییە، ئەمەش وایكردووە گەنجان و هەرزەكاران توشی لادان بن، لەنێویاندا گێچەڵی سێكسی لەڕێی ئینتەرنێتەوە".
بەپێی ماڵپەڕی داتا ریپۆرتال، زیاتر لەسەدا 10ی كۆی ژمارەی دانیشتووانی عیراق تەمەنیان لە نێوان 13 تا 17 ساڵییە، ئەم تەمەنە بەپێی رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و ژنان پشكی شێریان بەردەكەوێت لە گێچەڵی سێسكی لە ساڵی 2022دا.
بۆ ساڵی 2022 ژمارەی دانیشتووانی عیراق 42 ملیۆن و 248 هەزار كەسە، بەپێی دەزگای ئامار سەر بە وەزارەتی پلاندانانی عیراق، لەو ژمارەیە بەپێی 20 ملیۆن 580 هەزار بەكارهێنەری هێڵەكانی ئینتەرنێتن، وەك ئەوەی ماڵپەڕی داتا ریپۆرتال.
گرفتێكی تر وەك شارەزایان باسی دەكەن، نەبونی هیچ فلتەرە لەسەر بەكارهێنەران و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان.
"لە هەموو عیراق تەنیا فلتەرینێک هەیە ئەوەش بۆ کۆى بەکارهێنەرانە و وەزارەتى پەیوەندییەکانى عیراق بەکاریدەهێنن، ئەگەرنا هیچ فلتەرێکى پاراستن بۆ ماڵپەڕەکان نییە". ئاسۆ وەهاب زیاتر وتی "لەمكاتەدا گرنگە خێزانەکان ئەو ئینتەرنێتە بەکاربهێنن زۆر کراوە نەبێت و باکێجی خێزانى بێت باشترە، کاتەکانى بەکارهێنانى ئینتەرنێت دەستنیشانبکەن، نەک کاتێک منداڵەکانیان دەچنە ژورێکەوە دایک و باوک چاودێرى منداڵەکانیان ناکەن، لەپاڵئەمانەشدا ئاپی چاودێریکردن هەیە کەپێی دەڵێن لینکى خێزانى بەکاریبهێنن".
لە كەركوك رێكخراوەكان و پۆلیس پێكەوە لە هەماهەنگیدان، بۆ چارەسەكردنی كەیسەكان و بڵاوكردنەوەی هۆشباریی لە ناوەندەكانی خوێندندا.
ژیان حەمید، بەڕێوەبەری لقی كەركوكی یەکێتى ژنانى کوردستان، وتی "لە ناوەندەكانی خوێندنیش سیمیناری هۆشیارییمان هەیە... لە خوێندنگەكاندا ژمارەی تەلەفونی خۆمان و پۆلیسی كۆمەڵگەیی دادەنێین بۆ ئەوەی كچان لەهەر حاڵەتێكی لەو شێوەیەدا بتوانن پەیوەندیمان پێوەبكەن".
غالب عەلى، بەڕێوەبەری بەرەنگاربونەوەى توندوتیژى خێزانى لە پۆلیسی کەرکوک، باسی لە هەندێك رێگەی تر كرد كە بەهۆیەوە گێچەڵی ئەلكترۆنی بە كچان كراوە و جەختیكردەوە هەندێك پەیج و ئەكاونت بەناوی دامەزراندن، یان دۆزینەوەی هاوسەر و بەڵێنی جۆراوجۆرەوە كچانیان هەڵخەڵەتاندووە و وایانكردووە وێنە و ڤیدیۆی خۆیان بنێرن و دواتر هەڕەشەی بڵاوكردنەوەیان لێكردون.
"ئێمە زیاتر لەڕێی پۆلیسی كۆمەڵگەییەوە کار لەسەر ئەم دیاردانە دەكەین، هەندێكجار كە كەیسەكان قورسبن لە جۆری هەڕەشە و دەستدرێژی سێكسی و گێچەڵی ئەلكترۆنییەوە دەزگا ئەمنییەكانی تر دەستتێوەردان دەكەن بۆ چارەسەركردنی كێشەكان".
ئێمە زیاتر لەڕێی پۆلیسی كۆمەڵگەییەوە کار لەسەر ئەم دیاردانە دەكەین، هەندێكجار كە كەیسەكان قورس بن لە جۆری هەڕەشە و دەستدرێژی سێكسی و گێچەڵی سێكیسەوە دەزگا ئەمنییەكانی تر دەستتێوەردان دەكەن بۆ چارەسەركردنی
هێلین محەمەد، ناوی خوازراوی توێژەرێكی دەرونییە لە یەكێك لە رێكخراوەكانی كەركوك كە كار لەسەر لایەنی دەرونی ئەو كەیسانە دەكات و لە خوێندنگەكانیشدا هۆشیاری بڵاودەكاتەوە، ئەویش هاوڕایە لەسەر ئەوەی كچانی خوار تەمەن 18 ساڵ زۆرترینی ئەو كەیسانە پێكدەهێنن كە ئەو سەرپەرشتییان دەكات.
هێلین دەڵێت تەنیا لە ساڵی 2022دا 157 كەیسی گێچەڵی ئەلكترۆنی هاتونەتە بەردەستی.
"پێویستە خێزانەکان ئاگایان لە منداڵ و کچەکانیان بێت کە چۆن تۆڕە کۆمەڵایەتییەكان بەکاردەهێنن و سەیری چی دەكەن و هاوڕێیەكانیان كێن، پێویستە ئاستی هۆشیاری خێزانەكان بەرزبكرێتەوە لە پرسی بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا"، هێلین وایوت.
گێچەڵی ئەلكترۆنی لە عیراق، بەپێی یاسای سزادانی عیراقی مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت. لەوەشدا سێ ماددەی یاساكە دیاریكراوە كە ماددەكانی 430، 431 و 432 كرد.
بەپێی ماددەی 430 هەرکەسێک هەڕەشە لە كەسێك تر بكات، بەوەی كەتنێك دژی خۆی و ماڵی یان دژی كەسێكی تر و ماڵی كەسێكی تر بكات، یان پاڵپشت بە هەندێك كاروباری روشێنەری شەرەف، یان ئابڕۆبردن، ئەگەر ئەو هەڕەشەیە داواكارییەكی لەگەڵدا بێت، یان داواكردن بێت بۆ ئەوەی شتێك بكات، ئەوا بە زیندانی سزادەدرێت كە لە حەوت ساڵ زیاترنەبێت.
لە ماددەی 431دا هاتووە كە ئەگەر ئەو حاڵەتانەی تیانەبێت كە لە ماددەی 430دا هەیە، ئەوا حەپسدەكرێت (بەپێی یاسا بەركارەكانی عیراق حەپس لە یەك رۆژەوە تا پێنج ساڵ زیندانی دەگرێتەوە).
بەڵام بەپێی ماددەی 432 هەركەسێك بە قسە، یان كردار، نوسین یان ئاماژەیەكی نوسراو، یان زارەكی و لەڕێی كەسێكی ترەوە هەڕەشە لە كەسێكی تر بكات، جگە لەو حاڵەتانەی لە ماددەكانی 430 و 431دا هەن، ئەوا بە حەپسكردن سزادەدرێت كە لە ساڵێك زیاتر نەبێت، یان بە غەرامە كردن.
ئاهەنگ ئەنوەر، پارێزەر لە دادگای كەركوك، بە (كەركوك ناو)ی وت "كێشەی گەورە لەو پرسانەدا ئەوەیە، زۆرینەی كچان هۆشیاریی ئەوەیان نییە پەنا بۆ دادگا ببەن كاتێك روبەڕوی حاڵەتێكی لەو شێوەیە دەبنەوە، بۆیە هەندێكجار گەیشتۆتە حاڵەتی كوشتن، كێشەیەكی تر ئەوەیە زۆربەی باوكەكان بەبیانوی شەرەف و حەیاچونەوە، ئامادەنین كێشەی كچەكانیان لەڕێی دادگاوە چارەسەر بكەن".
ئەوەش وایكردووە وەك ئاهەنگ ئەنوەر، دەڵێت زۆرێك لەو كچانەی توشی گێچەڵی سێكسی و ئەلكترۆنی دەبنەوە و پەنا بۆ دادگا نەبەن، "دواتر لەماڵەوە روبەڕوی توندوتیژیی دەرونی، جەستەیی و بەندكردن، دەبنەوە، یان ناچاردەكرێن واز لە خوێندن بهێنن و لەماڵەوە بمێننەوە، یان لەژێر مەترسی كوشتندان".
ئاهەنگ ئەنوەر تەنیا خۆی ئەمساڵ سێ كەیسی لابووە، كە تایبەت بووە بە هەڕەشەی بڵاوكردنەوەی وێنە، ئەگەر پارە و ئاڵتون بە كوڕەكە نەدات.
لەكاتێكدا كچان هۆشیاری پەنابردن بۆ دادگایان نییە، یان لەترسی خێزانەكانیان كەیسەكان دەشارنەوە، خێزانەكانیش لەپێناو شەرەف و حەیاچوندا كەیسەكان دیزە بەدەرخۆنە دەكەن، لەو نێوەندەدا كچان قوربانی یەكەمن، یان لەژێر هەڕەشەی كوشتندا شەو و رۆژ دەكەن، یان لە كونجی ماڵدا دەمێننەوە و ناچارن واز لە خوێندن دەهێنن.
بۆ نمونە لە كەیسەكەی شەیمادا، باوكی شەیما رازی بوو بەوەی پەنا بۆ كوشتنی كچەكەی نەبات، لەپێناو بەنهێنی هێشتنەوەی كەیسی كچەكەی، هەر لەو چوارچێوەیەشدا ئامادەنەبوو سزای كوڕەكە بدات لەڕێی دادگاوە، بەڵام هیچ رون نییە ئایندەی شەیما بەكوێ دەگات و چی بەسەردێت.
شەیما وتی "هەستدەكەم لەم خێزانەدا كەسێكی غەریبم، هەستدەكەم كەس حەز بە بینینی من ناكات، خەمێكی قوڵ ناخی سوتاندوم، من چیم بەسەردێت، شەو كە دەخەوم متمانەم بەوە نییە تا بەیانی نەمكوژن".
لەنێو ئەو گێژاوەدا، ئاسۆ وەهاب، راهێنەر لە بوارى سەلامەتى دیجیتاڵی، دەڵێت "هیچ کاتێک تەکنەلۆژیا و ئینتەرنێت هۆکارى خراپ نین، ئەوە بەکارهێنەرە بەشێوەیەکى خراپ بەکارى دەهێنێت و توشى کێشە دەبێت، پێشنیاز دەکەم پەروەردە لەماڵەوە و لەناو قوتابخانەو مزگەوتەکان و رێکخراوەکان کە دەبێت رۆڵى کاملکردنى یەکتر ببینن و پێکەوە کار لەسەر پەروەردەکردنى تاک بکەن و پێویستە یاسای تایبەت بەتاوانە دیجیتاڵییەکان هەبێت".
