مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیرانی عیراق لە دواین سەردانیدا بۆ موسڵ، بەڵێنیدا لە مانگی ئابی ئەمساڵ بە چەندین بەڵێن بۆ هەمان شار بگەڕێتەوە، لە نێویاندا دانانی بەردی بناغەی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی موسڵ، ئەوەش دوای ئەوە هات كە روبەڕوی رەخنەی خەڵكی شارەكە بۆوە كە چاوەڕوانیان دەكرد لەو سەردانەدا بڕیاری كۆتایی لەسەر فڕۆكەخانەكە بدات.
فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی موسڵ كە لە حوزەیرانی 2014 كەوتە دەست رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام (داعش)و وێران بوو، چەندین ساڵە لە نێوان بەڵێنی حكومەتی عیراق بۆ نۆژەنكردنەوەیی و بێئومێدی خەڵكی شارەكە لەو بەڵێنانەدا ماوەتەوە، بەڵام سەرۆك وەزیرانی عیراق سەرلەنوێ ئومێدێكی نوێی بە گوێی خەڵكەكەیدا چرپاند.
كازمی لە یەكەم رۆژی جەژنی قورباندا لە 9ی تەمموز چووە پارێزگای نەینەوا و لەپاڵ چەندین كۆبونەوە لەگەڵ لێپرسراوانی حكومەتی خۆجێی نەینەوا، بەڵێنیدا لە مانگی ئابی داهاتودا بگەڕێتەوە شارەكە و بڕیار لەسەر پڕۆژە تەواونەكراوەكان و جێبەجێكردنی بەڵێنەكان بدات، بەڵام ئەوە بۆ بەشێك لە خەڵكی موسڵ جێی متمانە نییە.
قەیسەر دەحام، دەرچوى زانکۆیە و ماڵى لە ناوەندى موسڵە، یەكێكە لەو هاوڵاتییانەی شارەكە كە هیچ ئومێدێكی بەو بەڵێنانە نییە، ئەو بە (كەركوك ناو)ی وت "نۆژەنکردنەوەى فڕۆکەخانە هیواى هەموو دانیشتووانى موسڵە، بەڵام ئەوە بۆتە خەون"، زیاتر وتی "هەر لێپرسراوی حكومەتە و دێت و بەڵێنی نۆژەنكردنەوەی دەدات و دواتر بێدەنگ دەبێت".
قەیسەر وتی "ئەگەر هەر نەخۆشێک یان گەشتێكمان هەبێت بۆ دەرەوەی وڵات، دەبێت بچینە فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر، یان بەغدا، ئەمە كارەكە بۆ ئێمە قورس دەكات و خەرجی هاتوچۆش زیاد دەكات... من هیچ باوەڕم بە بەڵێنەكانی كازمی نییە".
فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی موسڵ لە 1920 بنیاتنراوە، ئەوكاتەی بەریتانیا حوكمی عیراقی دەكرد، لە ساڵی 1922 لە فڕۆكەخانەی سەربازییەوە بۆ مەدەنی گۆڕا.
لە دوای روخانی رژێمی بەعس بە سەرۆكایەتی سەدام حسێن كە تا ساڵی 2003 حوكمی عیراقیان دەكرد، فڕۆكەخانەكە كرایە بنكەیەكی گەورەی سەربازی ئەمریكا، بەڵام لە ساڵی 2008 بە كۆمەڵێك گۆڕانكاریی نوێ و بە ستانداردی نێودەوڵەتی رادەستی حكومەتی عیراق كرایەوە. ئەوەش بەرلەوەی لە حوزەیرانی 2014 بكەوێتە دەست داعش.
داعش له كۆتایی 2015دا 22 خه‌نده‌قی له فڕۆكه‌خانه‌ی موسڵ دروستكرد به قوڵی نزیكه‌ی دوو مه‌تر و پانی 10 مه‌تر، نێوانی هه‌ر خه‌نده‌قێك بۆ یه‌كێكیتر 100 مه‌تره و ئامانجی لێی رێگریی بوو له دابه‌زینی هێزی عیراقی له ئاسمانه‌وه و هه‌ر ئه‌و خه‌نده‌قانه‌ش به‌ربه‌ست بووه له‌به‌رده‌م نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی فڕۆكه‌خانه‌كه‌دا له ماوه‌یه‌كی دیاریكراودا.
لە ئێستادا جارێكی تر، دیزاینی نۆژەنكردنەوەی تەواو بووە، بڕیاربوو جێبەجێكردنی بدرێتە كۆمپانیایەكی فەرەنسی بە قەرزی 300 ملیۆن یۆرۆ. بەڵام رێككەوتنی كۆتایی لەسەر ئەوە نەكراوە، چونكە لەو پرسەدا لە نێوان حكومەتی عیراق و حكومەتی خۆجێی نەینەوا ناكۆكی هەیە.
ئەوە لەكاتێكدایە لە كانونی دووەمی 2021 كۆنوسێكی لێكتێگەیشتن لە نێوان دەسەڵاتی فڕۆكەوانی مەدەنی عیراق و كۆمپانیای فڕۆكەخانە نێودەوڵەتییەكانی پاریس واژۆكرا.
رەفعەت سمۆ، جێگرى پارێزگارى نەینەوا بۆ کاروبارى کارگێڕى، دەڵێت "نەجم جبوری، پارێزگاری نەینەوا بەردەوامە لە كۆبونەوە و گفتوگۆكانی لەگەڵ دەسەڵاتى فڕۆکەوانى مەدەنی عیراق و حكومەتی عیراق، بەڵام بڕیارى کۆتایى لەسەر دەستپێکردنى پڕۆژەکە نەدراوە، پێشتر بڕیاربوو کۆمپانیایەکى فەرەنسى بەشێوەى قەرزى درێژخایەن نۆژەنیبکاتەوە، بەڵام بەپێى زانیارییەکانم کۆمپانیاكە داواى پارەیەکى زۆر دەكات، هەر بۆیە رێككەوتن نەكراوە". بەبێ ئەوەی ئاماژە بە بڕی پارەكە بكات.
بڕیارى کۆتایى لەسەر دەستپێکردنى پڕۆژەکە نەدراوە
حكومەتی خۆجێی نەینەوا لەگەڵئەوەدایە، نۆژەنكردنەوەی فڕۆكەخانەكە لە بەشە بودجەی ساڵانی 2014، 2015 و 2016ی پارێزگای نەینەوا بیت، نەك بە قەرز. حكومەتی عیراق لەو سێ ساڵەدا بودجەی پارێزگاكەی خەرجنەكرد، بەهۆی ئەوەی پارێزگاكە لەژێر چنگی داعش-دا بوو.
بەڵام رەفعەت سمۆ، وتی "ساڵی رابردوو حكومەتی عیراق رەزامەندی نیشاندا بۆ خەرجكردنی بودجەی ئەو سێ ساڵە... دەمانەوێت لانیكەم بەشێك لەو پارەیە بۆ نۆژەنكردنەوەی فڕۆكەخانەكە بیت".
لەنێو ئەو كێشمەكێشە و نەبونی بڕیاری كۆتاییەدا، رەفغەت سمۆ وتی "بڕیاردان لەم پرسە ئاسان نییە و بڕیاریی كۆتایی لای دەستەی فڕۆكەوانی عیراقە نەك ئێمە".
ماجد شنگالى، نوێنەرێكی پارێزگای نەینەوایە لە پەرلەمانی عیراق، دەڵێت كۆی پرۆسەكە پەیوەندی بەوەوە هەیە كە سەرۆك وەزیران و حكومەتی خۆجێی نەینەوا و كۆمپانیا فەرەنسییەكە ناكۆكییان هەیە لەسەر چۆنیەتی و بڕی پارە بۆ نۆژەنكردنەوەی.
"سەرۆک وەزیران حەزدەکات ئەو پڕۆژەیە بدرێتە کۆمپانیا فەرەنسییەكە، بەڵام بەشێوەی قەرز و بە بڕی 300 ملیۆن یۆرۆ كە دەكاتە نزیكەی 450 ملیار دینار، هەرچی حكومەتی خۆجێی نەینەوایە لەگەڵئەوەدان فڕۆكەخانەكە لە بودجەی ئەو سێ ساڵەی پارێزگاكە نۆژەنبكرێتەوە"، ماجد شنگالی وتی "كۆی بودجەی ئەو سێ ساڵە 800 ملیار دینارە، حكومەتی خۆجێی نەینەوا دەیەوێت لە سەرەتادا 214 ملیار دیناری بۆ فڕۆكەخانە تەرخانبكرێت".
نەجم جبوری لە 27ی كانونی دووەمی 2021، لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا جەختیكردەوە لەوەی "ئەمساڵ" نۆژەنكردنەوە و بونیاتنانەوەی فڕۆكەخانەكە دەستپێدەكات. ئەوەش بەشێكی كەمە لەو بەڵێنانەی لەسەر ئاستی عیراق لەبارەی فڕۆكەخانەكەوە دەدرێت.
بۆ قەیسەر دەحام، كە چاوەڕواندەكات رۆژێك گەشتەكانی فڕۆكەخانەی موسڵ بە چاوی خۆی ببینێت، ناكۆكییەكان هەرچییەك بن، لای ئەوە بێ ئومێدیی و نەبونی متمانەیەتی بەو بەڵێنانە زیاتر دەكات كە چوار ساڵە بۆ نۆژەنكردنەوەی فڕۆكەخانەكە دەدرێت.
ئەو وتی "پێدەچێت دەستتێوەردانی دەرەكیش هەبێت بۆ ئەوەی فڕۆكەخانەكە نۆژەننەكرێتەوە"، لەنێویاندا باسی ئەوەی كرد كە رەنگە حكومەتی هەرێمی كوردستان و چەند لێپرسراوێكی نەینەوا "پێیانخۆشنەبێت"، بۆ ئەوەی زۆینەی گەشتەكان لە فڕۆكەخانەی هەولێرەوە بێت.
پێدەچێت دەستتێوەردانی دەرەكیش هەبێت بۆ ئەوەی فڕۆكەخانەكە نۆژەننەكرێتەوە
ماجد شنگالی، كە خۆی پەرلەمانتاری پارتی دیموكراتی كوردستانە، وتی "بەڵێ هەندێك لایەن ئەو قسەیە دەكەن، گوایا پارتی رێگرە، چونکە کاریگەرى لەسەر فڕۆکەخانەى هەولێر دەبێت، بەڵام ئەوە بەهیچ شێوەیەک راست نییە... ئێمە دەڵێین مافى خەڵكی موسڵە کە فڕۆکەخانەکە تەواو بکرێت". هەرچەندە رەتینەكردەوە كە دەستتێوەدانی ناوخۆیی و دەرەكی هەیە بەبێ ئەوەی رونكردنەوەی زیاتر بدات.
به‌پێی به‌دواداچونی پێشتری (كه‌ركوك ناو) ئه‌و زیانانه‌ی به‌ر رێڕه‌وی فڕینی فڕۆكه كه‌وتووه لە فڕۆكەخانەكەدا، ده‌گاته سه‌دا 25، زیانه‌كانی گۆڕه‌پانی وه‌ستانی فڕۆكه‌كه سه‌دا 5، بورجی چاودێری سه‌دا 100 زیانی به‌ركه‌وتووه و ئامێر و ته‌واوی پێداویستی و به‌شه‌كانی دیكه‌ی فڕۆكه‌خانه به‌رێژه‌ی له‌سه‌دا 100 خاپور بون.
نەینەوا/ 27ی ئەیلولی 2021/ كۆنگرەی رۆژنامەوانی هاوبەشی نێوان ئيريك شۆڤاليێ، باڵیۆزی فەرەنسا لە عیراق و نەجم جبوری، پارێزگاری نەینەوا لەبارەی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی موسڵ
دوو رۆژ دوای سەردانەكەی كازمی بۆ موسڵ، ناڕەزایی و گردبونەوە لە دەشتی نەینەوا و ناحیەی باشیك دروستبوو، رەخنەیان لە حكومەتی خۆجێی نەینەوا گرت لەوەی دەست بە نۆژەنكردنەوەی فڕۆكەخانەكە نەكراوە. هەرچەندە ئەو گردبونەوەیە وەك بەشێك لە ململانێی سیاسی نێوان دوو بەرە لێكدرایەوە.
ماجد شنگالی، پێیوایە كاتی سەردانەكەی كازمی بۆ موسڵ گونجاو نەبوو، "دەبوو كاتێك سەردانی موسڵی بكردایە بەردی بناغەی نۆژەنكردنەوەكەی دابنیایە"، وەك ئاماژەیەك بۆ ئەوەی كۆتایی بەو باسە دورودرێژە بهێنایە.
وتی "یان لانیكەم بەردی بناغەی چەند پڕۆژەیەكی گەورەی دابنایە".
لە كۆبونەوەی كازمی لەگەڵ پارێزگاری نەینەوا لە 9ی تەمموز، بەپێی وتەی پەرلەمانتار شێروان دوبەردانی، جارێكی تر باسی فڕۆكەخانەكە كراوەتەوە.
"كازمی پێداگربوو لەسەر جێبەجێکردنى بەڵێنەكانی بۆ موسڵ، بەتایبەت فڕۆكەخانەكە... هەر لەو دانیشتنەدا وتویەتی مانگی ئاب دەگەڕێمەوە موسڵ و ئەوە یەكلاییدەكەینەوە"، ئەوەش بەوتەی شێروان دوبردانی كە لە كۆبونەوەكەدا بەشداربووە بە سیفەتی پەرلەمانتار.
كازمی پێداگربوو لەسەر جێبەجێکردنى بەڵێنەكانی بۆ موسڵ، بەتایبەت فڕۆكەخانەكە
لە 18ی تەمموز، مستەفا كازمی لە بەغدا كۆبونەوەیەكی تەرخانكراوی بۆ پرسی نۆژەنكردنەوەی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی موسڵ رێكخست، كە تیایدا جگەلە ژمارەیەك وەزیر، نەجم جبوری پارێزگاری نەینەوا و ژمارەیەك پسپۆڕ ئامادەی بون و تیایدا پێداچونەوەیان بە پلان و دیزانە نوێیەكەی فڕۆكەخانەدا كرد. لەگەڵ بڕی تێچونی.
نوسینگەی راگەیاندنی سەرۆک وەزیرانی عێراق لە راگەیەندراوێکدا، بڵاویكردەوە "بەردی بناغەی پڕۆژەی فڕۆكەخانەی موسڵ بەمزووانە دادەنرێت". ئەوەشی وەك بەشێك لە جێبەجێكردنی بەڵێنەكان بە خەڵكی موسڵ ناوبردووە.
بەڵام ماجد شنگالی، كە یەكێكە لەو پەرلەمانتارانەی بەدواداچون بۆ ئەو پرسە دەكات، دەڵێت "باوەڕناكەم پڕۆژەكە دەستپێبكات، کێشەکە زۆر لەوە گەورەترە و دەستتێوەردانى ناوخۆ و دەرەوەی تێدایە".
